Słoński Edward, pseud. i krypt.: Litwos, E.S., S. E.[?] (1872–1926), poeta, prozaik, z zawodu dentysta. Ur. 23 X w folwarku Zapasiszki (gub. witebska, pow. drysieński), w rodzinie drobnych właścicieli ziemskich, był synem Edwarda Augustyna Jana (1836–1896), osiadłego w r. 1866 w pow. drysieńskim jako administrator posiadłości Łopacińskich, a następnie właściciela folwarku, oraz Moniki z Grzymałowskich (1850–1913).
Dzieciństwo spędził S. prawdopodobnie w Zapasiszkach, potem ukończył cztery klasy gimnazjum klasycznego w Kazaniu (być może mieszkał tam u dziadków, zesłanych za udział w powstaniu styczniowym: Józefa Słońskiego i Elżbiety z domu Coleau). W Kazaniu zaczął podobno publikować wiersze w języku rosyjskim; jednak informacja Zdzisława Dębickiego, jakoby wydał tu własny tomik poetycki, nie znajduje potwierdzenia. Naukę kontynuował (do klasy siódmej) w gimnazjum klasycznym w Wilnie; podobno został stąd wydalony z wilczym biletem za spoliczkowanie nauczyciela – polakożercy. Matury nie uzyskał. Ukończył szkołę dentystyczną w Warszawie, gdzie na początku l. dziewięćdziesiątych związał się z Polską Partią Socjalistyczną (PPS). Brał udział w demonstracji młodzieży 17 IV 1894, tzw. kilińszczyźnie, w 100. rocznicę insurekcji. Więziony przez sześć tygodni, został oddany na dwa lata pod nadzór policyjny i zesłany do Tambowa. Nadsyłał stamtąd poezje i przekłady do „Przeglądu Tygodniowego”, jednak debiutował dopiero w r. 1896 wierszem w petersburskim „Kraju” (nr 6).
W r. 1896 (?) S. przygotowywał się przez kilka miesięcy do zawodu dentysty w Kijowie, przebywając tu w towarzystwie narzeczonej, szlachcianki z okolic Kobrynia, studentki stomatologii Tomiry Witkowskiej (wkrótce dedykował jej debiutancki tomik Dla mojej pani. Kilka pieśni, W. 1898). Ożenił się z nią na przełomie l. 1897 i 1898; postać żony jest wielokrotnie wspominana w jego twórczości. Zamieszkał w tym czasie w Warszawie przy ul. Nowogrodzkiej 15 (jeszcze jednak w r. 1900 był zameldowany w Wilnie) i rozpoczął praktykę dentystyczną. Kolejne tomiki S-ego (Z wiosennych dum. Pieśni, W. 1898, Poezje, W. 1899, zeszyt bez tytułu, W. 1900, Poematy, W. 1901, Noc, W. 1902 – dwa ostatnie ozdobił własnymi rysunkami) spotykały się z dość życzliwymi opiniami krytyki. W styczniu 1900 otrzymał «szóste odznaczenie» na konkursie „Prawdy” za poemat Obłąkany (nie druk.). Równocześnie brał udział w konspiracji PPS, zajmując się głównie kolportażem nielegalnych wydawnictw. Aresztowany w swym mieszkaniu nocą 14/15 IX 1900 za udział w demonstracji w Al. Ujazdowskich i osadzony na Pawiaku, został 12 XII t. r. przeniesiony do X Pawilonu Cytadeli; tu napisał, dedykowany siostrze Stanisławie, poemat Do Boga (W. 1901). Zwolniony 15 I 1901, został 8 IV 1902 skazany na dwa lata nadzoru policyjnego poza Królestwem i guberniami zachodnimi. Wyjechał do Dyneburga, a najpóźniej w r. 1903 przeniósł się do Wilna, o czym świadczy dedykacja w tomiku poezji Wiesio (W. 1903). W r. n. wydał w Wilnie tomik wierszy Okruchy.
Nie później niż w pierwszych dniach r. 1906 zamieszkał S. znowu w Warszawie, gdzie właśnie ukazały się jego kolejne tomiki: Pieśń nad pieśniami (W. 1904) i Fragmenty (W. 1905). Otworzył wówczas własny gabinet dentystyczny przy Al. Jerozolimskich 21. Podjął wydawanie tygodnika ilustrowanego, artystyczno-literackiego i satyrycznego „Fala”, ale ukazał się jeden tylko numer tego pisma (5 V 1906). W rok później została skonfiskowana jedna z książek S-ego (była to zapewne powieść Przebudzenie, W.–Lw. 1907), chociaż sam autor informuje o ówczesnej konfiskacie zbioru Bezimieńce. Opowiadania dzisiejsze (W. 1907). W r. 1907 (?) S. został znów aresztowany. Informacja Zdzisława Dębickiego i Gabriela Korbuta, jakoby po uwolnieniu został wydalony z Królestwa i osiadł w Wilnie, nie wydaje się prawdziwa (choć w l. 1906–11 publikował sporadycznie w „Gaz. Wil.”, „Tyg. Wil.”, a w r. 1912 w księdze zbiorowej „Z okolic Dźwiny”). Najpewniej przebywał nadal w Warszawie. W r. 1910 otrzymał za nowelę Na stacji (druk. w t. W więzieniu, W. 1911) odznaczenie na konkursie „Tygodnika Ilustrowanego”. Od r. 1911 współpracował z warszawskim miesięcznikiem „Wieś Ilustrowana”, a 1 II 1914 objął jego redakcję po Stanisławie Dzikowskim. W ostatnich latach przed pierwszą wojną światową prowadził gabinet dentystyczny w Warszawie przy ul. Jasnej.
S. pisał dużo: zazwyczaj każdego roku ukazywał się (z reguły w Warszawie) jeden, a czasem kilka tomów jego poezji, od r. 1907 także prozy. We wczesnych utworach S-ego, w których widoczne są wpływy zarówno Juliusza Słowackiego i Marii Konopnickiej, jak i poetów młodopolskich, przeważały nastroje zniechęcenia, smutku i tęsknoty. Po r. 1905 pojawiają się w jego twórczości wiersze rewolucyjne i więzienne, zebrane m. in. w cyklu poetyckim Za kratą w tomie Jeszczem wciąż pełen wiosny (W. 1909). Kolejno ukazywały się tomy: Spod szronu (W. 1910), Wybór poezji (W. 1911), Niezżęty kłos (W. 1913, Wyd. 2, W. 1914). Z czasem jego poezja nabrała cech większej prostoty i autentyczności; wyrażała powszednie, nieskomplikowane uczucia: miłości, tęsknoty, przemijania. Choć krytyka utyskiwała nierzadko na nikłe walory intelektualne i przerost sentymentalizmu w wierszach S-ego, ich dostępność i melodyjność zjednywały autorowi popularność. «Nie była to lutnia ani wielostrunna, ani rozgłośna, ani kunsztowna. Cechowała ją jednak szlachetność brzmienia i szczerość» – pisał potem Wacław Borowy. W utworach prozatorskich gloryfikował S. «romantyczny» czyn rewolucyjny, ale też przedstawiał martyrologię więzienną, ukazywał dylematy moralne bojowców i niebezpieczeństwo wyradzania się akcji terrorystycznych w bandytyzm (powieść Partia. Romans rewolucyjny, W. 1911, zbiory opowiadań W więzieniu, W. 1911). Obraz stosunków polityczno-społecznych pod zaborem rosyjskim zawierają też nowele z tomów Powrót (W. 1913) i Miłość (W. 1914). Po wybuchu pierwszej wojny światowej w poezji S-ego zabrzmiały silnie uczucia patriotyczne, obecne już w tomie Spod szronu (wiersz Ojczyzna). Poczynając od września 1914, kiedy opublikował najgłośniejszy swój utwór Ta, co nie zginęła („Wieś Ilustr.” 1914 nr 9), jego poezja zyskała niezwykłą popularność. Tomik Ta, co nie zginęła… wydał wiosną 1915 (W.), jeszcze pod panowaniem rosyjskim, wspólnie z reprezentantem orientacji wszechpolskiej Z. Dębickim. Tomiki następne (Idzie żołnierz borem, lasem…, W. 1916 i Już ją widzieli idącą, W. 1917) ogłosił samodzielnie, pod okupacją niemiecką; miały one wymowę antyrosyjską, aktywistyczną i piłsudczykowską. Odwołując się do stereotypów zbiorowej wyobraźni (m. in. o charakterze mesjanistycznym), twórczość S-ego wyrażała zarówno tragizm polskiego losu, jak i tęsknotę do własnej państwowości. Sam S. – wbrew utrzymującej się tradycji rodzinnej – w Legionach nie służył. W marcu 1917 prowadził w Warszawie zakład dentystyczny przy ul. Brackiej 13.
Po odzyskaniu niepodległości poezja S-ego towarzyszyła wojnom o niepodległość i granice (Ta, co nie zginęła…, Wyd. 5, 1921). Częściej niż dotąd pisywał reportaże, m. in. z obrony Lwowa („Świat” 1919 nr 5), z Mińska i frontu białoruskiego („Tyg. Ilustr.” 1919 nr 42–4), z Gdańska (tamże 1920 nr 18), z zaślubin Polski z morzem („Świat” 1920 nr 7, 8, „Ilustracja Pol.” 1920 nr 5). Dawał wyraz piłsudczykowskim i antyendeckim poglądom politycznym (tom S-ego, Benedykta Hertza i Edwarda Ligockiego Ad maiorem N. D. gloriam. Wycieczki satyryczne, Wil. 1922). Wydał kolejne dwie powieści: Syn (W. 1922) i Drogi nieznane (W. 1923), ale większą popularnością cieszyła się jego melancholijna liryka osobista, zebrana w tomach: Wiśniowy sad (W. 1918), Śmierć we mnie rośnie (W. 1919), Maj ostatni (W. 1922). Od r. 1916 uprawiał twórczość dla dzieci, o treściach głównie patriotycznych. Opublikował z tego zakresu tomy: Jak to na wojence (W. 1916), Prawdziwa wojna (W. 1917), Bajka o Białym Orle (W. 1918), Zatopione królestwo (W. 1918), Na progu Polski (W. 1921), O żołnierzu tułaczu (Wil. 1923), Prawdziwa bajka (W. 1923), Razem, młodzi przyjaciele (W. 1923), U Ostrej Bramy. Powieść o zdobyciu Wilna („Iskry” 1924 nr 14–29/30), Zaślubiny Polski z morzem (W. 1925, napisane na zlecenie Ligi Morskiej i Rzecznej), poemat Na gwiezdnym szlaku (wyd. pośmiertnie W. 1926, z datą 1927), jedna z pierwszych u nas pochwała lotnictwa. Przez całe życie zajmował się okazjonalnie działalnością przekładową, tłumacząc głównie lirykę rosyjską i niemiecką.
Od r. 1915 był S. członkiem Tow. Literatów i Dziennikarzy Polskich w Warszawie. W dn. 12–14 V 1920 brał udział we Wszechdzielnicowym Zjeździe Literatów Polskich, współzakładając Związek Zawodowy Literatów Polskich (ZZLP). Był jednym z sygnatariuszy „Oświadczenia” pisarzy polskich, zawierającego «protest przeciwko zaborczemu militaryzmowi oraz dławieniu postępowej myśli w kraju» („Robotnik” 1920 nr 129; oświadczenie to podpisali pisarze różnych orientacji politycznych). W lipcu 1920 – na mocy zarządzenia Min. Spraw Wojskowych o mobilizacji pisarzy i artystów – został prezesem Centralnego Komitetu Propagandy Związków Artystycznych (członkowie Komitetu nosili mundury oficerskie bez oznak stopni). W l. 1920–6 stale współpracował z piłsudczykowskim „Kurierem Porannym”, a jesienią 1924 (może też później) redagował dział literacki tygodnika „Biesiada”; w obu tych pismach ogłaszał w odcinkach (u schyłku t. r., a z początkiem r. n. także w „Iskrach”) reportaże z trzytygodniowej wycieczki do Turcji. Od r. 1924, będąc wiceprezesem ZZLP w Warszawie, zainicjował utworzenie nagród literackich samorządowych oraz zasiadał w r. 1925 w jury nagrody Polskiego Tow. Wydawców Książek.
S., oddany rodzinie, wykonując z pewną niechęcią zawód dentysty, znany był też jako bywalec warszawskich kawiarni: «Udziałowej» i «Kresów». Stanisław Lam zapamiętał go jako «typowego literata kawiarnianego». Przyjaźnił się m. in. z Z. Dębickim, Arturem Oppmanem i Antonim Langem; młody Julian Tuwim dedykował mu wiersz „Ktoś” („Nowy Kur. Łódz.” 1915 nr 181). W l. 1914–15 utrzymywał S. bliski kontakt z W. Briusowem, wówczas korespondentem wojennym „Russkich Viedomosti” w Król. Pol. i okupowanej Galicji; na jego wiersz „Do Polski” (przekład w „Dzien. Pet.” 1914 nr 1270) zareagował utworem Panu Waleremu Briusowowi (tomik Ta co nie zginęła…), na co w czerwcu 1915 otrzymał odpowiedź poety „Pol’ša est’! V otvet Eduardu Słonskomu” („Posmertnye stichi”). Był lubiany jako człowiek «bez żadnych zawiści i fałszywych ambicji» (S. Lam), «zawsze dobrotliwie uśmiechnięty, życzliwy, współczujący» (E. Czekalski). Chory od września 1925, zrezygnował z funkcji w ZZLP w listopadzie t. r. W r. n. wydał jeszcze Antologię współczesnej poezji polskiej (W. 1926). Porzuciwszy praktykę stomatologiczną, ostatnie miesiące życia spędził w długach i niedostatku, utrzymując się z honorariów autorskich i zapomóg przydzielanych przez ZZLP. Zmarł 24 VII 1926 w swym mieszkaniu w Warszawie, przy ul. Pięknej 68 a. Pochowany został uroczyście 28 VII t. r., z udziałem przedstawicieli rządu, wojska i pisarzy, na cmentarzu Powązkowskim. Wkrótce piłsudczykowski „Głos Prawdy” zainaugurował zbiórkę funduszy na jego pomnik.
Po śmierci S-ego ukazał się tom jego poezji pt. Serce poety (W. 1930, z datą 1931), zawierający m. in. wiersze z ostatnich lat życia twórcy, nie drukowane i rozproszone w czasopismach; większość innych nie opublikowanych utworów (m. in. niedokończona powieść Miłość pana Jerzego) zaginęła. Wiersze, a także proza S-ego, były tłumaczone na języki: czeski, rosyjski, włoski, niemiecki i angielski; w r. 1915 poeta rosyjski A. Dobrochotow ogłosił wiersz „Dva brata. Variacyja iz Słonskogo” („Sovremennaja vojna w russkoj poezii”, 2, Petrograd 1915). Muzykę do wierszy S-ego komponowali: Wiktor Krupiński, Zygmunt Pomarański, Feliks Halpern, Feliks Starczewski, Ludwik Wawrzynowicz, Stefan Poradowski, Jadwiga Abłamowicz, Juliusz Herman; Stanisław Kazuro osnuł na motywach jego poezji m.in. dwie suity na chór mieszany: „Tuberozy” (1929) oraz „Trzecią suitę wokalną legionową” (1931).
W małżeństwie z Tomirą z Witkowskich (zm. 26 VII 1947 w Gdańsku) miał S. pięcioro dzieci. Były to: Halina (1898–1899, zm. w W.), Bolesław (1900–1903, zm. w Wil.), Tomira (zwana Mirutą, ur. 1901), zamężna Gawrońska, architekt, pracująca w Poznaniu i Łodzi, a po drugiej wojnie światowej zamieszkała w Chicago (jako dziecko projektowała okładkę do dedykowanego sobie tomiku ojca Śmierć we mnie rośnie…, W. 1919), Hanna (1904–1968), uczestniczka obrony Lwowa, żołnierz Armii Krajowej, po r. 1944 więziona, a następnie żyjąca w ukryciu do schyłku l. pięćdziesiątych, oraz Jerzy (1906–1943), adresat m. in. wiersza Sen o szpadzie, absolwent Politechn. Warsz., pracownik zakładów lotniczych, żołnierz armii Władysława Andersa, zmarły w Kirkuku (Irak).
Z dwanaściorga rodzeństwa S-ego, Otton (1879–1948) był działaczem PPS, w okresie międzywojennym lekarzem wojskowym; Stanisława (1878–1953), lekarzem dentystą, żoną płk. Zenona Grzegorzewskiego (lekarza, brata pedagoga Marii Grzegorzewskiej, zamordowanego przez sowieckich okupantów we wrześniu 1939 w Grodnie); Wanda (1888–1954), nauczycielką, żoną kpt. Rajmunda Kawalca (1892–1945), komendanta okręgu POW w Kownie, organizatora nieudanego przewrotu antylitewskiego w r. 1919.
Brat Bolesław (ur. 1874), wielokrotnie wspominany w twórczości S-ego, był studentem Wydz. Medycznego Uniw. Warsz., działaczem Koła Oświaty Ludowej i przewodniczącym Koła Litewskiego młodzieży studenckiej w Warszawie; w r. 1898 był więziony na Pawiaku oraz w X Pawilonie Cytadeli; zwolniony za kaucją z powodu choroby, zmarł w szpitalu św. Ducha 22 I 1899; jego pogrzeb na cmentarzu Powązkowskim (25 I t. r.) stał się jedną z większych demonstracji w Warszawie u schyłku wieku.
Fot. w Arch. Muz. Literatury im. Mickiewicza (neg. D 11158); Fot. żony Tomiry i córki Hanny, tamże (neg. D 11159); Podob. S-ego publikowane w jego książkach: Noc, W. 1902 (rzeźba Stanisława Ostrowskiego), Przebudzenie, W. 1907 (rys. Andrzeja Zarzyckiego), Niezżęty kłos, W. 1913 (portret Konrada Krzyżanowskiego), Powrót, W. 1913, w prasie: „Tyg. Ilustr.” 1909 nr 14, „Złoty Róg” 1912 nr 2, „Biesiada” 1924 nr 5, „Express Poranny” 1926 nr 205, „Kur. Poranny” 1926 nr 206, „Świat” 1926 nr 31, „Gaz. Pol.” 1936 nr 288, w Enc. Powszechnej S. Orgelbranda, W. 1912 XVIII 564; – Korbut, IV; Nowy Korbut, XV; Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1944/5 i n.; „Przew. Bibliogr.” 1898 s. 29; Słown. działaczy pol. ruchu robotn.; Słownik pseudonimów polskich XV w. – 1970 r., Wr. 1994–6 I–IV; Cmentarz Powązkowski (kw. 233, rząd I, mogiła 5 i kw. 278, rząd I, mogiła 25); – Aftanazy R., Materiały do dziejów rezydencji, W. 1986 I A 96, I B 49; Bogacz M., Akademicy Warszawy, W. 1960 s. 401; Borowy W., Poezja Edwarda Słońskiego, „Warszawianka” 1926 nr 203 (przedr. w: tenże, Dziś i wczoraj, W. 1934); Czachowski K., Obraz współczesnej literatury polskiej, Lw.–W. 1934–6 II–III; [Dąbrowski J.] Grabiec J., Czerwona Warszawa przed ćwierć wiekiem, P. 1925; Dębicki Z., Portrety, S. 2, W. 1928; Kloch Z., Poezja pierwszej wojny. Tradycja i konwencje, Wr. 1986; Koszutski S., Walka młodzieży polskiej, W. 1928 s. 115; Krzyżanowski J., Neoromantyzm polski, W. 1971; Obraz liter. pol. XIX i XX w., S. 5, I (A. Reykowska, bibliogr., ikonogr.); Orłowski J., Kalendarium pobytu Walerego Briusowa na ziemiach polskich, „Studia Polono-Slavica-Orientalia. Acta Litteraria” T. 11: 1988; tenże, Polska w zwierciadle poezji rosyjskiej okresu I wojny światowej, L. 1984; Piechal M., Poeta świtu niepodległości, w: Słoński E., Wybór wierszy, W. 1979; Pomarański Z., Pieśni o wojnie i na wojnie pisane, W. 1934; Roliński A., A gdy na wojenkę szli ojczyźnie służyć, Kr. 1989; Roliński A., Romanowski A., Pokój z Sowietami spiszem bagnetami, Kr. 1994; Romanowski A., Poeta polskiego losu, w: Przed złotym czasem, Kr. 1990; tenże, Rozkwitały pąki białych róż, W. 1990 II; Zawodziński K. W., Wśród poetów, Kr. 1964; – Brzozowski S., Listy, Kr. 1970 I; Hertz, Zbiór poetów pol., Ks. 4, 6–7; Iwaszkiewicz J., Marginalia, W. 1993; Kozikowski E., Więcej prawdy niż plotki, W. 1964; Lam S., Życie wśród wielu, W. 1968; Pamiętnik Związku Zawodowego Literatów Polskich w Warszawie 1920–1930, W. 1931; Wiśniewski W., Pani na Berżenikach, Rozmowy z Heleną z Zanów Stankiewiczową, Londyn 1991; Wojnar K., Ze wspomnień i przeżyć, „Niepodległość” T. 18: 1938 s. 429; – „Czas” 1926 nr 191; „Dzień Pol.” 1930 nr 284 (E. Czekalski); „Express Poranny” 1926 nr 205; „Fala” 1906 nr 1; „Głos Narodu” 1926 nr 170, 175; „Głos Prawdy” 1926 nr 11, 18 (dod., J. Kaden-Bandrowski, przedr. w: tenże, Za stołem i na rynku, Lw. 1932); „Kur. Poranny” 1926 nr 204–7; „Ludzkość” 1906 nr 122; „Naród” 1920 nr 155, 1926 nr 31; „Nowa Gaz.” 1906 nr 38, 1909 nr 265, 1912 nr 239, 247; „Nowa Reforma” 1926 nr 169; „Prawda” 1900 nr 2; „Robotnik” 1920 nr 129; „Tyg. Ilustr.” 1906 nr 1; „Wiad. Liter.” 1926 nr 35/6; – Arch. m. Warszawy: Akta warsz. gub. zarządu żandarmerii, t. 328–329; B. Narod.: rkp. IV 5209 (list S-ego do W. Sieroszewskiego), rkp. 2860 (list S-ego do Z. Przesmyckiego); B. Publ. m. Warszawy: rkp. IV 261 t. VI k. 69 (koresp. red. „Przegl. Tyg.”); IBL PAN: Kartoteka bibliograficzna (A. Bara), rkp. Fundacji Michalskich, 365/101 (odpowiedź S-ego na ankietę Enc. Org.); Lietuvos Mokslų Akademijos Centrinė biblioteka Wil.: sygn. F–79–49 (listy S-ego do L. Abramowicza); Muz. X Pawilonu w W.: Kartoteka więźniów; – Informacje rodziny: Ireny Maruchy, bratanicy S-ego, Rajmunda Kawalca, siostrzeńca, Ewy Kot, wnuczki, Romualda Lubiańca, syna bratanicy, oraz Rościsława Skręta, Piotra Staweckiego, Iwony Wiśniewskiej.
Andrzej Romanowski