Strzelecki Edward, krypt. E.S. (1894–1967), ekonomista, statystyk, wiceprezydent Warszawy, profesor Szkoły Głównej Planowania i Statystyki, dyrektor Instytutu Gospodarstwa Społecznego.

Ur. 3 II w Radomiu, był synem Edwarda (zm. 1909) inżyniera kolejnictwa, i Marii z Chojnackich, młodszym bratem Jana, samorządowca (zob.) i Władysława (zob.).

S. spędził dzieciństwo w Rosji, gdzie ojciec budował linie kolejowe, a następnie od r. 1899 w Łodzi. Od r. 1903 uczył się w Łodzi w gimnazjum rządowym; w r. 1905, w związku ze strajkiem szkolnym, rodzice przenieśli go do polskiej szkoły handlowej. Po śmierci ojca zrezygnował z dalszej nauki w szkole; utrzymując się z korepetycji, przygotowywał się do eksternistycznego egzaminu maturalnego, który zdał wiosną 1913 w Petersburgu. W r. 1913 rozpoczął studia ekonomiczne i statystyczne na Wydz. Prawnym Uniw. Petersburskiego, przerwane wybuchem pierwszej wojny światowej. Wrócił do Łodzi, gdzie od jesieni 1914 do wiosny 1916 uczył historii w gimnazjum miejskim oraz gimnazjach prywatnych Pruszyńskiej, Rajskiej i Tomaszewskiej. Wprowadzony przez braci do oddziału łódzkiego PPS-Lewicy, prowadził tam szkolenie partyjne, wygłaszał referaty, organizował i kontrolował kuchnie, spółdzielnie i piekarnie robotnicze. Z ramienia PPS-Lewicy wszedł na przełomie l. 1914 i 1915 do zarządu łódzkiego Biura Pośrednictwa Pracy, zorganizowanego przez Klasowe Związki Zawodowe. Pierwszą publikacją S-ego było napisane wspólnie z Marią Koszutską Sprawozdanie z działalności Biura Pośrednictwa Pracy od 17 XII 1914 do 1 VIII 1915 (Ł. 1916). Jesienią 1916 podjął S. studia prawnicze na Uniw. Warsz., do którego dojeżdżał kilka razy w miesiącu; na uczelni działał w Kole Akademickim PPS-Lewicy. W r. 1918 współorganizował w Łodzi, Pabianicach i Zgierzu nielegalne Robotnicze Tow. Oświatowe (RTO) «Światło» i był sekretarzem jego zarządu. Wiosną 1919 podczas walnego zebrania RTO, któremu przewodniczył, został wraz z całym prezydium aresztowany; zwolniony po kilku dniach, przeniósł się do Warszawy. Od lipca 1919 był tam zastępcą kierownika (Konstantego Krzeczkowskiego) Komisji Spisu Mieszkań i Nieruchomości przy Urzędzie Mieszkaniowym Zarządu m. stoł. Warszawy. W tym okresie ponownie przerwał studia. W czasie wojny polsko-sowieckiej 1920 r. został zmobilizowany do 5. pp Legionów, ale nie brał udziału w walkach. Po demobilizacji, jesienią 1920, wrócił do pracy w Komisji Spisu Mieszkań i Nieruchomości. W r. 1921 został zastępcą komisarza spisu ludności w Warszawie, a w styczniu 1922 wraz z Komisją Spisu Mieszkań i Nieruchomości przyłączono go do Wydz. Statystycznego Zarządu m. stoł. Warszawy. Był tam (do r. 1943) kolejno kierownikiem sekcji Statystyki Gospodarczej oraz wicedyrektorem tego wydziału. Z Krzeczkowskim opracował Rezultaty spisu nieruchomości i mieszkań Wielkiej Warszawy 1919 r., t. 1: Statystyka nieruchomości, t. 2: Statystyka mieszkań (W. 1922–3). Równocześnie w l. 1922–5 był członkiem zarządu Związku Zawodowego Pracowników Miejskich, a później członkiem zarządu Tow. Muzeum Społecznego, w którego zbiorach znajdowała się część archiwum PPS-Lewicy. W r. 1924 wrócił na Uniw. Warsz. do przerwanych studiów prawniczych, ale w r. 1930 przerwał je ponownie. W „Sprawozdaniu z działalności Zarządu m. stoł. Warszawy za l. 1918–23” (W. 1926 II) oraz w analogicznym sprawozdaniu za l. 1924–5 (W. 1927) opublikował obszerny dział Oświata i kultura. Wraz z Janem Homolickim był też autorem pracy Ludność. Mieszkania. Gospodarstwa domowe („Wyniki spisu powszechnego z 1921 r. na terenie m. stoł. Warszawy. Zestawienie i rozbiór krytyczny”, W. 1928). Był redaktorem wydanej nakładem Zarządu Miejskiego księgi zbiorowej „Warszawa. Ku upamiętnieniu dziesięciu lat Samorządu Stolicy w niepodległej Polsce 1918–28” (W. 1929) i umieścił w niej rozdział Ludność Warszawy. W r. 1931 został mianowany komisarzem spisu ludności na Warszawę. Ogłosił wówczas artykuł Organizacja spisu ludności 1931 r. w Warszawie („Kron. Warszawy” 1931 nr 9/12). W l. 1934–5 brał udział w komisji naukowej, powołanej przez ministra Skarbu Władysława Mariana Zawadzkiego dla obliczenia majątku społecznego. Był współredaktorem pracy „Zagadnienia gospodarki Samorządu Warszawy” (W. 1935) i opublikował w niej rozdział Zagadnienia mieszkaniowe współczesnej Warszawy. Z inicjatywy S-ego i pod jego redakcją ukazały się dwa tomy wydawnictwa „Warszawa w liczbach” (W. 1938–9).

Od r. 1927 był S. kierownikiem Biura Naukowego w Inst. Gospodarstwa Społecznego (IGS), kierowanym przez Ludwika Krzywickiego; współpracował w przygotowaniu i przeprowadzeniu ankiety, dotyczącej warunków życia robotników. W podsumowującej tę ankietę książce zbiorowej „Warunki życia robotniczego w Warszawie, Łodzi i Zagłębiu Dąbrowskim w świetle ankiet z 1927 r.” (W. 1929) był autorem dwu działów: Odzież oraz Odżywienie. Od r. 1935 kierował organizowaną przez IGS ankietą rolną. W jej wyniku powstały dwa opracowania: w pierwszym, „Struktura społeczna na wsi polskiej” (W. 1937) był autorem wstępu Ankieta rolna Instytutu Gospodarstwa Społecznego. Metoda i zakres ankiety, formularze, instrukcje i redaktorem całości; drugie, Bezrobocie wśród chłopów (W. 1939), przygotował wspólnie z Ludwikiem Landauem i Jerzym Pańskim. Równocześnie w l. 1933–9 kierował działem Badania Rynku Pracy w Inst. Spraw Społecznych (ISS), kierowanym przez Kazimierza Korniłowicza. Z Korniłowiczem i Landauem opublikował głośną książkę Młodzież sięga po pracę (W. 1938); samodzielnie zredagował publikację ISS „Studia i Materiały” (W. 1938). W l. 1927–39 ogłosił ok. 20 artykułów, poświęconych głównie sprawom demograficznym, mieszkaniowym i społecznym Warszawy, m.in.: Rozwój przedmieść Warszawy przyłączonych do miasta w 1916 r. („Kron. Warszawy” 1927 nr 10), Rozwój budowlany współczesnej Warszawy (tamże 1930 nr 11, odb. W. 1931), Badania statystyczne terenów miejskich w Polsce i ich ogólne wyniki („Samorząd Terytorialny” 1933 nr 1/2), Materiały do projektu ustawy o administracji samorządowej w województwie stołecznym („Samorząd Miejski” 1936 nr 8, odb. W. 1936), Zmiany w rozmieszczeniu ludności Warszawy (1932–1938) („Kron. Warszawy” 1938 nr 1). W l. 1933–9 był zastępcą redaktora naczelnego „Kroniki Warszawy”.

W czasie oblężenia Warszawy przez Niemców, we wrześniu 1939, z polecenia prezydenta Stefana Starzyńskiego, zastępował S. dyrektora Wydz. Ogólnego Zarządu Miasta. Po kapitulacji zorganizował, a następnie prowadził Wydz. Aprowizacji, tworząc m.in. sieć dystrybucji chleba. W kwietniu 1943, po śmierci Zygmunta Limanowskiego, został dyrektorem Wydz. Statystycznego; odtąd gromadził dane o stratach osobowych i warunkach życia ludności Warszawy. Szczególnie cenne były prowadzone przez S-ego i Michała Alperna badania statystyczne, dotyczące życia ludności w warszawskim getcie; większość zebranych materiałów uległa jednak spaleniu w czasie powstania warszawskiego 1944 r. Wraz z Landauem i Tadeuszem Szturm de Sztremem zorganizował S. działalność tajnego IGS, który m.in. pomagał pracownikom naukowym przedwojennego Instytutu w uzyskiwaniu prac zleconych. Równocześnie współdziałał S. z Zygmuntem Zarembą w organizacji i pracy działu gospodarczego Wydz. Administracyjno-Mobilizacyjnego Delegatury Rządu na Kraj i opracowywał projekty organizacyjne przyszłego Zarządu Miejskiego Warszawy. Pod koniec r. 1943 współpracował z tajnym Inst. Społecznym na Żoliborzu, który przygotowywał materiały dla Koła Planowania prokomunistycznej Krajowej Rady Narodowej, powstałej w nocy z 31 XII 1943 na 1 I 1944. Po wybuchu powstania warszawskiego t.r. brał udział w służbach cywilnych oraz towarzyszył komisarycznemu burmistrzowi Warszawy Julianowi Kulskiemu w jego pracach inspekcyjnych na terenie Starego Miasta; pod koniec sierpnia przeszedł wraz z nim i Emilem Kipą kanałami na Żoliborz. Po kapitulacji Żoliborza znalazł się pod koniec września w obozie w Pruszkowie, z którego niebawem udało mu się wydostać. Zamieszkał u krewnych w Komorowie koło Warszawy. W tym okresie został dyrektorem Dep. Przemysłu i Handlu Delegatury Rządu na Kraj. W grudniu 1944 uczestniczył w akcji ratowania warszawskich bibliotek, muzeów i archiwów, zorganizowanej przez Stanisława Lorentza.

W pierwszych dniach lutego 1945 zgłosił się S. do prezydenta Warszawy gen. Mariana Spychalskiego z propozycją zorganizowania Biura Statystycznego. Nominację na stanowisko dyrektora tej placówki otrzymał 13 II t.r., ale już kilka tygodni później został szefem Resortu Gospodarki Ogólnej Zarządu Miejskiego. Zajmował się odtąd finansami i budżetem Warszawy, administracją i statystyką, a także kierował pracami nad pierwszym planem gospodarczym miasta. Pod koniec września 1945 Stołeczna Rada Narodowa Warszawy powołała go na stanowisko wiceprezydenta. Odtąd, oprócz spraw wymienionych uprzednio, podlegały mu zagadnienia zdrowia, opieki społecznej oraz oświaty i kultury. W r. 1945 podjął S. wykłady zlecone ze statystyki gospodarczej i demografii w oddz. łódzkim Szkoły Głównej Handlowej (SGH); prowadził je tylko przez semestr zimowy, gdyż w lutym 1946 został oddelegowany do Polskiej Misji Ekonomicznej w Waszyngtonie. Przebywał tam przez cztery miesiące i w miastach amerykańskich oraz środowiskach polonijnych zabiegał o zwiększenie pomocy finansowej dla odbudowy kraju i Warszawy. Po powrocie nadal pracował jako wiceprezydent Warszawy; został też sekretarzem generalnym Naczelnej Rady Odbudowy Warszawy. W l. 1946–7 publikował artykuły o powstaniu warszawskim, m.in. Gdy godzina „W” wybiła, spełniliśmy nasz obowiązek („Robotnik” 1946 nr 209 <210>), w l. 1947–9 zredagował dalsze tomy corocznego wydawnictwa „Warszawa w liczbach” (W.). Od sierpnia 1947 do września 1948 był członkiem Rady Stołecznej PPS. Po połączeniu PPS z Polską Partią Robotniczą (grudzień 1948) nie wstąpił do PZPR. Na przełomie l. czterdziestych i pięćdziesiątych był przewodniczącym koła «Ratusz» Tow. Przyjaźni Polsko-Radzieckiej i członkiem jego Zarządu Stołecznego; był też członkiem Tow. Przyjaźni Polsko-Szwedzkiej. W związku z reorganizacją władz miasta 20 V 1950 przestał być wiceprezydentem i został wiceprzewodniczącym Prezydium Stołecznej Rady Narodowej z takim samym jak przedtem zakresem czynności. Pełnił tę funkcję do kwietnia 1952, po czym został oddelegowany na stanowisko wicedyrektora Dep. Programowego Centralnego Urzędu Wydawnictw Przemysłu Graficznego i Księgarstwa; następnie był w tym Urzędzie wicedyrektorem Dep. Planowania. W tym czasie opublikował prace: Ruch wydawniczy 1945–53 („Przegl. Bibliogr. Piśm. Ekon.” 1954 nr 2) i Ruch wydawniczy w 1954 r. (tamże 1955 nr 2).

W r. akad. 1956/7 był S. zastępcą profesora w Szkole Głównej Planowania i Statystyki (SGPiS), wykładał zagadnienia badań społecznych w Polsce okresu międzywojennego. W pierwszych dniach stycznia 1957 wziął udział w zebraniu dawnych pracowników IGS, na którym postanowiono restytuować ten Instytut przy SGPiS, a jego kierownictwo, na wniosek Andrzeja Grodka, powierzyć S-emu. W rezultacie 1 III 1957 otrzymał S. nominację na kierownika IGS, a równocześnie został zastępcą profesora przy katedrze Historii Gospodarczej SGPiS. Dn. 30 X 1957 otrzymał tytuł profesora nadzwycz., a w r. 1958 został kierownikiem nowo utworzonej katedry Polityki Społecznej przy Wydz. Ogólno-Ekonomicznym SGPiS. Jako przedstawiciel wydziału uczestniczył w pracach Senatu SGPiS, a w r. 1960/1 wchodził w skład Senackiej Komisji ds. Badań Naukowych. Był współautorem i redaktorem skryptu akademickiego Wstęp do polityki społecznej (W. 1962, Wyd. 2, W. 1965). W latach powojennych ogłosił ponad 50 artykułów w prasie codziennej, czasopismach i wydawnictwach zbiorowych, m.in. Zależność polityki inwestycyjnej samorządów od władz centralnych, oraz odcinka spółdzielczego i prywatnego („Problemy gospodarki planowej w Polsce”, W. 1948), Kilka uwag w przededniu nowego spisu ludności („Wiad. Statyst.” 1958 nr 6), W sprawie społecznego kierunku nauczania w Szkole („Zesz. Nauk. SGPiS” 1959 nr 15), Stan, perspektywy i kierunek rozwoju badań socjalnych w Polsce („Człowiek w przedsiębiorstwie”, W. 1962), Kierunki rozwoju badań demograficznych w Polsce („Studia Demograficzne” 1963 nr 1). Obszerna praca Studia nad przekształceniami ludności Warszawy 1754–1865 nie doczekała się publikacji. Na SGPiS był promotorem osiemnastu prac doktorskich i opiekunem czterech prac habilitacyjnych. Dn. 1 X 1964 przeszedł S. na emeryturę, ale nadal współpracował z IGS. Zwiększył się też jego udział w pracach różnych komitetów, instytutów i instytucji, m.in. w Komitecie Nauk Demograficznych PAN, Komitecie Nauk Ekonomicznych PAN, Komitecie Badań nad Zagadnieniami Społecznymi Polski Ludowej PAN, Komitecie Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, Komitecie Badań nad Kulturą Współczesną, Inst. Pracy (jako przewodniczący Rady Naukowej), Inst. Budownictwa Mieszkaniowego (jako zastępca przewodniczącego Rady Naukowej); był również przewodniczącym Sekcji Polityki Społecznej Oddz. Warszawskiego Pol. Tow. Ekonomicznego i członkiem zespołu naukowo-doradczego Miejskiego Urzędu Statystycznego m. stoł. Warszawy. Zmarł 7 VI 1967 w Warszawie, został pochowany 10 VI na cmentarzu Powązkowskim. Był odznaczony m.in. Krzyżami Komandorskim i Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski oraz Złotym Krzyżem Zasługi.

W małżeństwie (od r. 1930) z Marią z Choynackich (1907–1978), stomatologiem, miał S. syna Piotra (ur. 1933).

Bibliogr. Warszawy, I; Bibliografia publikacji pracowników naukowych SGPiS w okresie XX-lecia PRL, W. 1965 cz. 2 s. 252–9; Cmentarz Powązkowski w Warszawie, W. 2000; Enc. Warszawy (1994); Gazda Z., Słownik biograficzny ekonomistów polskich od XIII wieku do połowy wieku XX, Kielce 1998; Słown. pol. tow. nauk., II cz. 1; – Andrzejewski A., Edward Strzelecki 1894–1967, „Kult. i Społ.” 1967 nr 4; Arczyński M., Balcerak W., Kryptonim „Żegota”. Z dziejów pomocy Żydom w Polsce 1939–1945, W. 1983; Cegielski J., Kwestia mieszkaniowa w pracach Edwarda Strzeleckiego. „Sprawy mieszkaniowe” 1972 nr 2 s. 71–80; Domański C., Edward Strzelecki 1894–1967, w: Sylwetki statystyków polskich, Ł. 1984 s. 71–2 (fot.); Drozdowski M. M., Varsaviana w twórczości prof. Edwarda Strzeleckiego, „Stolica” 1967 nr 35 s. 12 (fot.); Grabowski W., Polska tajna administracja cywilna 1940–1945, W. 2003; Kalenicki Z. Z., Konspiracja WRN-owska w Polsce Ludowej 1944–1948, W. 1986; Karwacki W. L., Łódzka organizacja Polskiej Partii Socjalistycznej-Lewicy 1906–1918, Ł. 1964; Lepich J., Edward Strzelecki (1894–1967), w: Poczet wybitnych profesorów SGH-SGPiS 1906–1986, W. 1986 s. 295 (fot.); Mazur G., Biuro Informacji i propagandy SZP-ZWZ-AK, W. 1987; Olędzki M., O profesorze Strzeleckim, „Życie Gosp.” 1977 nr 23 s. 11 (fot.); Romaniuk K., Edward Strzelecki, jako badacz, nauczyciel i działacz społeczny, „Biul. IGS” 1968 nr 1 s. 13–21; Rosner J., Edward Strzelecki w piątą rocznicę śmierci, tamże 1972 nr 2 s. 7–11; Sierocki T., Warszawska organizacja PPS 1944–1948, W. 1976; Święcicki M., Cele, metody pracy i pozycja IGS w koncepcji Edwarda Strzeleckiego, „Biul. IGS” 1968 nr 1 s. 22–31; Tych F., PPS-Lewica w latach wojny 1914–1918, W. 1960; Zawadzki A. W., Udział w kierownictwie finansów stolicy, „Roczn. Warsz.” R. 16: 1981 s. 341; Żeglicki J., Edward Strzelecki – w 10. rocznicę śmierci, „Polit. Społ.” 1977 nr 6 s. 9–12; – Balicka-Kozłowska H., Wspomnienie o profesorze Edwardzie Strzeleckim (1894–1967), „Pamiętnikarstwo Pol.” 1972 nr 2 s. 54–8; Chruścik J., Wspomnienia robotnika – działacza PPS-Lewicy, KPRP i PPR, „Z pola walki” 1970 nr 4 s. 120, 123; Kulski J., Z minionych lat życia 1892–1945, W. 1982; Pawłowicz H., Okupacyjne dni samorządu w Warszawie, W. 1974; Pużak K., Wspomnienia 1939–1945, „Zesz. Hist.” (Paryż) Z. 41: 1977 s. 65; Rosset E., Wspomnienie o Edwardzie Strzeleckim (1894–1967), „Studia Demograficzne” 1968 nr 16 s. 123–4; Słomczyński A., W warszawskim Arsenale. Wspomnienia archiwisty miejskiego 1939–1951, W. 1971; Strzelecki P., Prof. Edward Strzelecki. Wspomnienie, „Gaz. Wyborcza” wyd. stoł. 2007 nr 142 (fot.); Tołwiński S., Wspomnienia 1895–1939, W. 1970; Walka o dobra kultury, Warszawa 1939–1945, W. 1970 I–II; – „Życie Warszawy” 1950 nr 169 (fot.); – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1967: „Biul. IGS” nr 3/4, „Kult. i Społ.” nr 4, „Stolica” nr 34, „Trybuna Ludu” nr 157, 158, „Tyg. Powsz.” nr 34, „Życie Gosp.” nr 25, „Życie Warszawy” nr 136–138; – Arch. SGH w W.: sygn. S–320/K; Arch. Uniw. Warsz.: sygn. RP–UW 1565; Arch. Zakładowe Maz. Urzędu Woj. w W.: sygn. 2366/468; B. Uniw. Warsz.: rkp. 1447.

Stanisław Konarski