Rühle Edward Wilhelm, pseud. konspiracyjne: Gozdawa, Zawrat (1905–1988), geolog, kartograf, dyrektor Państwowego Instytutu Geologicznego. Ur. 2 IX w Warszawie, był synem Wilhelma, majstra garbarskiego w fabryce powozów, i Janiny Pauliny z domu Geyer.
Podczas pierwszej wojny światowej R. wraz z rodziną internowany był na Uralu. Tam – podczas lektury polskiej książki wydanej przez Macierz Szkolną w Moskwie – zainteresował się topografią i sam wykonał pierwsze szkice map. Zainteresowaniom tym pozostał wierny do końca życia. Po powrocie do Warszawy uczył się w Gimnazjum im. M. Reja, z przerwą w r. 1920, kiedy jako ochotnik służył w WP. Znany był z osiągnięć sportowych (maraton). Jako uczeń działał w organizacjach przysposobienia wojskowego, za co został w r. 1925 wyróżniony Medalem 3 Maja. Maturę zdał w r. 1926, po czym wstąpił na Wydz. Matematyczno-Przyrodniczy Uniw. Warsz. Pod kierunkiem Stanisława Lencewicza i Jana Lewińskiego studiował geografię i geologię. Jednocześnie w l. 1928–31 przez 16 miesięcy sezonowo pracował w grupie geologicznej S. Lencewicza w ramach działalności Biura Projektu Melioracji Polesia. Za wykonanych wówczas 6 map geologicznych Zachodniego Polesia w r. 1929 otrzymał nagrodę Ministra WRiOP. W r. 1931 uzyskał magisterium filozofii na podstawie napisanej pod kierunkiem Lencewicza pracy Morfologia i geologia wzgórz w dorzeczu górnej Prypeci („Wiad. Służby Geogr.” 1933).
Od 1 VIII 1931 do 31 VII 1938 był R. referentem kartograficznym w Głównym Urzędzie Statystycznym w Warszawie. Jednocześnie współpracował z Wołyńskim Tow. Naukowym w zakresie badań geograficznych i geologicznych. Ogłosił wówczas metodologicznie ważne studium Klasyfikacja i znakowanie błot, bagien i gruntów podmokłych na mapach topograficznych („Wiad. Służby Geogr.” 1936) i monografię Studium powiatu kowelskiego (Równe 1937) z mapą geologiczną w skali 1:300 000, stanowiącą pierwowzór map tego typu wydawanych w latach późniejszych. Próbował swych sił także w terenach wysokogórskich i w r. 1935 uczestniczył w wyprawie alpinistyczno-naukowej na Kaukaz, której efektem był m. in. artykuł Morfologia dorzecza Czereku Bałkarskiego w środkowym Kaukazie („Czas. Geogr.” 1939). Dn. 1 VIII 1938 został R. etatowym geologiem Państwowego Instytutu Geologicznego (PIG). Doktoryzował się w r. 1939 na UJ u Jana Nowaka na podstawie pracy Utwory lodowcowe zachodniej części Polesia Wołyńskiego (Lw. 1937). Problematyki kresowej dotyczyły także inne prace R-ego, w tym: Trzeciorzęd północno-zachodniego Wołynia i bazalty w Niczechówce („Biul. PIG” 1939), a także powojenne Kreda i trzeciorzęd zachodniego Polesia (W. 1948). Wydawał też w l. 1938–9 „Rocznik Ziem Wołyńskich”.
Po wybuchu wojny w r. 1939 ewakuował się z personelem PIG na wschód. Po powrocie do Warszawy przystąpił do zabezpieczenia majątku instytutu. Od 1 XI 1939 do 31 XII 1944 pracował w powstałym na miejscu PIG urzędzie Amt für Bodenforschung, zajmując się opracowywaniem prób z wierceń. Od stycznia 1940 pod pseud. Gozdawa działał w służbie topograficznej i wywiadowczej Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej później Armii Krajowej (AK). W l. 1940–2 uczestniczył m. in. w inwentaryzacji topograficznej przyczółków na środkowej Wiśle, analizie baz wojskowych i szlaków komunikacyjnych, a także – przy sposobności wykonywania prac hydrogeologicznych – w analizie nastrojów w obozach jeńców radzieckich. Po powstaniu «Schroniska» (Służba Geograficzna AK) w lutym 1943 został I zastępcą dowódcy. Kierował wówczas produkcją i składowaniem map (m. in. do maja 1943 przygotowano 34 arkusze map w skali 1:25 000 dla planu «Burza», wydano 20 map w skali 1:300 000 i 1:100 000 dla potrzeb jenieckich obozów oficerskich i żołnierskich konspiracyjnie tam przekazywanych. Jesienią 1943 i na początku r. n. przygotowywał mapy w skali 1:300 000 i 1:100 000 obszaru od Berlina po Berezynę i Dniepr oraz od Czechosłowacji po Łotwę. Brał ponadto udział w przygotowaniu map dla 27. Wołyńskiej Dyw. AK. Podczas powstania warszawskiego organizował zabezpieczenie w mapy powstańców Śródmieścia i Starego Miasta. Po ewakuacji przez obóz w Pruszkowie, przedostał się do Krakowa.
Dn. 1 II 1945 podjął R. ponownie pracę w PIG początkowo jako dyrektor do spraw odbudowy gmachów w Warszawie. Od 15 VIII 1946 do 1 VI 1949 był wicedyrektorem PIG, a następnie (1 VI 1949 – 28 II 1953) naczelnikiem różnych wydziałów (wydawniczego, archiwalnego oraz kierownikiem regionu Niżu Polskiego). Od 1 III do 16 V 1953 był ponownie wicedyrektorem PIG, następnie (od 17 V t. r. do 16 V 1966) dyrektorem naczelnym tej placówki, później samodzielnym pracownikiem naukowym. W r. 1954 otrzymał tytuł profesora nadzwycz., a w r. 1964 – zwycz. Po przejściu na emeryturę 31 III 1979 był nadal czynny m. in. w zespole atlasu skamieniałości czwartorzędu. Pracując w PIG przyczynił się walnie do odbudowy i rozbudowy tego instytutu, stworzył tu silny ośrodek badań nad czwartorzędem oraz przodujący w skali krajowej zespół kartografii geologicznej.
Z ok. 300 publikacji R-ego (opracowania tekstowe i mapy) prawie 50 stanowią mapy (ścienne, samoistne, załącznikowe itp.). Są to – opracowane indywidualnie bądź w zespołach – Przeglądowa mapa geologiczna Polski w skali 1:300 000 (wyd. A i B, 13 arkuszy w l. 1946– 55), Przeglądowa mapa surowców mineralnych Polski (1 arkusz w r. 1946), 5 tablic w „Atlasie geologicznym Polski” w skali 1:1 000 000 (1954–60), 4 tablice w „Atlasie geologicznym Polski” w skali 1:2 000 000 (1956), 3 mapy w „Atlasie Polski” z r. 1956, 1 zeszyt (15 map) „Atlasu geologicznego Polski” w skali 1:3 000 000 (1966), 2 mapy w „Atlasie geograficznym” z r. 1962, mapy specjalistyczne w „Narodowym atlasie Polski” (1973), „Atlasie świata” (1962) i in. Mapom towarzyszyły opracowania tekstowe, poruszające niekiedy ogólne problemy metodologii kartografii, historii nauki i techniki itp. Niektóre z tych opracowań to referaty prezentowane na międzynarodowych konferencjach specjalistycznych. R. otrzymał nagrodę naukową Prezesa Centralnego Urzędu Geologicznego (CUG) za opracowanie i redakcję Przeglądowej mapy geologicznej Polski w skali 1:300 000 (1952) oraz Nagrodę Państwową II stopnia (1955) za działalność w dziedzinie kartografii geologicznej.
Publikacje R-ego z zakresu geologii mezozoiku i kenozoiku z okresu powojennego dotyczą głównie plejstocenu, a w tym wielu odsłonięć uznanych za klasyczne (m. in. w Borkowicach Mokrych pod Sulejowem, dolinie Lubaczówki pod Hamernią, okolicy Terespola, Nowinach Żukowskich, Kiedonce koło Rakowa, Garwolinie i Gończycach, Śmielinie koło Nakła, na Żoliborzu i Woli w Warszawie, w Olszewicach koło Tomaszowa Mazowieckiego i Łańcuchowie nad Wieprzem, Sławnie koło Radomia, Łukowie na Podlasiu). Kilkakrotnie przedstawił R. swe poglądy na geologię czwartorzędu w Polsce w formie syntetycznej, bądź w postaci monografii (tu głównie część dzieła „Zarys geologii Polski”, W. 1965), wydanego także po rosyjsku i angielsku W. 1968). Rezultatem kierowanych przez R-ego prac zespołowych był m. in. podręcznik „Metodyka badań osadów czwartorzędowych” (W. 1973) z kilkoma rozdziałami jego pióra. Niektóre z prac R-ego z tego okresu były drobiazgowym opisem wierceń, inne dotyczyły geologii morza, historii badań geologicznych w Polsce i na świecie oraz biografistyki.
R. wiele podróżował: w okresie międzywojennym, poza wspomnianą już wycieczką badawczą na Kaukazie, był m. in. w Austrii (1936) i Bułgarii (1938). Po drugiej wojnie światowej reprezentował Polskę na różnych konferencjach naukowych. Także inne jego wyjazdy (niektóre turystyczne i zdrowotne) wiązały się z międzynarodowymi przedsięwzięciami kartograficznymi. Był m. in. w Belgii (1969), Bułgarii (1967, 1968, 1969, 1970), Czechosłowacji (1955, 1957, 1958, 1959, 1961, 1963, 1964, 1965, 1967, 1968, 1973, 1974, 1976 i 1978), Francji (1962, 1969), Italii (1964), Jugosławii (1966), NRD (1965, 1966), USA i Kanadzie (1965), na Węgrzech (1959, 1961, 1969), w ZSRR (1956, 1964, 1965, 1966, 1969 i 1972).
R. uczestniczył m. in. w Radzie Nauki i Techniki przy Komitecie Nauki i Techniki (1964–9), Komitecie Nauk Geologicznych PAN (1960– 84), Komitecie Badań Czwartorzędu PAN (1958–85), Komitecie Badań Morza PAN (1965–85, okresowo jako członek prezydium, a w l. 1978–85 przewodniczący Komitetu Redakcyjnego), Radzie Naukowej Zakładu Nauk Geologicznych PAN (1969–85), Radzie Naukowo-Technicznej CUG (1955–68), Radzie Naukowej Instytutu Geologicznego (1955–84, w ostatniej kadencji jako przewodniczący z wyboru), Kolegium CUG (1956–66), Komisji Geologicznej Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (1955–66), Kolegium Redakcyjnym „Atlasu świata” (1958–66), Zarządzie Głównym Polskiego Tow. Geologicznego (w l. 1970–79 wiceprzewodniczący), w redakcji „Przeglądu Geologicznego” (w l. 1975–88 redaktor naczelny). Był ponadto delegatem ministra energetyki do spraw metra (1948–9), a następnie członkiem zespołu rzeczoznawców (do r. 1955).
W organizacjach międzynarodowych R. pełnił funkcje: wiceprzewodniczącego Komitetu Organizacyjnego Międzynarodowego Stowarzyszenia do Badań Czwartorzędu (INQUA) w l. 1957–61, delegata Polski w komitecie organizacyjnym XXIII Międzynarodowego Kongresu Geologicznego (1965–8), wiceprzewodniczącego Międzynarodowej Unii Geologicznej (1968–72), przedstawiciela Polski w różnych komisjach międzynarodowych kongresów geologicznych (1960–72). Był członkiem honorowym Polskiego Tow. Geologicznego. R. zmarł 24 VIII 1988 i został pochowany w grobie rodzinnym na cmentarzu Ewangelicko-Augsburskim w Warszawie (grób w Al. B). Był m. in. odznaczony Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami (1943), Krzyżem Kawalerskim (1961) i Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1977), Orderem Sztandaru Pracy I kl. (1964), Warszawskim Krzyżem Powstańczym (1983) oraz wyróżniony medalem Polskiego Tow. Geograficznego (1983).
W małżeństwie (od 25 VI 1938) z Haliną z Radliczów (zob.) R. dzieci nie miał.
Bibliografia geografii polskiej, W. 1956; Bibliografia geologiczna Polski z l. 1936–87, W.; Bukowski C. Z., Bukowska M. W., Bibliografia publikacji pracowników Instytutu Geologicznego, wydanych w latach 1919–1959, „Prace Inst. Geol.” T. 30: 1960 cz. I s. 590–1; Fleszarowa, Bibliogr. geol., Cz. 1, T. I z. 2 s. 265–7; Encyklopedia popularna PWN, W. 1984; W. Enc. Powsz. (PWN); Kto jest kim w Polsce, Wyd. 2, W. 1989; Naučný geologický slovník. Biografie pracovniků geologických věd, Prahá 1961 s. 769; Zbiory rękopisów w bibliotekach i muzeach w Polsce, Oprac. D. Kamolowa przy współpracy K. Muszyńskiej, W. 1988 s. 283; – Barej B., Od Redakcji. 80-lecie Profesora, „Przegl. Geol.” R. 33: 1985 s. 420–1; Burakowski T., Nasi laureaci. Edward Rühle, tamże R. 3: 1955 s. 451–2; c. k., Geolog-teoretyk i praktyk, „Przegl. Techn.” R. 81: 1960 nr 35 s. 4; 40 lat [Jubileusz Instytutu Geologicznego i Edward Rühle], „Słowo Ludu” 1960 nr 116 (fot.); Kadra naukowa Instytutu Geologicznego w latach 1919–1959, „Prace Inst. Geol.” T. 30: 1960 cz. I s. 471; Krassowski B., „Schronisko”. Służba Geograficzna Armii Krajowej, W. 1981; Mojski J. E., Badania czwartorzędu w dorobku naukowym profesora Edwarda Rühlego, „Kwart. Geol.” T. 33: 1989 s. 127–44; Ostrowski J., Medale Polskiego Towarzystwa Geograficznego dla profesora Edwarda Rühlego i docenta Michała Janiszewskiego, „Poznaj Świat” R. 31: 1983 nr 3 s. 7; Rzechowski J., CXI Sesja Instytutu Geologicznego w Warszawie (na 80-lecie urodzin E. Rühlego), „Przegl. Geol.” R. 33: 1985 s. 708–9; Tyski S., Międzynarodowy sukces geologii polskiej, „Przegl. Geol,” R. 16: 1969 s. 108; Zmiany organizacyjne w IG, „Przegl. Geol.” R. 14: 1966 s. 3 okładki; – Nakielski H., „Schronisko”. Wspomina prof. dr Edward Rühle, „Przegl. Techn.” 1982 nr 12 s. 28–31 (fot); Znosko J., Wspomnienie o prof. Edwardzie Rühle, „Kwart. Geol.” T. 33: 1989 s. 119–20; – „Inst. Geol. Biul.” Nr 321: 1981 (dedykowany Edwardowi Rühlemu) s. 5, 7–12 (J. Malinowski), s. 13–17 (A. Środoń); „Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol.” S. 2 Z. 1: 1985 s. 89; Warszawski Kalendarz Ilustrowany Stolicy, W. 1965 s. 138; – Wspomnienia pośmiertne i nekrologi: „Annales Societatis Geologorum Poloniae” Vol. 59: 1989 s. 527–34 (fot., J. Znosko), „Dzien. Pol.” 1988 nr 203, „Kron. Warszawy” 1988, „Natura. Biul. Informacyjny PTPNOZ” (W.) 1988 nr z lipca–grudnia s. 47, 57 (Z. Wójcik), ,,Newsletter INHIGEO” [Vol.] 22: 1990 s. 36–7 (W. Narębski, Z. Wójcik), „Pol. Przegl. Kartograficzny” R. 24: 1990 (fot., J. Ostrowski, Z. Wójcik), „Przegl. Geofizyczny” R. 34: 1989 s. 333–6 (fot., J. Malinowski), „Przegl. Geolog.” R. 36: 1988 s. 681–6 (fot., W. Jurkiewicz), s. 686–8 (fot., S. Tyski), s. 688–9 (fot., B. Barej), „Stolica” 1988 nr 48, „Więź” R. 32: 1989 s. 157, „Życie Warszawy” 1988 nr 198–201, 208; – Arch. Muz. Ziemi PAN w W.: Teczka R-ego; Centralne Arch. Geol.: liczne rkp. prac geologicznych oraz robocze egzemplarze map geologicznych; – PIG w W.: Dział Osobowy, teczka; – Informacje i archiwalia K. Radlicza z W.
Zbigniew J. Wójcik