Oloff Efraim (1685–1735), profesor Toruńskiego Gimnazjum Akademickiego, pastor luterański. Ur. 27 VIII pod Warszawą w czasie podróży matki (Konkordii Kersten) z Gdańska do Węgrowa, gdzie jego ojciec Marcin (zob.) był pastorem. Po przeniesieniu się ojca do Torunia uczęszczał do miejscowego Gimnazjum Akademickiego (wpis do «sexty» 17 XI 1694), które ukończył jesienią 1706 dysputą pt. Dissertatio historico-theologica de encaeniis templorum…, wygłoszoną z okazji uroczystości poświęcenia odbudowanego ze zniszczeń wojennych kościoła Św. Jerzego w obecności promotora Marcina Böhma. Wpisany w semestrze zim. 1706 na uniwersytet lipski, studiował głównie teologię i języki, a po powrocie z zagranicy został decyzją Rady Miejskiej z 15 II 1712 powołany na stanowisko profesora nadzwycz. Gimnazjum Toruńskiego i rozpoczął ożywioną działalność pedagogiczną, głównie w zakresie nauki języka polskiego, o której poza programami zajęć informują jego trzy drukowane afisze (z 1 V i 20 XI 1712 oraz z 25 I 1713, teksty w WAP w Tor., II, X 29). Wiadomo również, że w r. 1713 prowadził w Toruniu prywatne lekcje hebrajskiego dla kandydatów na nauczycieli i kaznodziejów oraz że wykładał historię i geografię. Dn. 22 VIII 1713 odszedł O. na zapewniające samodzielność materialną stanowisko pastora do Elbląga, gdzie do r. 1721 jako kaznodzieja polski i niemiecki rozwijał wszechstronną działalność, także w druku, na rzecz nauki religii w języku polskim. Do Torunia powrócił, powołany na polskiego i niemieckiego kaznodzieję kościoła Św. Trójcy na Nowym Mieście. Odtąd pozostawał O. aż do śmierci czołową postacią kultury toruńskiej tych lat. Jego żarliwość luterańska, pewna skłonność do purytanizmu przyniosły mu kłopoty i spory z elitą miasta (1722–4). W czasie tzw. tumultu toruńskiego (16 i 17 VII 1724) O. został posądzony o autorstwo obrażającego katolików paszkwilu, a 4 X t. r. znalazł się na liście oskarżonych podanej komisji królewskiej przez jezuitów. Zarzucono mu podburzanie uczniów gimnazjum miejskiego do napaści na klasztor oraz korespondencję z zagranicznymi protestantami na szkodę niektórych toruńskich katolików. O., wraz z seniorem Krzysztofem Henrykiem Andrzejem Geretem, uszedł przed prześladowaniami do Prus Książęcych, a sprawa obu pastorów została przekazana sądowi asesorskiemu. Dekretem tego sądu (opublikowanym 16 XI 1724) O. i Geret zostali skazani na banicję, lecz już 22 XII t. r. król wydał dla nich list żelazny, a w lutym n. r. O. powrócił do Torunia.
Przez długie lata O. nade wszystko rozwijał swe erudycyjne zainteresowania, prowadząc poszukiwania o charakterze głównie bio-bibligraficznym w kręgu spraw toruńskiej oświaty i dziejów toruńskiego Kościoła luterańskiego. Zgromadzone materiały pozostały częściowo w rękopisach (WAP w Tor.: II, X, 14, II, X, 19, II, X, 29, tamże unikatowe starodruki z XVII w., związane z Oloffami; Książnica Miejska w Tor.: rkp. 146), częściowo, jak rękopis o dziejach drukarstwa w Polsce, zaginęły bezpowrotnie. O. przez całe życie szczególnie interesował się polską pieśnią kościelną. Podejmował w tej mierze inicjatywy wydawnicze (jak nie znanego już dziś zbioru drukowanego pt. „Pieśni niektóre z niemieckiego na polski język przetłumaczone…”, Tor. 1727), brał udział w przygotowywaniu wydawania toruńskiego kancjonału polskiego w r. 1728. Głównym dziełem jego życia pozostaje wydana pośmiertnie przez pastora Sylwiusza Wilhelma Ringeltaubego praca o polskim piśmiennictwie hymnologicznym Polnische Liedergeschichte von Polnischen Kirchengesängen und derselben Dichtern und Übersetzern… (Gd. 1744). W r. 1764 dzieło to wprowadził Ringeltaube ponownie do handlu pod nową kartą tytułową jako 1. część zbioru pt. Beyträge zu der pohlnischen weltlichen Kirchen- und Gelehrtengeschichte. Rzeczą niezwykle cenną było objęcie w tym dziele całości polskiej pieśni kościelnej w kręgu wyznań chrześcijańskich i w granicach terytorium Rzpltej, Śląska i Prus Wschodnich. Dzieło, rezultat niepospolitej erudycji, zawierało słownik bio-bibliograficzny autorów i tłumaczy pieśni, zarys dziejów polskich kancjonałów oraz próbę ujęcia rozwoju polskiej hymnologii religijnej. Ponadto wznowił w r. 1728 „Postyllę chrześcijańską” Samuela Dambrowskiego, która przez ponad wiek miała być w użyciu powszechnym u luterańskich Mazurów w Prusach Wschodnich.
O. zgromadził wiele dokumentów dotyczących wydarzeń toruńskich z r. 1724, wśród nich większość stanowiły akta jego procesu w sądzie asesorskim. Dokumenty te, pod wspólnym tytułem „Tumultus Thorunensis in Collegium Jesuitarum A. 1724”, zawierały także opis wypadków z 16 i 17 VII, sporządzony zapewne przez O-a, i do drugiej wojny światowej przechowywane były w Nawrze koło Torunia. O. zmarł 15 VI 1735. Jego piękna biblioteka została sprzedana na licytacji w r. 1736 (katalog drukowany).
Z małżeństwa (zawartego w r. 1714) z Krystyną Grass, córką Jakuba, kupca w Elblągu, pozostawił O. syna Efraima (zob.).
Estreicher, (w. B. Czart. druki nie znane Estreicherowi); Altpreuss. Biogr., II 481–2; Słown. Pracowników Książki Pol.; – Chojnacki W., Polskie kancjonały na Śląsku w XVII–XX w., „Roczniki Bibliot.” R. 2: 1958 s. 190; Gastpary W., Sprawa toruńska w r. 1724, W. 1969 s. 63, 68, 79, 113; Kujot S., Sprawa toruńska z r. 1724, „Roczniki Tow. Przyj. Nauk Pozn.” T. 20: 1894; Medykowa A., Książka polska we Wrocławiu w XVIII w., Wr. 1975; Mocarski Z., Książka w Toruniu do roku 1793, w: Dzieje Torunia, Tor. 1933 s. 375; Salmonowicz S., E. Oloff (1685–1735) badacz literatury polskiej, erudyta toruński czasów saskich, „Ruch Liter.” R. 13: 1972 z. 5 (tu zestawienie literatury i źródeł); tenże, Toruńskie Gimnazjum Akademickie (1681–1817), P. 1973; tenże, W kręgu toruńskich erudytów osiemnastego wieku, w: Księga Pamiątkowa 400-lecia Toruńskiego Gimnazjum Akademickiego, Tor. 1972 I; Völker K., Der Protestantismus in Polen auf Grund der einheimischen Geschichtsschreibung, Leipzig 1910 s. 132–5; – Die Jüngere Matrikel der Universität Leipzig, 1559–1809, Hrsg. v. G. Erler, Leipzig 1909 II 319; Rhode Ch. E., Presbyterologia Elbingensis, Hrsg. v. W. Hubatsch, Hamburg 1970 s. 98–100.
Stanisław Salmonowicz