Arciszewski Eljasz, h. Prawdzic, arjanin, syn Eljasza i Heleny Zakrzewskiej, a starszy brat Krzysztofa, urodził się ok. 1590 w Rogalinie. Studja odbywał w Rakowie i wtedy już okazał żyłkę rycerską, przykładając się do obrony Rakowa podczas rokoszu Zebrzydowskiego. W r. 1619 udał się na dwór Krzysztofa Radziwiłła i walczył pod jego dowództwem w Inflantach w l. 1621–2. Za udział w zabójstwie K. Brzeźnickiego (1623) skazany na infamję, uszedł do Holandji i zaciągnął się tam do wojska (wiosna 1624). Tegoż roku powrócił jednak na krótko do Polski. Skolei zaciągnął się do wojska duńskiego; jako posłaniec króla Chrystjana IV, bawił potem w Polsce w r. 1630, podejrzewany wówczas o udział w intrygach politycznych Radziwiłła przeciw Zygmuntowi III. W r. 1633 wrócił do Polski w randze pułkownika piechoty, walczył dzielnie pod Smoleńskiem, w nagrodę za co, jako wybitny organizator i inżynier wojskowy, został pierwszym jego komendantem, poczem przeszedł na Ruś pod rozkazy St. Koniecpolskiego. W r. 1635 uczestniczył w przygotowaniach do wojny szwedzkiej. W następnym roku wyjechał do Holsztynu w zamiarze ożenku. W jesieni 1637 r. posłuje do Danji, a w r. 1642 do Holandji i Danji. W r. 1646 powierzył mu król zwerbowanie 1200 piechoty na wojnę turecką. Po wycofaniu się z wojska wrócił do gminy arjańskiej; po śmierci Władysława IV bronił zasady równouprawnienia arjan przeciwko katolikom i prawosławnym. Z tego okresu zostały listy otwarte do marsz. nadw. Kazanowskiego (w rkp.), oraz do Jana Kazimierza (Scriptum cuiusdam equitis Poloni, qui regi ipsi rationem reddit conscientiae suae, quod relictis aliis religionibus uni quam vocant Arianam se addixerit).

Kraushar Al., Dzieje Krz. z Arciszewa, Petersburg 1892–3; Czołowski Al., Marynarka w Polsce, Lw. 1922, s. 156–157; Korzon Tad., Dzieje wojen i wojskowości, Lw. 1923, I 271–276, 280; Lengnich, Gesch. d. preus. Lande, Danzig 1729, VI 79–125; Estr.; Władysława IV listy…, wydał A. Grabowski, Kr. 1845.

Władysław Czapliński