Radziwiłłówna Eliza (1803–1834), pierwsza miłość przyszłego cesarza niemieckiego Wilhelma I. Ur. 28 X w Berlinie (?), była córką Antoniego Henryka (zob.) i Luizy Hohenzollern, bratanicy Fryderyka Wielkiego, siostrą Bogusława (zob.) i Wilhelma (zob.).
R. i 6 lat starszy od niej Wilhelm znali się od dzieciństwa. W r. 1815 tańczyli oboje na balu dworskim, dwa lata później rozpoczęła się ich miłość, nigdy nie spełniona, przechodząca okresy wzlotów nadziei i zupełnego zwątpienia. W dn. 27 I 1821 oboje wystąpili w przedstawieniu dworskim żywych obrazów T. Moore’a „Raj i Peri” (z muzyką G. L. Spontiniego). R. w roli tytułowej wzbudziła powszechny zachwyt. Uznana została za jedną z najpiękniejszych i najwdzięczniejszych dam pruskiego dworu. Urodę i wdzięk osobisty R-y podkreślają współcześni pamiętnikarze, nadano jej przydomki «anioła» i «białej róży». Otrzymała staranne wykształcenie domowe, posiadała też talenty artystyczne (pięknie śpiewała i rysowała).
W l. 1820–6 o planach małżeństwa Elizy z Wilhelmem głośno było niemal w całej Europie. Dramatyczna miłość stała się przedmiotem plotek, domysłów i komentarzy. Do małżeństwa dojść mogło jedynie wówczas, gdyby Wilhelm zrezygnował ze swych praw do korony pruskiej. Tego nie chciał on jednak uczynić, nie było to także po myśli widzącego w nim swego następcę ojca, króla Fryderyka Wilhelma III. W Prusach obowiązywała wówczas zasada, że dzieci Hohenzollernów posiadały prawo do tronu jedynie wówczas, gdy ich matka wywodziła się z domu panującego. W wypadku R-y wyłonił się więc problem tzw. Ebenbürtigkeit, czyli równorzędności urodzenia (rodu). Rodzice zamówili odpowiedni traktat prawniczy u K. F. Eichhorna. Choć zarówno ta ekspertyza, jak i inne zamówione przez króla u F. C. Savigny’ego, K. W. Lanzizolle i A. Stolberga wypadły pozytywnie, na przeszkodzie małżeństwu stanęły intrygi niechętnej Radziwiłłowi tzw. koterii meklemburskiej, a także plany dynastyczne Petersburga i Weimaru. W r. 1824 Fryderyk Wilhelm III chcąc jednak doprowadzić do małżeństwa zwrócił się do cara Aleksandra I z prośbą adopcji przezeń R-y. Negatywna odpowiedź cara spowodowana była m. in. obawą powstania precedensu niewygodnego z uwagi na związek ks. Konstantego z Joanną Grudzińską. Rok później wysunięto jeszcze projekt adopcji R-ównej przez jej wuja, ks. Augusta; specjalna komisja powołana przez króla oświadczyła jednak, że adopcja nie doprowadzi do «zmiany krwi». Decydujący cios planom małżeństwa Wilhelma i Elizy zadał dwór saksońsko-weimarski. W kontrakcie ślubnym młodszego brata Wilhelma – Karola i ks. Marii – zagwarantowano (w wypadku małżeństwa Wilhelma i R-y) pierwszeństwo do tronu pruskiego dla dzieci Karola. Dn. 22 VI 1826 Fryderyk Wilhelm III zażądał od syna rezygnacji z R-ównej. Wilhelm z pokorą podporządkował się woli ojca. Po raz ostatni widzieli się w l. 1827 i 1829.
W l. 1822–30 Radziwiłłowie nie bywali w Berlinie, mieszkali w Poznaniu, Antoninie i w zakupionym w r. 1824 pałacyku w Ciszycy (Ruhberg) na Dolnym Śląsku. W Antoninie zetknęła się R. z Fryderykiem Chopinem w r. 1829 (widnieje obok ojca na znanym obrazie Henryka Siemiradzkiego „Chopin u księcia Radziwiłła”). R. była autorką dwóch ślicznych portretów rysunkowych Chopina (w zbiorach Tow. im. Fryderyka Chopina w Warszawie). Przeżycia osobiste doprowadziły do bliższych związków Elizy z polskością. W r. 1831 Radziwiłłowie w obawie przed epidemią cholery wyjechali z Berlina do Ciszycy. Tam o względy Elizy zaczął się ubiegać ekscentryk, ks. Fryderyk Schwarzenberg, syn austriackiego feldmarszałka. Po pewnym czasie wycofał się on jednak ze starań o jej rękę. Prawdopodobnie zarażona przez młodszego brata Władysława gruźlicą, R. zmarła 27 IX 1834 we Freienwalde pod Berlinem. W r. 1838 zwłoki jej przewieziono do Antonina.
Cesarz Wilhelm I kilka lat przed śmiercią ze wzruszeniem opowiadał o dziejach swej nieszczęśliwej, młodzieńczej miłości. Na jego biurku zawsze stał wizerunek Elizy. W r. 1938 Paul Martin nakręcił film „Preussische Liebesgeschichte” (z Lidią Baarovą w roli R-ówny), który został zakazany 1 XI 1939; pod innym tytułem („Liebes Geschichte”) grano go w Niemieckiej Republice Federalnej w r. 1950.
Wojtkowski, Bibliogr. historii Wpol., I; – Baer O., Der Engel von Ruhberg. Ein Beitrag zur Jugendgeschichte Kaiser Wilhelms I, Breslau 1889; tenże, Prinzess Elisa Radziwill, Berlin 1908 (reprod. autoportretu z r. 1832 po s. 150); Bailleu P., Prinz Wilhelm von Preussen und Prinzessin Elisa Radziwill (1817–1826), „Deutsche Rundschau” Bd. 37: 1911 s. 161–90; Eschenburg H., Die polnische Prinzessin Elisa Radziwill: die Jugendliebe Kaiser Wilhelm I., Stuttgart 1986; Hirsch L., Elisa Radziwill. Die Jugendliebe Kaiser Wilhelms I., Stuttgart 1929; Nowakowski T., Die Radziwills. Die Geschichte einer grossen europäischen Familie, München 1966 (reprod. portretu oraz obrazu Siemiradzkiego); Sierosławski S., Miłość Wilhelma I, W. 1914 (podob.); Treitschke H., Deutsche Geschichte im Neunzehnten Jahrhundert, Lipsk 1927–8 III– IV; Weiglin P., Berliner Biedermeier, Bielefeld-Leipzig 1942, (portret po s. 48); Wiegler P., Wilhelm der Erste. Sein Leben und seine Zeit Hellerau bei Dresden, [b. r. w.] s. 45–78; Wodzicka z Potockich T., Eliza Radziwiłłówna i Wilhelm I, Kr. 1896 (podob.); – Bernstorff E., Ein Bild aus der Zeit von 1789 bis 1835, Berlin 1896 I–II; Eichhorn K. F., Stosunek xiążęcego domu Radziwiłłów do domów xiążęcych w Niemczech, W. 1843; Hennig B., Ein Leben in Liebe und Leid. Unveröffentlichte Briefe der Jahre 1820–1834, Berlin 1922 (reprod. obrazu W. Hensla, Eliza Radziwiłł jako Peri); Jugendbekenntnisse des alten Kaisers. Briefe Kaiser Wilhelms I. an Fürstin Luise Radziwill von Preussen 1871 bis 1829, Wyd. K. Jagow, Leipzig 1939; Motty M., Przechadzki po mieście, W. 1957 II; Natzmer G. E., Kaiser Wilhelm, die Prinzess Elise Radziwill und die Kaiserin Augusta (korespondencja Oldwiga Natzmera z ks. Wilhelmem), „Deutsche Rundschau” Bd. 16: 1890 s. 161–86; Olfers H., Ein Lebenslauf, Berlin 1908; Potocka M. M., Z moich wspomnień, London 1983 (reprod. portretu R-y jako Peri); [Radziwiłł B.], Die historische Stellung des Hauses Radziwill, Berlin 1892; Radziwill C., Meine Erinnerungen, Lipsk 1905 s. 52; Schiemann T., Prinzessin Elise Radziwil und Prinz Wilhelm (1824), „Historische Zeitschr.” Bd. 80: 1898 s. 243–56 (korespondencja Fryderyka Wilhelma III z Aleksandrem I); – Informacje Bogusława Drewniaka z Gd. i Kornela Michałowskiego z P.
Tomasz Szarota