Rostworowski Emanuel Mateusz (1923–1989), historyk, redaktor Polskiego Słownika Biograficznego. Ur. 8 I w Krakowie, był najmłodszym synem Karola Huberta (zob.) i Róży z Popielów, bratem Jana (zob.).
W Krakowie R. chodził do Gimnazjum im. Jana Sobieskiego, które ukończył w r. 1939. W okresie okupacji, po powrocie z ewakuacyjnej wędrówki, przebywał na wsi w majątkach swych krewnych, początkowo w Wójczy (pow. buski), od r. 1943 w Ruszczy pod Krakowem. Tam samodzielnie przerabiał kurs ówczesnego dwuletniego liceum. Maturę w tajnym nauczaniu zdał w Krakowie w r. 1941. Rychło zrezygnowawszy z młodzieńczych ambicji literackich i malarskich oraz z zainteresowań filozofią rozpoczął w r. 1943 studia historyczne na tajnym UJ. Przerwała je w r. 1945 na krótko paromiesięczna służba w WP.
W opublikowanej w r. 1974 w „Dziejach Najnowszych” odpowiedzi na ankietę „Jak zostałem historykiem” R. tak wyjaśniał motywy swego kroku: «O tym, że z kierunków humanistycznych wybrałem właśnie historię, zadecydowały względy raczej pozanaukowe […] Zawiedziony „filozof” w historii spodziewał się znaleźć odpowiedź na nurtujące go problemy światopoglądowe. Myślałem, że nauka historii najlepiej pomoże rozeznać, skąd wzięliśmy się i dokąd idziemy». Widząc w przeszłości analogie aktualnych problemów międzynarodowego położenia Polski sądził, że historia jako mistrzyni życia potrafi wskazać właściwą drogę postępowania. Nastawienie takie wpłynęło na wybór przez R-ego tematyki pierwszych prac: magisterskiej i doktorskiej. Obie zostały poświęcone polskiej polityce Francji i francuskiej orientacji w Rzeczypospolitej XVIII w. W r. akad. 1945/6 związał się z seminarium prowadzonym na UJ przez Józefa Feldmana, który dostrzegłszy zdolności R-ego, wówczas studenta III roku historii, powierzył mu funkcję asystenta wolontariusza w Seminarium Historycznym UJ. Ułatwiło to R-emu, już po śmierci Feldmana (czerwiec 1946), objęcie 1 XII 1946 etatowego stanowiska młodszego asystenta przy Katedrze Historii Nowożytnej, kierowanej przez Władysława Konopczyńskiego.
Dyplom magisterski uzyskał R. 6 IX 1947 na podstawie pisanej pod kierunkiem Konopczyńskiego pracy Książę d’Aiguillon a Polska, którą w skróconej wersji opublikował później pt. Na drodze do pierwszego rozbioru w „Rocznikach Historycznych” (T. 18: 1949). U Konopczyńskiego też rozpoczął przygotowywanie rozprawy doktorskiej na temat Francja wobec kandydatury Stanisława Leszczyńskiego na tron polski w latach 1726–1733. Represyjne przeniesienie w październiku 1948 Konopczyńskiego na emeryturę spowodowało, że nie mógł on nadal pełnić funkcji promotora, którą przejął Kazimierz Piwarski. Dyplom doktorski R. otrzymał 21 II 1950; od 1 IX 1949 do 30 IV 1955 był starszym asystentem, początkowo w Katedrze Historii Nowożytnej Powszechnej, a od czerwca 1951 w Katedrze Historii Polski Nowożytnej. Wprzęgło to R-ego do prowadzonych tam badań nad historią wsi małopolskiej, w których grono historyków z prawdziwego zdarzenia oscylowało między cenną nieraz prezentacją nowego materiału źródłowego a ówczesnymi wymaganiami, wynikającymi z ciasnoty doktrynalnej i naukowej niekompetencji. Choć R. nie pasjonował się specjalnie tematyką badań agrarnych, dał z tego zakresu interesujące studium Reforma pawłowska Pawła Ksawerego Brzostowskiego („Przegl. Hist.” T. 44: 1953). Zademonstrował w nim cechy znamionujące całą jego późniejszą twórczość: bogactwo podstawy źródłowej, jej wnikliwą interpretację, precyzyjność oraz jasność wykładu, niezależność sądu w stosunku do dawniejszej literatury przedmiotu. Jako istotny motyw podjętych przez Brzostowskiego reform wysunął trafnie na czoło dążenie do zwiększenia intensywności gospodarki rolnej przez zerwanie z niskowydajną pracą pańszczyźnianą. R. ogłosił również cenne studium analityczne poświęcone wielorakiej funkcji samorządu wiejskiego. Pierwotne zawężenie do „walki klasowej” udało mu się częściowo przezwyciężyć w ulepszonej wersji (Rola urzędu wiejskiego w walce klasowej wsi małopolskiej w drugiej połowie XVIII wieku, w: „Studia z dziejów wsi małopolskiej w drugiej połowie XVIII wieku”, W. 1957).
Dążąc do uniezależnienia się, od r. 1952 włączył się R. do prowadzonych pod patronatem Polskiego Tow. Historycznego, a później IH PAN, prac nad edycją „Materiałów do dziejów Sejmu Czteroletniego”. Wydawnictwo stwarzało możność pracy wolnej od otoczki metodologiczno-ideologicznej; R. wniósł ok. 50% merytorycznego udziału, uczestnicząc w tym wydawnictwie aż do edycji ostatniego tomu, który został poświęcony kwestii żydowskiej (1969). Udział w tym przedsięwzięciu ułatwił mu pożądane przejście do IH PAN, w którym 1 V 1955 został adiunktem, choć ciągle jeszcze w Pracowni Badań Dziejów Agrarnych. Dn. 30 VI t. r. otrzymał R. tytuł docenta, nadany przez Centralną Komisję Kwalifikacyjną dla Pracowników Nauki (habilitacje były wówczas skasowane). Dopiero w kwietniu 1956 przeszedł do Pracowni Edytorskiej Działu II Instytutu.
Wynikiem sumiennej kwerendy w częściowo tylko zachowanych i nie uporządkowanych papierach gospodarczych Hugona Kołłątaja była udana próba odtworzenia ekonomicznej działalności tego energicznego dorobkiewicza. R. dokonał jej wnikliwej interpretacji, m. in. konfrontując ją na odcinku agrarnym z programem reformatorskim Kołłątaja („Zabawy ekonomiczne” Hugona Kołłątaja, „Kwart. Hist.” R. 60: 1953). Już wcześniej zajął się jego stosunkiem do reform wojskowych w 2. poł. XVIII w. (Hugo Kołłątaj wobec zagadnienia obywatelskiej siły zbrojnej 1784–1793, „Przegl. Hist.” T. 42: 1951). Tej samej problematyki dotyczą studia R-ego poświęcone sprawie kawalerii narodowej w dobie Sejmu Czteroletniego („Przegl. Hist.” T. 45: 1954) oraz kwestii milicji mieszczańskiej na tymże Sejmie (tamże T. 46: 1955). Studiom tym towarzyszyła publikacja fragmentów korespondencji Szczęsnego Potockiego z Sewerynem Rzewuskim („Przegl. Hist.” T. 45: 1954). Idąc dalej tymże tropem badawczym, R. opublikował prace ustalające twórcę dwóch wybitnych publikacji z lat 1788–9: „O poddanych polskich” i „Myśli polityczne dla Polski”, które dawniej błędnie przypisywano Andrzejowi Zamoyskiemu (Jakobin Józef Pawlikowski anonimowym autorem słynnych pism politycznych, „Kwart. Hist.” R. 63: 1956). Rewizję niesłusznych twierdzeń Szymona Askenazego o szczególnie propolskiej postawie tzw. Trzeciego Ordynku w Gdańsku zawierał z kolei artykuł R-ego W sprawie Gdańska w dobie Sejmu Czteroletniego („Zap. Hist.” T. 21: [1956] 1955). Z kolei rozprawa Debiut polityczny Jana Potockiego w r. 1788 („Przegl. Hist.” T. 47: 1956; uzupełnienie T. 48: 1957) umiejętnie wydobywała istotnie nowatorskie i niebanalne elementy z często dziwacznych jego poglądów.
W r. 1957 ukazała się monografia R-ego Sprawa aukcji wojska na tle sytuacji politycznej przed Sejmem Czteroletnim (W.). Najistotniejsze w niej było nie tyle przedstawienie zagadnień militarnych (choć i w tym zakresie R. wniósł wiele nowego), co pokazanie, iż dla ówczesnych przywódców liczyły się przede wszystkim sprawy wewnętrznopolityczne i one to determinowały ich zewnętrznopolityczne opcje.
Wyjazd R-ego w sierpniu 1956 do Francji (na zorganizowany pod egidą UNESCO staż naukowy) zapoczątkował serię jego podróży badawczych do zachodnioeuropejskich archiwów oraz bibliotek. Pierwszym rezultatem przeprowadzanych tam kwerend była oparta na rozprawie doktorskiej, ale znaczna źródłowo rozszerzona, monografia O polską koronę. Polityka Francji w latach 1725–1733 (Wr. 1958). Polemizując z twierdzeniami dawniejszej literatury, głównie francuskiej, R. wykazał, że osadzenia na polskim tronie Stanisława Leszczyńskiego stanowiło istotny, a nie pozorny cel ówczesnej polityki Wersalu. Książka rzucała również sporo światła na tak słabo dotąd opracowany schyłek panowania Augusta II Sasa, zwłaszcza na charakter życia politycznego tego okresu.
Wydany w r. 1963 zbiór studiów Legendy i fakty XVIII w. (Wr.) okazał się najwybitniejszą pozycją w dotychczasowym dorobku R-ego. Znalazły się tam nowe redakcje dwóch wcześniej ogłoszonych studiów (w tym o J. Pawlikowskim), jak również cenne źródłowo uzupełnienia do monografii O polską koronę. Największy wszakże rozgłos zyskała zawarta w tym tomie rozprawa Czy Stanisław Leszczyński jest autorem Głosu wolnego, ponieważ przynosiła (niełatwą wszakże do pełnego udowodnienia) hipotezę, iż utwór ten napisał szlachcic litewski Mateusz Białłozor. Na trwałe ostanie się w nauce historycznej teza R-ego, iż „Głos wolny” jest tworem wyłącznie rodzimej myśli reformatorskiej. W Legendach i faktach znalazło się również studium Marzenia dobrego obywatela czyli królewski projekt Konstytucji, stanowiące w pełni nowatorskie wykazanie podstawowej roli Stanisława Augusta w jej autorstwie. Towarzyszyła temu oparta na bardzo dobrej znajomości ówczesnych realiów polityczno-ustrojowych analiza ścierania się reformatorskich koncepcji republikańskiej i monarchiczno-konstytucyjnej. Popularnonaukowym wyłożeniem tej problematyki, zawierającym wszakże i pewne nowe konstatacje, była książka R-ego Ostatni król Rzeczypospolitej. Geneza i upadek Konstytucji 3 maja (W. 1966). Dowodem zaś umiejętności niezwykle oryginalnego ujęcia i wyłożenia tematyki mało zdawałoby się atrakcyjnej, a obcej dotychczasowym jego badaniom, był rozdział Czasy saskie w zbiorowych „Dziejach Uniwersytetu Jagiellońskiego” (Wr. 1964 I). Dn. 22 IX 1961 otrzymał R. tytuł profesora nadzwycz., dziesięć lat później (9 I 1971) profesora zwycz. W grudniu 1961 objął kierownictwo Pracowni Stosunków Międzynarodowych w Dziale II IH PAN.
Zaraz po śmierci Kazimierza Lepszego (30 V 1964) został R. trzecim z kolei naczelnym redaktorem Polskiego Słownika Biograficznego. Na stanowisku tym wykazał zmysł organizacyjny. Słownik stał się jego pasją życiową, co łatwo da się wyczytać z wypowiedzi, które na temat Słownika ogłaszał na łamach „Kwartalnika Historycznego” oraz „Dziejów Najnowszych”. Początkowo miał R. nadzieję ujrzeć zakończenie serii głównej PSB jeszcze w r. 1992, a więc przed swoim przejściem na emeryturę (Stan i perspektywy Polskiego Słownika Biograficznego, „Kwart. Hist.” 1970 z. 1). R. planował wówczas zamknięcie go w 36 tomach, obejmujących ok. 27 tys. haseł. Po r. 1992 miała nastąpić edycja suplementów do Słownika oraz przygotowanie drugiego (uzupełnionego i poprawionego) wydania serii głównej. Kiedy m. in. na skutek tendencji do wydłużania życiorysów oraz szybkiego przybywania biogramów osób współcześnie zmarłych stało się to trudne do zrealizowania, R. (we wstępie do XX t. PSB, 1975) wypowiedział się za znacznym powiększeniem objętości następnych tomów Słownika, aby zamknąć go jednak w przewidywanej liczbie tomów i zakończyć w r. 1992. W kolejnym wstępie (do XXX t. PSB, 1987) i to jednak musiał uznać za niemożliwe: «zarówno ze względu na siły redakcji, jak i wydolność rynku autorskiego».
Główną wszakże przeszkodą w realizacji pierwotnie przyjętego tempa edycji była nader wysoka poprzeczka wymagań, jakie R. postawił był Słownikowi. W przeciwieństwie do jego pierwszych tomów, w których poprzestawano zazwyczaj na referowaniu dotychczasowego stanu wiedzy, a sam życiorys był traktowany dość pobieżnie, od r. 1964 życiorysy stawały się niekiedy swoistymi minimonografiami. Tendencje te wyrażają instrukcje wydawnicze PSB, które R. opublikował w l. 1966 i 1976; napisanie biogramu zaczęło z czasem wymagać specjalnie w tym celu podejmowanej kwerendy, przy czym obok opracowań i źródeł drukowanych w szerokim często zakresie uwzględniano w niej i archiwalia. Przykład dawał sam redaktor; napisał ponad 60 obszernych na ogół życiorysów, dotyczących głównie XVIII w. Ukazują one częstokroć w nowym świetle nie tylko same postacie, ale i epokę, w której przyszło im działać (opracował również biogram W. Konopczyńskiego).
Jako redaktor naczelny R. przygotował 22 tomy Słownika (XI–XXXI i w 75% XXXII), poświęcając mu mnóstwo czasu i uwagi, skrupulatnie, z ołówkiem w ręku, czytał wszystkie biogramy; w sumie R. zakwalifikował do druku blisko 14 tys. artykułów. Pod jego redakcją Słownik doszedł od litery «J» do połowy litery «R» i wysunął się na czoło kompendiów biograficznych nie tylko w skali europejskiej, ale i światowej. Był również R. przewodniczącym Komitetu Redakcyjnego do współpracy z „Österreichisches Biographisches Lexikon 1815–1950”. Wyrazem uznania dla zasług R-ego stało się przyznanie mu w r. 1979 wysoko cenionej w świecie naukowym nagrody Fundacji Alfreda Jurzykowskiego w Nowym Jorku. Było to związane z ukazaniem się XX tomu PSB. Otrzymał również dwukrotnie nagrodę Sekretarza Naukowego PAN, mianowicie (w r. 1974) za kierowanie zespołem i udział w opracowaniu PSB oraz w r. 1978 za syntezę poświęconą historii powszechnej XVIII w. Wyróżniony został także nagrodą im. Włodzimierza Pietrzaka za całokształt dorobku naukowego w dziedzinie historii XVIII w. i za pracę nad Słownikiem (1978).
Zadaniem, które przez wiele lat absorbowało R-ego, była praca nad tomem poświęconym wiekowi XVIII, a przeznaczonym dla serii dziejów powszechnych wydawanej przez PWN. Tom ten (Historia powszechna. Wiek XVIII, W. 1977) nie tylko objętością przerastał większość pozostałych; R. zawarł w nim klarowne i oryginalne, zarówno w ogólnej koncepcji oraz konstrukcji wykładu, jak i w szczegółowych ujęciach i sądach, przedstawienie wszystkich dziedzin życia epoki zamkniętej latami 1700–1789. Synteza ta oparta na poważnej erudycji i kulturze naukowej autora zajęła godne miejsce obok najlepszych analogicznych publikacji zagranicznych, przewyższając wiele z nich dzięki zastosowaniu właściwych proporcji w ujęciu materiału i uniknięciu przez to deformujących obraz rzeczywistości preferencji rzeczowych, czy terytorialnych. Cechuje ją trafne formułowanie uogólnień, poprawność szczegółowych informacji, umiejętność ukazywania rzeczy ważnych i charakterystycznych oraz wielki talent narracyjny. Ponieważ dzieło przekroczyło ramy podręcznika akademickiego, jaki stanowić miała PWN-owska „Historia Powszechna”, R. zamierzał opracować wersję skróconą.
Przy tak ogromnych obowiązkach coraz mniejszy margines czasu zostawał R-emu na własne prace badawcze. Musiał poniechać napisania dzieła o początkach panowania Stanisława Augusta i konfiguracji międzynarodowej, w jakiej znajdowała się wówczas Polska. Nie myślał już o całościowym przedstawieniu problematyki wojskowej Sejmu Czteroletniego, choć miał do obu tych prac zgromadzone bogate materiały z wielu archiwów. Mimo to jednak nie rezygnował z podejmowania nowych badań o stale rozszerzającym się zakresie problemowym, w każdym z nich dając rzeczy znakomite. Wystarczy przypomnieć trzy artykuły rzucające nowe światło na genezę i początki konfederacji barskiej (w: Z dziejów wojny i polityki. Księga Pamiątkowa ku uczczeniu… Janusza Wolińskiego”, W. 1964; „Studia Hist”. R. 13: 1970; „Przemiany tradycji barskiej”, Kr. 1972), gruntowne studium o stosunkach polsko-szwajcarskich w 2. poł. XVIII w. (w: „Échanges entre la Pologne et la Suisse du XIVe au XIXe siècles”, Genève 1964), cenne spostrzeżenia o republikach i pacyfizmie w absolutystycznej oraz zmilitaryzowanej Europie XVIII w. („Kwart. Hist.” R. 74: 1967), o sprawach polskich w działalności Voltaire’a (m. in. „Kwart. Hist.” R. 75: 1968), czy o publicystyce Stefana Garczyńskiego (w: „O naprawę Rzeczypospolitej XVII–XVIII w. Prace ofiarowane Władysławowi Czaplińskiemu…”, W. 1965) i Józefa Wybickiego (w: „Wiek Oświecenia” [t.] 1: 1978). Do rzędu też w pełni oryginalnych studiów i «klejnotów erudycji» (S. Kieniewicz) wypadnie zaliczyć dostosowane do wymogów PSB i wskutek tego skrócone oraz pozbawione przypisów biografie takich ludzi, jak prymasi: Władysław Łubieński i Gabriel Podoski, jak Andrzej Poniatowski, Scipione Piattoli, Szczęsny Potocki, Andrzej Mokronowski, czy Maria z Lubomirskich Radziwiłłowa.
Pisania recenzji i prowadzenia polemik R. raczej nie lubił, stąd były one rzadkim zjawiskiem w jego twórczości. Ogłosił jednak kilka obszernych artykułów dyskusyjnych, m. in. w sprawie książki Jana Dihma poświęconej Konstytucji Ekonomicznej („Przegl. Hist.” T. 51: 1960 i T. 53: 1962), czy artykułu Zbigniewa Kuchowicza dotyczącego zdrowia polskiej magnaterii w XVII i XVIII w. („Kwart. Hist.” R. 76: 1969 i R. 78: 1971), mogących być wzorem celnej i przekonywającej krytyki. Swej doskonałej znajomości epoki dał wyraz również w zarysach dziejów Polski w XVIII stuleciu. Pierwszy z nich ogłosił w „Historii Polski” (t. II cz. 1, pod red. S. Kieniewicza i W. Kuli, W. 1958), gdzie napisał ok. 75% tekstu dotyczącego tego stulecia. Całościowe ujęcie dziejów Polski w XVIII w. dał R. w „History of Poland” (Wyd. 1 1968) pod redakcją S. Kieniewicza (tłumaczenia: francuskie, włoskie, słoweńskie i japońskie), jak również w „Zarysie historii Polski” pod redakcją J. Tazbira (1979). Nowe ujęcie tematu przynosił szkic R-ego Polska w układzie sił politycznych XVIII w. (odpowiedni tom „Konfrontacji historycznych”, W. 1971).
W ostatnich latach swego życia R. podjął całkowicie dla siebie nową tematykę dziewiętnasto- i dwudziestowieczną. Wykorzystując zachowane papiery rodzinne, zajął się historią własnych przodków. Rezultatem była książka Popioły i korzenie (Kr. 1985), w której obok kilkunastu na nowo opublikowanych szkiców dotyczących XVIII stulecia znalazła się (pt. Powstańcy w albumie rodzinnym) opowieść o losach czterech rodzin, których R. był potomkiem: Rostworowskich, Moszyńskich, Popielów, Borkowskich, jak również spokrewnionych z nimi Pusłowskich. Takie spojrzenie na nasze dzieje porozbiorowe poprzez losy ludzi dało nieszablonową, nasyconą konkretami, wizję epoki, wskutek tego wolną od upraszczających i deformujących generalizacji (swoistym uzupełnieniem tej książki jest artykuł o ojcu pt. Muzyka do „Judasza”, ogłoszony w „Twórczości”, 1988 nr 1).
W późniejszych latach R. coraz częściej sięgał po pióro, aby wiedzę swą przekazać szerszemu gronu czytelników i prostować rozmaite mity, podsycane przez pseudonaukowe publikacje. Eseje te, świadczące również i o niewątpliwym, odziedziczonym po ojcu, talencie literackim, ukazywały się przeważnie na łamach „Tygodnika Powszechnego”. R. dawał w nich wyraz również swym poglądom politycznym, nacechowanym aprobatą dla programu głoszonego przez «Solidarność». Sympatiom tym pozostał wierny również i w okresie jej delegalizacji. Był czynny w reaktywowaniu «Solidarności» w Krakowie, zwłaszcza w tamtejszym Oddziale PAN. W r. 1989 wszedł R. w skład Małopolskiego Komitetu Obywatelskiego i zaangażował swój autorytet w poparcie dla prowadzonej przez NSZZ «Solidarność» kampanii wyborczej.
Mimo że w r. 1985 R. przeszedł ciężką chorobę, w której życie jego znalazło się w niebezpieczeństwie, nie porzucał badań nad XVIII stuleciem, ciągle poszerzając zakres problematyki. Zajął się więc bliżej zagadnieniem reformy sytuacji prawnej oraz gospodarczej Żydów polskich w dobie Oświecenia (referat na izraelsko-polskiej sesji naukowej w Jerozolimie w lutym 1988). W t. r. ukazał się w „Kwartalniku Historycznym” artykuł R-ego Ilu było w Rzeczypospolitej obywateli szlachty?, wnoszący cenne elementy do dyskusji nad liczebnością tego stanu oraz do interpretacji ustawodawstwa Sejmu Czteroletniego, odbierającego nieposesjonatom prawa wyborcze. Nowe ujęcie tematu przynosił również referat R-ego pt. Miasta i mieszczanie w ustroju 3 Maja, wygłoszony na sesji naukowej organizowanej przez IH oraz IBL PAN w dwuchsetlecie otwarcia obrad Sejmu Czteroletniego (w druku). Jednocześnie R. pracował nad ukończeniem książki o polskim epizodzie w biografii Bernardina de Saint-Pierre’a.
R. cieszył się dużym autorytetem zarówno moralnym, jak naukowym, o czym świadczy powołanie go w r. 1979 na członka-korespondenta PAN, a w dziesięć lat później na członka rzeczywistego tej instytucji. Był także czynny na terenie jej krakowskiego Oddziału jako sekretarz (1957–1966), zastępca przewodniczącego (1966–9), przewodniczący (1969–83), a wreszcie honorowy przewodniczący Komisji Historycznej. W l. 1981–3 R. pełnił funkcje zastępcy sekretarza naukowego Oddziału PAN w Krakowie. W r. 1981 należał do grona inicjującego reformę PAN oraz postulującego restytuowanie w Krakowie PAU; działania te podjął ponownie w r. 1989. Był m. in. członkiem tytularnym l’Académie Européenne des Sciences, des Arts et des Lettres (wybrany 10 X 1988) oraz World Union of Jewish Studies (1988). Był odznaczony m. in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1978).
Przez całe niemal życie mieszkał R. w Krakowie; dopiero w r. 1974 przeniósł się wraz z rodziną do Rybnej pod Krakowem, gdzie osiadł w odkupionym dworze, należącym ongiś do jego stryja. Za restaurację owego zabytkowego obiektu i otaczającego go parku otrzymał nagrodę Min. Kultury i Sztuki. Zmarł w szpitalu im. G. Narutowicza w Krakowie 8 X 1989, pochowany został 14 X w grobowcu rodzinnym na cmentarzu parafialnym w Rybnej.
W zawartym 1 VII 1948 w Krakowie małżeństwie z Renatą z domu Brenstiern-Pfanhauser, córką Józefa i Marii ze Zgleczewskich, miał R. trzech synów: Karola (ur. 1950), inżyniera rolnika, Marcina (ur. 1953), plastyka, i Dominika (ur. 1954), filologa klasycznego.
Fot. w Mater. Red. PSB; – Kto jest kim w Polsce 1984, W. 1984; – Michalski J., Emanuel Mateusz Rostworowski (1923–1989), „Tyg. Powsz.” 1989 nr 45, 47; Zawadzki T., Emanuel Mateusz Rostworowski, „Kultura” (Paryż) 1989 grudzień s. 134–6; – Biernacki A., Emanuel Mateusz Rostworowski 1923–1989, „Przegl. Katol.” 1989 nr 44; Rostworowski M., Spotkania z bratem, „Tyg. Powsz.” 1989 nr 43; – „Nauka Pol.” 1979; – Nekrologi z r. 1989: „Dzien. Pol.” nr 238, „Gaz. Wyborcza” nr 114 (S. Kieniewicz), „Tyg. Powsz.” nr 42; – Arch. PAN w Kr.: Materiały dotyczące działalności w Komisji Historycznej i Oddz. PAN; IH PAN: Teczki personalne; – Dokumenty i korespondencja w posiadaniu żony; – Michalski J., Emanuel Mateusz Rostworowski, „Kwart. Hist.” [w druku].
Jerzy Michalski i Janusz Tazbir