Szafarczyk (Szafrańczyk) Emanuel, nazwisko przybrane Jan Kamiński, pseud.: Aleksander Bezręki, Holzendorf (1840–1865), członek warszawskiej policji narodowej w powstaniu styczniowym, dowódca żandarmów – sztyletników.
Ur. w Raciborzu na Śląsku. Brak danych o rodzicach; matka, jako wdowa, wyszła powtórnie za mąż za Wilhelma Eschricha (Eszrycha), stolarza, pracującego w warsztatach Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej.
Wraz z matką i ojczymem przyjechał S. ze Śląska do Warszawy, gdzie zamieszkał na Lesznie. Uczył się tam w czteroklasowej powiatowej szkole realnej. W dzieciństwie stracił prawą rękę, potrafił jednak sprawnie władać lewą. Po ukończeniu szkoły w r. 1859 szukał bezskutecznie pracy w biurze. Zarabiał korepetycjami dla chłopców z pierwszej i drugiej klasy, przepisywaniem dokumentów i sporządzaniem rysunków. Dzięki koledze szkolnemu, Tomaszowi Kozubskiemu, wstąpił w r. 1860 do koła nazywanego Ligą lesznowską, skupiającego rzemieślniczą i robotniczą młodzież Leszna. Zajmował się rozpowszechnianiem pism oraz pieśni patriotycznych i szybko zwrócił na siebie uwagę w ruchu narodowym. Wraz z Aleksandrem Kotkowskim został powołany w r. 1862 do tajnego komitetu (podlegającego Komitetowi Miejskiemu) dla werbowania poborców i zbierania funduszów na prowadzenie walki powstańczej. Z zadań wywiązał się wzorowo, wykrył nawet kilku nieuczciwych poborców. W czerwcu t.r. Feliks Kowalski, naczelnik warszawskiej policji narodowej podlegającej Komitetowi Centralnemu Narodowemu, mianował go komisarzem VIII komisariatu policji.
Po wybuchu powstania styczniowego pomagał S. w werbunku ludzi zdolnych do noszenia broni, uzbrajaniu ich i wysyłaniu do oddziałów partyzanckich. Z rąk nowego naczelnika warszawskiej policji narodowej (Straży Przybocznej Wykonawczej) Jana Karłowicza otrzymał nominację (prawdopodobnie w lutym 1863) na inspektora policji w V okręgu warszawskim. W kwietniu lub maju t.r. został dowódcą (naczelnikiem) 32-osobowego oddziału warszawskich żandarmów – sztyletników, działającego przy V Oddziale Żandarmerii. Orzekane przez sąd narodowy wyroki śmierci na szpiegach, zdrajcach i szczególnie znienawidzonych urzędnikach rosyjskich, członkowie oddziału wykonywali przez zasztyletowanie. S. werbował odpowiednich kandydatów, zaopatrywał ich w sztylety i wypłacał nagrody pieniężne po zamachach. Osobiście nie wykonywał wyroków, przygotowywał jednak te egzekucje, spotykając się z podkomendnymi w sklepie tytoniowym przy ul. Senatorskiej, naprzeciw teatru; w swym oddziale zaprowadził żelazną dyscyplinę. Od lipca do września oddział sztyletników przeprowadził trzynaście zamachów, w których zginęło dwanaście osób, a sześć zostało rannych; w ich wyniku zginęli m.in. naczelnik wydziału w biurze oberpolicmajstra w Warszawie Tuhan Mira Aleksander Baranowski (14 IX), szpieg Berthold Hermani, który w czasie pobytu w Krakowie trafił na ślad osób należących do Rządu Narodowego (5 X), podejrzany o szpiegostwo oficer powstańczy Rafałowicz (13 XII), major rosyjski von Rotkirch, urzędnicy Dąbrowski i Żukowski, kilku rosyjskich policjantów (posterunkowych) oraz dwaj Żydzi, dostarczający prowiant rosyjskiej armii. Nie powiodły się natomiast zamachy na prezydenta Warszawy Zygmunta Wielopolskiego oraz gen.-policmajstra Król. Pol. Fiodora Trepowa (2 XI). Dn. 30 I 1864 uczestniczył S. w nieudanej próbie podpalenia schodów w Pałacu Namiestnikowskim przed balem na cześć namiestnika F. Berga.
Po aresztowaniu Emila Laubera, sekretarza naczelnika Wydz. Policji Rządu Narodowego Adolfa Pieńkowskiego, S. w lutym 1864 zmienił nazwisko na Jan Kamiński, ufarbował włosy na ciemno oraz zrobił protezę ręki. Dn. 23 V t.r. otrzymał w XI cyrkule policyjnym zaświadczenie, zezwalające mu na «wolne przemieszkiwanie w mieście Warszawie». Coraz częściej jednak musiał zmieniać miejsca pobytu. Zadenuncjowany przez przyjaciela, Feliksa Wiśniewskiego, 20 IX został aresztowany w jego mieszkaniu. Bity i torturowany, nie przyznawał się do winy ani do prawdziwego nazwiska. Po konfrontacji z innymi więźniami spisał zeznania, ale zmyślił wiele faktów i pomniejszył swą rolę; nie ujawnił współpracowników, natomiast fałszywie oskarżył rosyjskich policjantów i komisarzy, którzy wskutek tego zostali aresztowani. O treści swych zeznań informował w grypsach matkę i narzeczoną o imieniu Rozalia. Dn. 12 XI Komisja śledcza postawiła wniosek o oddanie S-a pod wojskowy sąd polowy. Podczas rozprawy 13 XI odwołał S. wszystkie wcześniejsze zeznania. Mimo to Audytoriat Polowy uznał 23 I 1865, że S. należał do policji narodowej i wydał rozkaz zabicia kilku osób oraz współdziałał w podpaleniu Pałacu Namiestnikowskiego, w związku z czym skazał go na karę śmierci przez powieszenie oraz pozbawił wszelkich praw stanu. Interwencja matki S-a u generalnego konsula pruskiego w Warszawie okazała się bezskuteczna. Namiestnik Berg konfirmował wyrok 6 II t.r. Dn. 17 II 1865 stanął S. na szafocie Cytadeli razem z naczelnikiem m. Warszawy Aleksandrem Waszkowskim; rozpaczliwie się bronił, zapewniał o swej niewinności i wierności cesarzowi, złorzeczył Waszkowskiemu za namawianie do powstania. Został powieszony wraz z Waszkowskim w ostatniej publicznej egzekucji powstańców styczniowych na stokach Cytadeli.
Nowolecki, Pamiątka dla rodzin pol., s. 152; – Borowski A., Emanuel Szafarczyk naczelnik zbrojnej straży warszawskiej w l. 1863–64, „Na posterunku” 1933 nr 4, 9, 10; tenże, Organizacja warszawskiej policji narodowej wykonawczej w latach 1863–1864, „Gaz. Admin. i Policji Państw.” 1931 nr 20, 23; Chołodecki, Księga pamiątkowa, s. 48, 133; Jabłoński H., Aleksander Waszkowski, W. 1963; Kieniewicz S., Powstanie styczniowe, W. 1972; Kołodziejczyk R., Warszawska żandarmeria narodowa w powstaniu styczniowym, „Roczn. Warsz.” T. 1: 1960; Król S., Cytadela warszawska, W. 1978 (fot.); – Berg, Zapiski o powstaniu, III 291–303, 407–8; [Przyborowski W.] Z.L.S., Ostatnie chwile powstania styczniowego, P. 1888 III; Zarys powstania styczniowego; – „Biesiada Liter.” 1917 nr 24–26 (Sztyletnicy); „Czas” 1865 nr 40; „Dzien. Warsz.” 1865 nr 37, 38; „Wytrwałość” (Bruksela) 1865 nr 24.
Elżbieta Orman