Paluch Emil Aleksander (1904–1954), lekarz, higienista, profesor i rektor Akademii Medycznej w Łodzi, założyciel i dyrektor Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi. Ur. 12 IX w Prądniku Czerwonym pod Krakowem, był synem Aleksandra, ogrodnika, i Ireny z domu Arymowicz. Uczył się w Krakowie, maturę uzyskał w r. 1923 w III Gimnazjum im. Jana Sobieskiego. W l. 1923–9 studiował medycynę na UJ, w l. 1929–30 w Warszawie, gdzie się doktoryzował w r. 1930. W r. 1928 rozpoczął pracę naukową w Zakładzie Higieny UJ u Witolda Gądzikiewicza. Ogłosił wkrótce swoją pierwszą publikację dotyczącą zatruć ołowiem garncarzy chałupników („Lekarz Wojsk.” 1929). W l. 1930–2 był w tymże Zakładzie asystentem. Od października 1932 pracował w Oddziale Biochemii Szkoły Higieny Państwowego Zakładu Higieny (PZH) w Warszawie, w l. 1934–7 tamże w Oddziale Medycyny Pracy u Brunona Nowakowskiego i jednocześnie też w dziale medycyny pracy Instytutu Spraw Społecznych oraz w laboratorium chemiczno-bakteriologicznym Centralnej Przychodni Min. Komunikacji. W r. 1937/8 jako stypendysta fundacji Rockefellera studiował na uniwersytecie Harvarda w Bostonie, gdzie uzyskał dyplom z higieny przemysłowej i wykonał prace o oznaczaniu par kwasu octowego w powietrzu. Zwiedził też wtedy ważniejsze ośrodki medyczne w Europie. Po powrocie do kraju został kierownikiem Oddziału Higieny Pracy w Szkole Higieny w Warszawie, gdzie pracował aż do wybuchu drugiej wojny światowej. Podczas okupacji utrzymywał się z praktyki lekarskiej, w czerwcu 1944 wyjechał z Warszawy i pracował jako lekarz wiejski we wsi Rzemiędzice pod Miechowem aż do stycznia 1945.
W lutym 1945 wrócił do PZH, którego centrala była wówczas w Łodzi, i objął kierownictwo Oddziału Higieny Pracy Państwowej Szkoły Higieny PZH. Oddział ten zorganizował od podstaw, stopniowo rozwijając go w Dział Higieny Pracy, a w końcu w r. 1952 w samodzielny Instytut Medycyny Pracy, którego był dyrektorem do śmierci. Prawie jednocześnie był adiunktem katedry higieny u Marcina Kacprzaka na Wydziale Lekarskim Uniw. Warsz. W r. 1947 wyjechał do Stanów Zjednoczonych na cztery miesiące na koszt fundacji Rockefellera i t. r. habilitował się z higieny ogólnej i społecznej na Uniw. Łódz. na podstawie pracy (ogłoszonej w r. 1939 pt. Racjonalne odżywianie w fabryce i w domu, W.). W r. 1947 został kierownikiem Zakładu Higieny Ogólnej i Społecznej Uniw. Łódz. jako zastępca profesora, a od r. 1948 jako profesor nadzwycz. katedry higieny ogólnej i społecznej. Od r. 1950 był rektorem Akad. Medycznej w Łodzi W r. 1949 założył pierwszą w Polsce Poliklinikę Chorób Zawodowych, która jako Dział Chorób Zawodowych stała się częścią Instytutu Medycyny Pracy. Przejściowo w r. 1950 był jednym z dyrektorów naukowych Centralnego Instytutu Ochrony Pracy. Brał żywy udział w życiu społecznym i politycznym jako członek Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej od r. 1952, przewodniczący Komitetu Łódzkiego Frontu Narodowego i Wojewódzkiego Komitetu Obrońców Pokoju.
P. był członkiem: Komisji Higieny IV Wydziału Lekarskiego PAU (1948), Łódzkiego Tow. Naukowego (od grudnia 1950), Międzynarodowej Stałej Komisji Medycyny Pracy, Sekcji Pylic Międzynarodowego Biura Pracy. Wchodził do Prezydium Rady Naukowej przy Min. Zdrowia, Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej przy Prezydium Rządu, Rady Naukowej PZH, Rady Programowej Państwowego Zakładu Wydawnictw Lekarskich. Należał do komitetu redakcyjnego „Polskiego Archiwum Medycyny Pracy”, założył i był pierwszym redaktorem a potem członkiem kolegium redakcyjnego „Medycyny Pracy” i członkiem kolegium redakcyjnego „Journal of Industrial Hygiene and Toxicology”.
Pod jego kierownictwem opublikowano 107 prac, sam ogłosił około 50 prac naukowo-badawczych, podręcznikowych i popularyzatorskich. Stawiał sobie za zadanie nie tylko zmniejszenie liczby chorób zawodowych, lecz przede wszystkim usunięcie przyczyn je wywołujących. Jako rektor Akad. Medycznej kładł nacisk na kierunek profilaktyczny w nauczaniu studentów oraz na charakter społeczny medycyny, wyrażający się w zwracaniu uwagi na warunki środowiskowe, które mogą wywołać schorzenie. Rozwijał medycynę zapobiegawczą. W podkomisji Kongresu Nauki Polskiej referował sprawy higieny i organizacji służby zdrowia. Większość prac P-a dotyczy higieny pracy, a zwłaszcza toksykologii przemysłowej. Zajmował się też zapyleniem powietrza, etiologią i profilaktyką chorób zawodowych, fizjologią i higieną żywienia, organizacją przemysłowej służby zdrowia i rozwojem higieny w Polsce. Wiele tematów P. podjął po raz pierwszy w kraju, np. badania nad pylicą azbestową („Med. Pracy” 1950, „Pol. Przegl. Radiologiczny” 1953), zatruciami dwusiarczkiem węgla, nad poziomem hemoglobiny wśród ludności robotniczej w zależności od różnych warunków bytu, pracy i in. czynników, badania toksykologii oraz zwalczania zatruć nitro- i amino-związkami aromatycznymi („Med. Pracy” 1952, 1954). Wprowadził wskaźnik hemoglobiny jako obiektywny sprawdzian stanu zdrowia i odżywienia robotników. Z zakresu toksykologii przemysłowej pisał o zatruciach ksylolem w drukarstwie („Medycyna” 1931, „Med. Doświadczalna i Społ.” 1937), o zatruciach szoferów tlenkiem węgla (tamże 1939, „Przegl. Bezpieczeństwa Pracy” 1939), o zwalczaniu pylicy krzemowej („Przegl. Bezpieczeństwa Pracy” 1938), o kontroli laboratoryjnej masek przeciwpyłowych („Med. Pracy” 1951), zapyleniu w przemyśle włókienniczym (tamże 1952). Opublikował Badania toksykologiczne nad zatruciami dwusiarczkiem węgla i siarkowodorem w polskim przemyśle wiskozowym (W. 1946) i podręcznik Toksykologia przemysłowa (W. 1954). Do ważniejszych prac o chorobach zawodowych należą książki: Zwalczanie chorób zawodowych podlegających ubezpieczeniu i zgłoszeniu w ustawodawstwie polskim (Ł. 1946), Choroby zawodowe (W. 1951), oraz artykuły o chorobowości zawodowej włókniarzy („Wiad. Lek.” 1949), o rozwoju fizycznym młodzieży robotniczej („Med. Pracy” 1951). O organizacji przemysłowej służby zdrowia zamieścił artykuł w „Służbie lekarskiej w zakładach pracy” (W. 1935) i ogłosił książkę Pierwsza pomoc w zakładach pracy (W. 1947). Interesował się stanem i potrzebami higieny oraz organizacją służby zdrowia („Pol. Tyg. Lek.” 1951, „Zdrowie Publ.” 1951). W związku z fizjologią żywienia pisał o witaminach w kapuście kwaszonej i ogórkach kwaszonych („Zdrowie” 1935, „Lekarz Wojsk.” 1935), o żywieniu i stanie odżywienia ludności robotniczej w Polsce („Zdrowie Publ.” 1934, 1937), o wynikach badań ankietowych nad odżywianiem ludności robotniczej w Polsce („Gaz. Lek. Śląska Pol.” 1936). Ogłosił podręcznik Higiena sklepu (W. 1936), Przez dobre odżywianie do zdrowia (wyd. 1.–2. Ł. 1948–50, wyd. 3.–6., pt. Racjonalne odżywianie, W. 1951, 1952, 1953, 1956). Pisał o poziomie hemoglobiny wśród ludności robotniczej („Med. Pracy” 1948, „IX International Congress of Industrial Medicine”, London 1949, „Pol. Tyg. Lek.” 1949, „Pracovni Lekařstvi” 1950, „Żywienie Człowieka” 1949), o odżywianiu jako czynniku ochronnym w zatruciach zawodowych („Pol. Arch. Medycyny Pracy” 1949). Zajmował się też opracowaniem karty zdrowia dla użytku lekarzy przemysłowych, szkoleniem tych lekarzy, kontrolerów sanitarnych i ratowników, akcją popularyzatorską. Przetłumaczył z rosyjskiego A. S. Żytkowej „Niektóre metody wykrywania i oznaczania gazów i par trujących w powietrzu” (W. 1949). P. otrzymał w r. 1949 Państwową Nagrodę II stopnia. Zmarł 20 IV 1954 w Łodzi, pochowany został na cmentarzu Komunalnym. Był odznaczony m. in. Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski.
W małżeństwie z Olgą Marią z Syruczków (ur. 1902), lekarką, P. miał córkę Janinę (ur. 1929), zamężną Wolską, lekarkę, zamieszkałą w Stanach Zjednoczonych.
Dziesięciolecie medycyny w Polsce Ludowej 1944–1954, W. 1956 s. 607; Kacprzak M., Emil Paluch 12. IX. 1904 – 20. VI. [IV] 1954, „Życie Szkoły Wyższej” R. 2: 1954 nr 6 s. 152–3; – Sprawozdania z czynności i posiedzeń Łódzkiego Towarzystwa Naukowego za r. 1950, Ł. 1951 s. 13, 41–4 (spis prac); – „Bezpieczeństwo i Higiena Pracy” 1949 nr 11 s. 33–4; „Łódz. Express” 1954 nr 94 s. 1 (fot.); „Med. Pracy” 1954 s. 165–8 (fot., spis prac), 1955 s. 335–53 (fot.); „Ochrona Pracy” 1954 s. 243; „Roczn. Lek. RP na 1933/34 r.” (W.) 1933; toż na 1936 r. (W.) 1936; toż na 1938 r. (W.) 1938; toż na 1948 r. (W.) 1949; „Służba Zdrowia” 1950 nr 32 s. 3 (fot.), 1954 nr 17 s. 2 (fot.); „Tryb. Ludu” 1954 nr 110 s. 2; „Zdrowie” 1954 nr 5 s. 14 (fot.); „Życie Nauki” 1950 s. 491–2; – Arch. PAN: Zespół Minerwa; Arch. UJ: W. L. II 345–350, 430; Gł. Bibl. Lek.: Akta Izby Lekarskiej Warszawsko-Białostockiej, t. 127–2852 (fot.), 530–21 (fot.); – Autobiografia Emila Palucha w Materiałach Red. PSB; – Informacje Akademii Medycznej w Ł. (Dział Spraw Pracowniczych).
Teresa Ostrowska