Plater (Broel-Plater) Emilia (1806–1831), bohaterka powstania listopadowego. Ur. 13 XI w Wilnie. Rodzice jej: lekkomyślny utracjusz Franciszek Ksawery i niepozbawiona intelektualnych zainteresowań Anna z Mohlów, sędzianka brasławska, rozstali się już w r. 1815. P. zamieszkała wraz z matką u ciotki Izabeli Zyberk-Plater w Liksnie, w Inflantach polskich. Wychowanie domowe musiała otrzymać staranne, bowiem rysowała, śpiewała, komponowała poezje. Jeździła konno i strzelała do celu. Pozycja towarzyska nieładnej i nieposażnej panny była trudna; jeżeli pojawiali się konkurenci, to Rosjanie (gen. Kabłukow, kpt. Dalwig?), którzy nie wchodzili w rachubę. Na zabawach miała jednak oparcie wśród licznych stryjecznych braci, po części bliskich środowisku filaretów. Wolno wierzyć, że egzaltowała się historią narodową, wzorami księżniczki Wandy i „Grażyny” Mickiewicza, a także bohaterki powstania greckiego Boboliny. Jeden z pamiętnikarzy twierdzi, że «oddała się duszą ludowi białoruskiemu, badała jego biedę i współczuła jej… zbierała i śpiewała jego piosenki, płaciła hojnie za ich dostarczenie i próbowała pióra w ich naśladowaniu» (M. Marks, cytowane za W. Bruchnalskim). W r. 1829 odbyła z matką podróż do Warszawy i Krakowa, zwiedziła pole bitwy pod Raszynem, Ojców i Puławy. W rok potem zmarła matka, ojciec zaś ożenił się powtórnie i odmówił spotkania się z córką.

Na wiosnę 1831 P. wraz z całą Litwą dała się porwać entuzjazmowi patriotycznemu i była jedną z kilkunastu dziewcząt, które wzięły udział w powstaniu z bronią w ręku. Dn. 25 III w rewersie dla opiekunki Bogumiły Platerowej stwierdziła, «iż mię do kroku dziś przedsięwziętego nikt nie namawiał» oraz że go podjęła «karmiąc od lat dziecinnych tę myśl, iż kiedyś na wojnę pójdę». Udział faktyczny trudno oddzielić od narosłej legendy. Mówi się, że 29 III (st. st.?) po nabożeństwie w Dusiatach (pow. wiłkomierski), w męskim stroju, przy szabli i z obciętymi włosami przemawiała do ludu, wzywając go do walki. W dn. 4 IV podpisała akt powstania powiatowego w Jezierosach. Dwa odniesione przez nią wówczas zwycięstwa (w okolicy Dźwińska) nie zdają się potwierdzone, zaś plan, jaki pono żywiła, ataku na twierdzę dyneburską nie miał chyba szans powodzenia. W dn. 30 IV P. dotarła do powstańczego zgrupowania Karola Załuskiego i znalazła się 4 V w nieszczęśliwej bitwie pod Prestowianami. Pamiętnikarskie świadectwa przyznają, że pełniła służbę poważnie i z taktem, nie dając powodu do ubliżających plotek; miała przy sobie jako towarzyszkę zrazu Marię Prószyńską, później Marię Raszanowiczównę. Z niektórych świadectw wynika, że partyzantka miewała z P-ówną kłopoty, ponieważ trzeba ją było osłaniać i ratować, ilekroć zemdlała lub spadła z konia. Kiedy rozbita partia Załuskiego podzieliła się na mniejsze grupy, P. trafila do oddziału strzelców wiłkomierskich i wraz z Konstantym Parczewskim znalazła się w potyczce pod Mejszagołą. W Gabrielowie 5 VI była świadkiem spotkania kilku partii litewskich z zagonem kawaleryjskim przybyłym z Królestwa pod dowództwem gen. Dezyderego Chłapowskiego. Ten ostatni odnotował w diariuszu wzmiankę o oddziale «panny P.», skąd jednak trudno wnosić, czy i jak długo naprawdę dowodziła ona jakimś oddziałem. Chłapowski grzecznie doradzał jej powrót do domu, ale w końcu mianował ją honorowym (jak się zdaje) dowódcą 1 kompanii 25 p. piechoty liniowej właśnie formowanego na Litwie. Dowódca tego pułku mjr Stanisław Macewicz uchodził za jej «platonicznego adoratora».

Następnie dwa tygodnie wchodziła P. w skład załogi Kowna, gdzie wydano na jej cześć bal w mieszkaniu Karoliny Kowalskiej, niedawnej przyjaciółki Adama Mickiewicza. Po klęsce gen. Antoniego Giełguda pod Wilnem nastąpiła rejterada powstańców z Kowna na Rosienie i P. 25 VI, któryś raz z rzędu, cudem uniknęła kozackiego pościgu. W czasie fatalnego szturmu na Szawle 6 VII trzymano ją przy taborach. Gdy w kilka dni potem zapadła decyzja o przejściu korpusu Giełguda za kordon pruski, P. gorzko wymawiała ów krok haniebny dowódcom i towarzyszom broni. Postanowiła przedzierać się ku Warszawie, w towarzystwie Raszanowiczówny i kuzyna Cezarego Platera (zob). W drodze rozchorowała się i została zrazu w wiejskiej chacie, później we dworze Ignacego Abłamowicza w Justianowie w pow. sejneńskim. Ukrywano ją jako «bonę» pod nazwiskiem Korawińskiej. Nie potwierdzona jest wersja, jakoby niejaki Dłużewski, adiutant Giełguda, miał się zaopiekować P-ówną, obiecując jej nawet ożenek, a następnie okradł ją i «uciekł zostawiwszy ją samą i niebezpiecznie chorą» (H. Golejewski).

W długim liście z 30 IX 1831 adresowanym do jednej z ciotek pożegnała się P. z bliskimi i rodziną. Zmarła w Justianowie 23 XII 1831 i pochowana została na nieczynnym już cmentarzu w Kopciowie (obecnie: Kapciamiestis), w mogile do dziś istniejącej. Ruchomości jej zostały skonfiskowane przez rząd rosyjski. Wieść o jej romantycznych przewagach rozniosła prasa warszawska i poznańska. W marcu 1832 powstał niezmiernie popularny wiersz Mickiewicza „Śmierć pułkownika”, gdzie P. została wystylizowana na idealnego wodza, ubóstwianego przez lud i przez żołnierzy. W Paryżu w Cirque Franconi ukazywano ją w spektaklu „Les Polonais en 1831”, niby nową Joannę d’Arc. Dalszą reklamę wylansowali jej stryjeczni bracia: Cezary i Władysław; Józef Straszewicz ogłosił trzy kolejne wersje jej francuskiej biografii. Poświęcali jej wiersze Francuzi, Niemcy, Włosi, Anglicy i Węgrzy – z rodaków obok Mickiewicza Konstanty Gaszyński i Antoni E. Odyniec. Szeroko rozpowszechniona litografia F. de Villaina wg Devéria spopularyzowała konwencjonalną sylwetkę delikatnej, szlachetnej «dziewicy». P. weszła na trwałe do Panteonu bohaterów niepodległościowych. W XX w. Wojciech Kossak poświęcił jej obraz: „E. P. w walce z kozakami”, Wacław Gąsiorowski powieść (1908), zaś Tadeusz Konczyński dramat w 3 aktach z epilogiem (1931). W latach międzywojennych 22 p. piechoty nazwano imieniem Emilii Plater, jej podobizna znalazła się na banknotach dwudziestozłotowych, nie tylko Banku Polskiego, ale i Banku Emisyjnego Generalnej Guberni. Obrał ją za patronkę I samodzielny batalion kobiecy w I dywizji im. Tadeusza Kościuszki – i dzisiaj nosi jej nazwę jedna z centralnych ulic Warszawy.

Reprod. podobizn, m. in. ołówkowego autoportretu: „Tyg. Ilustr.” 1906 półr. II s. 940, 1907 półr. I s. 28–29, 1910 półr. II s. 900; Portret E. Plater, rysowany przez J. Kurowskiego w: Straszewicz J., Les Polonais et les Polonaises de la révolution du 29 novembre 1830, Paris 1832; Obraz tegoż malarza, Śmierć E. P., w: Sowiński W., Mélodies polonaises, Paris 1833; – Bibliogr. historii Pol. XIX w.; Enc. Wojsk.; W. Enc. Powsz. (PWN) (podob.); W. Ilustr. Enc. Gutenberga; Konarski Sz., Platerowie. Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., IV 135–6 (podob.); – Anckarsvärd D., Emilia Plater i jej udział w powstaniu, „ Tyg. Ilustr.” T. 2: 1930 s. 899 (podob.); Bachórz J., O. E. Plater i „Śmierci pułkownika”, Zesz. Nauk. Wydz. Human. Uniw. Gdań. Prace Historycznoliterackie Nr 2, Gd. 1973; Bruchnalski W., E. Plater jako folklorystka, „Lud” T. 12: 1906; Ciepieńko-Zielińska D., Emilia Plater, W. 1966 (bibliogr.); Einhorn W. O., Emilia Platerówna, „Przedświt” 1893 nr 15, 22, 24; Gacki W., Emilia Plater, bohaterka powstania listopadowego, W. 1917; Gomulicki W., Emilia Platerówna, „Świat” 1906 nr 36, 37; Jankowiak J., Z podróży po Litwie, „Mówią Wieki” 1981 nr 1; Limanowski B., Szermierze wolności, W. 1911; Sorokowicz J., Emilia Plater, Rok 1831 na Litwie, W. 1919; Straszewska M., Życie literackie Wielkiej Emigracji we Francji, W. 1970; Zakrzewski B., Ach, to była dziewica, „Pam. Liter.” 1976 nr 3 (obfita ikonogr.); tenże, Emilia Plater, w: Życiorysy historyczne, literackie i legendarne, W. 1980 (obfita ikonogr.); Żurawski K., Dziewica-bohater, Lw. 1913; – Barzykowski S., Historia powstania listopadowego, P. 1884 IV; Bronikowski K., Pamiętniki polskie, Paryż 1845 III 173–4; Dembiński H., Mémoires sur la campagne de Lithuanie, Strasbourg 1832; Domejko I., Pamiętniki (1831–1838), Wr. 1963; Des Femmes polonaises qui ont pris part à la révolution nationale: Tańska, Ogińska, Plater Emilia, Żubrowa…, Scènes politiques de la Révolution polonaise, 1832 z. 1; Goczałkowski W., Wspomnienia lat ubiegłych, Kr. 1862 II 17–18, 47–60; Golejewski H., Pamiętnik, Kr. 1971; Pietkiewicz M., La Lithuanie et sa dernière insurrection, Bruxelles 1832; Plater C., Histoire d’E. P., héroine de la Pologne, Bordeaux 1831; tenże, Wiersz z okoliczności wejścia w szeregi walczących panien Emilii Plater i Marii Raszanowicz, [b. m.] 1831; Straszewicz J., E. Plater, sa vie et sa mort, Paris 1835 (w załączniku różnojęzyczne poezje); Wrotnowski F., Zbiór pamiętników o powstaniu Litwy w r. 1831, Paryż 1835; – AGAD: Arch. Platerów t. 214, Zespół Platerów z Antuzowa; B. Narod.: rkp. 7861 VIII.

Stefan Kieniewicz