Kretkowski Erazm h. Dołęga (ok. 1508–1558), kasztelan brzeski, gnieźnieński, podróżnik. Był drugim synem Mikołaja (zob.), wojewody brzeskiego, i Anny Pampowskiej, córki woj. sieradzkiego Ambrożego (zob.), bratem Grzegorza (zob.). Po ojcu dziedziczył K. dobrzyńskie dobra Kretkowskich (Kretkowo, Rusinowo i Płonne, dla którego w r. 1553 otrzymał przywilej na lokację miasta) i pojedyncze wsie na Kujawach. Wraz z braćmi dziedziczył także dobra w woj. krakowskim, trzymane zastawem (Goszyce, Krzyszkowice, Rawałowice, Szczepanowice, Polanowice i Czechy) oraz na starostwie rogozińskim, które w r. 1530 wykupiono na rzecz domeny królewskiej, pozostawiając jednakże Kretkowskim prawa do starostw i sołectw. Od r. 1538 trzymał w zarządzie dobra wziętej w sekwestr królewski ordynacji lubrańskiej (miasto Lubraniec i 19 wsi), sprawując jednocześnie opiekę nad synem swego ciotecznego brata Tomasza Lubrańskiego, ostatniego ordynata (zob.). Był posesorem dwóch wsi królewskich: Siemanowa Małego i Kwilna w Brzeskiem. W r. 1534 K. był zaręczony z damą dworu królowej Bony Zuzanną Myszkowską, córką Marcina, kasztelana wieluńskiego, umowa została jednak przez Myszkowskiego zerwana. K. nie wstąpił do śmierci w związki małżeńskie. Najprawdopodobniej na sejmie styczniowym 1538 r. otrzymał kasztelanię brzeską po Tomaszu Lubrańskim, którego morderców (Mikołaja Russockiego, kasztelana biechowskiego z wspólnikami) oskarżał na odbywającym się w czasie tegoż sejmu sądzie. Wówczas także wyznaczano K-ego posłem do sułtana tureckiego Solimana, m. in. z propozycją wspólnej interwencji zbrojnej w Mołdawii (instrukcja poselska datowana 7 V 1538). «Lecz poselstwo to bardzo niezręcznie doradzone» – jak komentował Stanisław Górski – zakończyło się niepowodzeniem. Zanim K. zdążył dotrzeć do celu, sułtan podjął już kroki wojenne przeciw Mołdawii i nie życzył sobie współdziałania z Polską. K. został przez niego przyjęty w obozie pod Adrianopolem i niezbyt życzliwie potraktowany. Sułtan nie pozwolił mu wracać przez Węgry, ale okrężną drogą przez «pola i stepy tatarskie», a rzekomo był K. nawet «w niebezpieczeństwie zostania na pal wbitym». Dn. 21 X 1538 r. złożył K. sprawozdanie z odbytego poselstwa, a później w rozmowach prywatnych nie krył się ze swoją niechęcią do Turcji, przestrzegając przed jej potęgą militarną i krytykując polską politykę przymierza z sułtanem. Być może znajomość spraw tureckich zbliżyła go do wojewody sieradzkiego Stanisława Łaskiego; w najbliższych latach należał K. do grona popierającego zabiegi Andrzeja Frycza Modrzewskiego o zmianę ustawy o mężobójstwie.
Dn. 11 XI 1545 r. został K. mianowany wojewodą brzeskim; nominacja musiała być jednak natychmiast cofnięta, gdyż K. nadal występował jako kasztelan. W r. 1546 otrzymał za wstawiennictwem królowej Bony starostwo pyzdrskie. W maju 1547 r. objął nadzór nad komorą celną w Wieluniu. W tych latach pozostawał K. w orbicie wpływów bpa Andrzeja Zebrzydowskiego i hetmana Jana Tarnowskiego. Wraz z nimi popierał sprawę małżeństwa Zygmunta Augusta z Barbarą Radziwiłłówną; na burzliwym sejmie jesiennym w r. 1548 zaprotestował przeciw wysuniętemu przez opozycję wnioskowi zawieszenia jurysdykcji królewskiej. Dn. 8 VI 1551 r. za poparciem arcbpa Mikołaja Dierzgowskiego otrzymał kasztelanię gnieźnieńską, mimo iż był nieosiadły w woj. kaliskim, co stało się przedmiotem ataku poselskiego na sejmie 1555 r. K-ego nie było wówczas na sejmie, w końcu stycznia 1556 towarzyszył w podróży do Wolfenbüttel królewsnie Zofii Jagiellonce, wydanej za mąż za ks. brunszwickiego Henryka, uczestniczył następnie w sejmie warszawskim 1556/7 r., po którym wraz z królem pociągnął na Litwę. Dn. 1 IX 1557 znajdował się w obozie nad rzeką Mussą. Nie wiadomo, kiedy odbył owe wielkie podróże, o których pisze Jan Kochanowski w „Epitaphium Cretcovii”. O ile Dunaj i Dniestr mógł oglądać przy okazji swojego poselstwa do Turcji, to podróż przez Niemcy i Francję (Ren), Portugalię (Tag) do Indii i Afryki («oglądał przy źródlisku Nil siedmiorękawny») trudno umiejscowić w czasie. K. Zmarł w Padwie 6 V 1558 r. i został pochowany przez przyjaciół w bazylice Św. Antoniego, gdzie znajduje się jego nagrobek z brązowym popiersiem i epitafium pióra Kochanowskiego. Paprocki pisze, iż K. był «magnae aestimationis u wszystkich ludzi», wspomina o nim P. Rojzjusz w „Chiliasticonie”.

Boniecki; Paprocki; – Baliński M., Studia historyczne, Wil. 1856 s. 119, 174; Pertek J., Polacy na szlakach morskich świata, Gd. 1957; Pociecha W., Królowa Bona (1494–1557), P. 1949–58 II, IV; Sławiński T., Człowiek istotą rodzinną – genealogia Kretkowskich w XV–XVIII wieku, „Roczn. Pol. Tow. Herald.” S. Nowa, T. 3: 1997 s. 53–74; Ulewicz T., „Epitaphium Cretcovii” czyli najstarszy dziś wiersz drukowany Jana Kochanowskiego, w: Księga pamiątkowa ku czci S. Pigonia, Kr. 1961 s. 164 (fot. nagrobka K-ego); Wojciechowski Z., Zygmunt Stary, W. 1946; – Acta Tom., XVI, XVII; Dzienniki sejmów walnych koronnych za panowania Zygmunta Augusta… 1555 i 1558…, Kr. 1869 s. 45, 52; Hosii epistolae, I; Korespondencja Andrzeja Zebrzydowskiego, Wyd. W. Wislocki, Kr. 1788; Matricularum summ., IV, V 70, 1021, 1365, 1737, 5335; Modrzewski Frycz A., Dzieła wszystkie, W. 1954 II; Royzii Petri Manerci carmina, Ed. B. Kruczkiewicz, Kr. 1900 I; „Spraw. Kom. do Badania Hist. Sztuki w Pol.” T. 8: 1907 s. CCLIII–CCLV, (M. Sokołowski, fot. nagrobka); Wyimki z rękopisów Górskiego, „Pam. Warsz.” T. 12: 1818 s. 133–4, 251–3, 396, 405–6, 410; – Mater. Red. PSB: Kretkowscy h. Dołęga. Uzupełnienia i sprostowania.
                                                                                                                                                                                                                                   Halina Kowalska