Rieule Étienne Dieudonné Chardon, chevalier de (zm. 1786), generał major wojsk kor., autor książek rolniczych, działacz polityczny i społeczny. Pochodził ze szlacheckiej rodziny francuskiej.
Zachęcony przez swego krewnego (wg A. Joberta i J. Fabre’a) Charlesa de Broglie’a, ambasadora francuskiego w Polsce w l. 1752–8, R. przyjął 10 XII 1757 w Paryżu obowiązki swoistego mentora studiów w dziedzinie nauki i literatury, jakie zamierzał wówczas podjąć 25-letni star. buski książę Antoni Barnaba Jabłonowski. Umowa rejentalna, zawarta przez pełnomocnika Jabłonowskiego, przewidywała 8-letni pobyt R-a przy boku magnata w zamian za pełne utrzymanie, mieszkanie i pojazd oraz pensję 240 dukatów rocznie. Po ukończeniu wspomnianego okresu zatrudnienia R. miał otrzymywać dożywotnio pensję 200 dukatów rocznie. Przewidziane były także zwrot kosztów jak najrychlejszej podróży R-a do Polski oraz ewentualność niewielkiej pensji dożywotniej w razie wcześniejszego zgonu chlebodawcy. Nadto zapewniono R-owi rangę pułkownika wojsk kor., którą rzeczywiście uzyskał 10 X 1759. W dobrach wołyńskich Jabłonowskiego R. znalazł się w kwietniu 1758 i przez cały ten, a bodaj i następny rok pracował nad rozwinięciem «zadatków edukacji» księcia, które – jak sam wspominał uzyskał on w Lunéville. W «aplikacji» tej uczestniczyła również małżonka Anna z Sanguszków Jabłonowska. Wiosną 1762 towarzyszył Jabłonowskiemu przy wjeździe na woj. poznańskie. Dn. 1 XII 1762 R. mianowany został – najwyraźniej dzięki protekcji chlebodawcy – generałem majorem wojsk kor. Współpraca układała się wtedy dobrze, o czym świadczy zadowolenie Jabłonowskiego z powrotu R-a wraz z małżonką w październiku 1763 z blisko rocznej podróży do Francji.
Przed r. 1767 (być może już w r. 1764) R. opublikował w Berlinie trzy rozprawy w języku francuskim, poświęcone rolnictwu, z uwzględnieniem problemów polskiej gospodarki wiejskiej. Po zarysowaniu spraw ogólnych w pierwszym Mémoire…, dwa następne poświęcił opisowi różnych rodzajów gleb polskich oraz nawożeniu. Całość przełożył na język polski pijar, występujący jako «S», a książka wydana została pod tytułem O gospodarstwie ziemiańskim w powszechności, a osobliwie o gospodarstwie ziemiańskim w Polszcze przez Michała Grölla w r. 1767 (data ustalona na podstawie ogłoszeń prasowych). Tłumaczenie było dość wierne, choć nie wolne od pewnych pomyłek w terminologii botanicznej. Autor dostarczył dodatkowych informacji, jakie uzyskał po wydaniu tekstu francuskiego (zob. np. przypis na s. 115). Tłumacz dedykował dzieło Stanisławowi Augustowi i zapowiadał, że jeśli spotka się ono z dobrym przyjęciem czytelników, będzie przekładał i dalsze jego części, przygotowywane przez autora. Wydawnictwo było – wedle wzmianek M. Grölla – finansowane przez Katarzynę z Zamoyskich Mniszchową. Sprawy rolnictwa polskiego R. naświetlał w duchu fizjokratyzmu, choć nigdzie nie odwoływał się do pism twórców tej teorii, wymieniając przede wszystkim angielskich i niemieckich autorów rozpraw o rolnictwie. Wykazał również dobrą znajomość gleb polskich i praktycznych zagadnień, związanych z ich uprawą. Dane o rolnictwie polskim połowy XVIII w. i jego wydajności, zgromadzone przez R-a, były niejednokrotnie przedmiotem analiz naukowych i traktowane jako istotne materiały historyczne (np. T. Korzon).
Osobno wydana 13. stronicowa broszura R-a Projet pour rassembler sans aucune dépense toutes les richesses naturelles de la Pologne datowana była Berlin 1766. Nie przetłumaczona nigdy na język polski stanowiła rodzaj apelu do społeczeństwa o zbieranie próbek minerałów, wód źródlanych, a także okazów flory i fauny polskiej oraz o przesyłanie ich do autora, który zamierzał stworzyć w Warszawie gabinet historii naturalnej. Proponowany przez R-a projekt założenia pierwszego polskiego muzeum przyrodniczego wyprzedzał o 9 lat „Myśli względem założenia Musaeum Polonicum” Michała J. W. Mniszcha.
W r. 1766 zakończył się okres bezpośredniej współpracy z ks. A. Jabłonowskim i R. pojawił się w otoczeniu Stanisława Augusta. Występował jako członek dyrekcji protegowanej przez króla Kompanii Manufaktur Wełnianych (od 21 IV t. r. do likwidacji Kompanii w r. 1771), a w r. 1767 delegowany został przez króla do Francji m. in. w celu nawiązania współpracy z paryską Akademią Nauk oraz dokonania zakupów dzieł sztuki i materiałów naukowych. Na pocz. 1768 r. bawił razem z Feliksem Łoyką u Mniszchowej w Wiśniowcu. Uchwałą sejmu z r. 1768 uzyskał indygenat polski. W r. 1772 R. uczestniczył w skomplikowanych i bezowocnych rozmowach politycznych, prowadzonych od listopada t. r. do wiosny 1773 w Paryżu przez wysłannika królewskiego Franciszka Ksawerego Branickiego. Król stwierdził w pamiętnikach, że R. doskonale wywiązał się ze zleconych zadań, choć Branicki nie stosował się do jego porad. Listy i raporty R-a z tego okresu wykazują rzeczywiście niezłą orientację doradcy w polityce europejskiej oraz trafną ocenę stanowiska wobec Polski, zajmowanego przez Ludwika XV i jego ministra spraw zagranicznych księcia Armanda d’Aiguillona. R. wyruszył u schyłku lutego 1773 w drogę powrotną z Paryża do Warszawy wraz z listami dyplomatycznymi do Stanisława Augusta oraz informacjami o przebiegu misji. Dn. 1 XI 1775 R. nadesłał Komisji Edukacji Narodowej w odpowiedzi na ogłoszony konkurs projekt podręcznika botaniki, omawiający rolnictwo i naukę ogrodniczą. Dość obszerny prospekt poddano wnikliwej ocenie członków Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych i z pewnymi zaleceniami zmian czy uzupełnień przyjęto na posiedzeniu KEN 14 III 1776, a autorowi 25 III t. r. przyznano należną z tego tytułu część nagrody. R. przeznaczył te pieniądze na wybicie medalu z osobistym podziękowaniem w języku łacińskim członkom KEN «za wprowadzenie do szkół… nauki rolnictwa». W r. 1777 z inicjatywy Stanisława Augusta został sporządzony drugi medal z podziękowaniem członków KEN dla R-a «za pracę z dziedziny rolnictwa». Medale te były m. in. przesyłane za granicę osobom, które współpracowały z KEN. Pełny tekst podręcznika w języku francuskim został przekazany Towarzystwu do Ksiąg Elementarnych w dwóch częściach w l. 1777–8. Tłumaczenie przez Sebastiana Sierakowskiego i Kazimierza Narbutta nie zostało zakończone przed śmiercią autora, a sprawa wydania została zarzucona po 1787 r.; rękopis, złożony w archiwum KEN, zaginął. Wobec braku zatwierdzonego podręcznika w licznych szkołach KEN korzystano przy nauce podstaw rolnictwa m. in. z dawniejszej książki R-a O gospodarstwie ziemiańskim.
R. uznawany był ówcześnie za autorytet w dziedzinie nauk przyrodniczych. Należał do grona członków Tow. Fizycznego, działającego w Warszawie w l. 1777–9, u schyłku 1781 r. na jego opinie powoływał się rzekomy wynalazca Ferdynand Ludwik Harrsch. W podwarszawskim majątku Świdry, otrzymanym od Stanisława Augusta na zasadzie kaduka królewskiego w r. 1777, oddawał się R. ulubionym zajęciom rolniczym, prowadząc też jakieś doświadczenia czy obserwacje – i w tym celu prawdopodobnie sprowadzał w l. 1780–83 rozmaite szkła i instrumenty optyczne. W l. 1777–81 R. był jednym z dyrektorów królewskiej Komisji Budowlanej, zlikwidowanej następnie ze względów oszczędnościowych. R. pobierał cały bodaj czas od r. 1766 pensję ze szkatuły królewskiej, jednak jej wysokość ulegała wahaniom. Król popierał w l. 1780–84 zabiegi znajdującego się w trudnościach finansowych R-a o uregulowanie zaległej pensji dożywotniej, do płacenia której zobowiązał się ongiś A. Jabłonowski, wtedy już woj. poznański, a następnie kaszt. krakowski.
W ostatnich latach życia, poza świadczeniem rozmaitych usług dla króla (są np. wzmianki o pośrednictwie R-a w przekazywaniu depesz gen. Jana Antoniego Moneta z Francji w r. 1784) i pracami w swej posiadłości R. podjął żywszą działalność wolnomularską. Był wprawdzie już od dawna związany z tą organizacją i doszedł do najwyższych stopni wtajemniczenia, jednakże większe znaczenie uzyskał w niej w r. 1781 jako przewodniczący Najwyższej Kapituły Urządzającej, pretendującej do kierowania całością prac wolnomularskich w kraju. W tych latach był też czynnym członkiem francuskojęzycznej loży «Bouclier du Nord». Przyczynił się do powołania naczelnej instancji wolnomularstwa polskiego – Wielkiego Wschodu Narodowego Polskiego, na zebraniu którego 4 III 1784 wybrany został Wielkim Drugim Dozorcą – t. j. zastępcą Wielkiego Mistrza. W organizacji wolnomularskiej przyczynił się do umocnienia pozycji stronnictwa królewskiego. Zmarł w r. 1786 – zapewne w początkach jesieni – a 13 XI t. r. odbyło się ku jego czci uroczyste zebranie Wielkiego Wschodu, na którym Wielki Mówca Stanisław Kostka Potocki wygłosił mowę, niestety nader ogólnikowo i niedokładnie przedstawiającą życie i działalność R-a. „Mowa przy obchodzie pamiątki D[rugiego] W[ielkiego] D[ozorcy] W[ielkiego] W[schodu] N[arodowego] B[rata] Stefana de Rieule”…wydana została współcześnie w dwóch wersjach językowych – polskiej i francuskiej (b. m. i r. w.).
R. był żonaty – przynajmniej od r. 1763 – i miał jedynego syna, który zmarł jeszcze za życia ojca. Brak bliższych wiadomości o rodzinie R-a.
Estreicher; Nowy Korbut; PSB (Jabłonowski Antoni Barnaba, Mniszchowa Katarzyna, Łoyko Feliks); Słown. biologów (Chardon de Rieule Stefan); Uruski; – Fabre J., Stanislas-Auguste Poniatowski et l’Europe des Lumières – Étude de cosmopolitisme, Paris 1952; Fierich J., Nauki rolnicze w szkołach średnich Komisji Edukacji Narodowej, Kr. 1950; [Gołębiowski Ł.] G. Ł., Gabinet medalów polskich oraz tych, które się dziejów Polski tyczą, z czasów panowania Stanisława Augusta, Wyd. E. Raczyński, Wr. 1843 s. 69–73 i 217–18; Hass, Sekta farmazonii warszawskiej; tenże, Wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschodniej w XVIII i XIX wieku, Wr. 1982; Hryniewiecki B., Stefan Chardon de Rieule i jego prace przyrodniczo-rolnicze, Kr. 1947 (opracowanie zawiera obok cennych ustaleń wiele luk i informacji zupełnie bałamutnych); Jobert A., Komisja Edukacji Narodowej w Polsce (1773–1794), Przeł. i uzup. M. Chamcówna, Wr. 1979; Konopczyński W., Konfederacja barska, W. 1938 II; Korzon, Wewnętrzne dzieje; Krzysztof Kluk przyrodnik i pisarz rolniczy, Pod red. J. Babicza, W. Grębeckiej i S. Inglota, Wr. 1976; Kula W., Szkice o manufakturach w Polsce XVIII wieku, W. 1956 I 285, 290, 298, 300, 302; Małachowski-Łempicki, Wykaz pol. lóż wolnomularskich, s. 36, 181; Michalik B., Działalność oświatowa Ignacego Potockiego, Wr. 1979; Michalski J., Schyłek konfederacji barskiej, Wr. 1970; Poplatek J., Komisja Edukacji Narodowej. Udział byłych jezuitów w pracach Komisji Edukacji Narodowej, Kr. 1973; Smoleński W., Przewrót umysłowy w Polsce wieku XVIII, W. 1979; Tatarkiewicz W., Rządy artystyczne Stanisława Augusta, W. 1919 s. 23, 82; – Jabłonowski A., Pamiętnik księcia… kasztelana krakowskiego, Wstęp A. Bielowskiego, Lw. 1875 s. 43, 71; Mémoires du roi Stanislas-Auguste, II; Protokoły posiedzeń Komisji Edukacji Narodowej 1773–1785, Oprac. M. Mitera-Dobrowolska, Wr. 1973; Stanislas Poniatowski et Maurice Glayre. Correspondance relative aux partages de la Pologne, Éd. E. Mottaz, Paris 1897 s. 59–65, 82, 87, 90–6, 100, 108; Vol. leg., VII 327; – AGAD: Zbiór Popielów rkp. 173 k. 238 i nast., rkp. 178 k. 57, rkp. 183 k. 355, 357–358, rkp. 185 k. 423; B. Czart.: rkp. 700 k. 574–615, rkp. 782 k. 139–141, rkp. 943; B. PAN w Kr.: rkp. 3987 k. 5–6, rkp. 3988 k. 49–56, rkp. 3990 k. 6–9.
Ryszard W. Wołoszyński