Rybka Eugeniusz (1898–1988), astronom, profesor Uniw. Jana Kazimierza we Lwowie, Uniw. Wrocł. i UJ. Ur. 6 V w Radzyminie pod Warszawą, był synem Władysława, organisty, i Leokadii z Chromińskich.
W l. 1907–11 uczył się R. w szkole powszechnej w Ozorkowie (pow. łęczycki), w l. 1911–14 w prywatnym gimnazjum w Gostyninie (pow. płocki). Po jego zamknięciu z powodu wybuchu pierwszej wojny światowej oraz braku pieniędzy na dokończenie nauki samodzielnie przygotował się do matury, którą zdał w Warszawie w r. 1917 jako ekstern przed komisją powołaną przez Tymczasową Radę Stanu Król. Pol. W l. 1917–18 działał w Polskiej Organizacji Wojskowej na terenie Ozorkowa pod pseud. Lubicz. Jesienią 1918 wyjechał do Krakowa i rozpoczął studia matematyczne na UJ. W listopadzie t. r. podczas przejmowania władzy od Austriaków pełnił dyżury w straży akademickiej na dworcu krakowskim. Następnie jako ochotnik kompanii akademickiej skierowany został do walk w obronie Lwowa; tam ukończył szkołę podoficerską i dostał przydział do pociągu pancernego «Śmiały», który działał w Małopolsce i potem na froncie lit.-białoruskim. Na początku r. 1920 został zwolniony z wojska w celu kontynuowania studiów, ale latem 1920 w obliczu zagrożenia niepodległości zgłosił się ponownie do WP. Skierowano go do szkoły oficerskiej w Poznaniu, po której ukończeniu został ostatecznie zwolniony z czynnej służby wojskowej w listopadzie 1920.
Po powrocie do Krakowa R. zmienił kierunek studiów na astronomię i ukończył ją w r. 1923. Pracę naukową podjął jeszcze podczas studiów w r. 1921, gdy Tadeusz Banachiewicz powierzył mu funkcję rachmistrza naukowego w uniwersyteckim Obserwatorium Astronomicznym. Po uzyskaniu dyplomu przeniósł się jednak w r. 1923 do Warszawy, gdzie Michał Kamieński, dyrektor tamtejszego obserwatorium, zatrudnił go jako asystenta; po uzyskaniu w r. 1926 doktoratu na UJ na podstawie nie publikowanej pracy Zakrycie gwiazd przez Księżyc obserwowane w Warszawie, Krakowie i Lwowie od roku 1901–22 (promotorem był T. Banachiewicz), został starszym asystentem. W r. 1930 przebywał przez pół roku na stypendium naukowym w Lejdzie, gdzie pod kierunkiem E. Hertzsprunga zaznajomił się z fotometrią fotograficzną gwiazd, wówczas w Polsce słabo znaną dziedziną astronomii. Owocem tego pobytu było zorganizowanie w Obserwatorium Warszawskim działu fotometrii oraz cztery prace naukowe, m. in. fotometryczny katalog gwiazd w gromadzie kulistej M3 pt. Photographic Magnitudes from Potsdam Plates of 995 Stars in or near the Globular Cluster Messier 3 (Leiden 1930). Publikacja ta stała się podstawą jego habilitacji, którą uzyskał w styczniu 1932 na Uniw. Warsz.
W t. r. przeniósł się R. do Lwowa, gdzie został kierownikiem Zakładu Astronomicznego i zwolnionej przez śmierć Marcina Ernsta Katedry Astronomii Uniw. Lwow. (początkowo na stanowisku zastępcy profesora, a od r. 1935 profesora nadzwycz.). Tam kontynuował rozpoczętą w Warszawie tematykę obserwacyjną, zajmował się zakryciami gwiazd przez Księżyc i ocenianiem wizualnym gwiazd zmiennych, a po rozbudowie Zakładu, przemienionego w r. 1935 w Obserwatorium, i zakupie instrumentów (refraktora, astrokamery oraz mikrofotometru) prowadził także obserwacje z zakresu fotometrii fotograficznej. Jego asystentami byli wtedy Marian Wojtowicz, Jan Mergentaler i Antoni Opolski. Podjął również starania o wybudowanie większego obserwatorium na przedmieściu Cetnerówka, ale zostały one przerwane przez wybuch drugiej wojny światowej.
Przed wojną R. ogłosił około 40 prac naukowych, m. in.: Über den Lichtwechsel von TU Cassiopeáae („Acta Astronómica” 1929), Warsaw photovisual photometry of 653 stars near the North Pole (tamże 1937), A study of the shout-periody star X 2 Cygni (Lw. 1933, Prace Inst. Astronomii UJK we Lwowie, Nr 1), Estimates on Johannesburg plates of RU Centauri, and of four new variable stars in Centaurus (tamże 1934) oraz opublikował wiele artykułów popularnonaukowych w „Uranii”, którą redagował w l. 1926–31, „Wszechświecie”, „Przyrodzie i Technice” oraz w encyklopedii „Świat i Życie”. We Lwowie pełnił funkcję prezesa lwowskiego oddziału Tow. Przyrodników im. Kopernika, był członkiem zarządu głównego i wiceprezesem lwowskiego oddziału Polskiego Tow. Przyjaciół Astronomii, a także od r. 1935 członkiem Międzynarodowej Unii Astronomicznej i od r. 1938 członkiem jej Komisji Fotometrii Gwiazdowej. Kilkakrotnie też reprezentował polską naukę astronomiczną za granicą: w Szwecji (1927, 1938), Holandii (1930) i Grecji (1936).
W l. 1939–45 kontynuował R. dotychczasowe badania na uniwersytecie, przemianowanym w r. 1939 po wkroczeniu do Lwowa Armii Czerwonej na Uniw. im. I. Franki; jako dyrektor Obserwatorium współpracował z astronomami Kijowa, Moskwy i Leningradu. Niemcy po zajęciu Lwowa w czerwcu 1941 zamknęli uniwersytet, ale gdy w październiku 1941 włączyli Lwów do Generalnego Gubernatorstwa, zezwolono R-ce na prowadzenie badań w Obserwatorium pod naukowym nadzorem K. Waltera z Krakowa, któremu podlegały obserwatoria w Gubernatorstwie. Podczas okupacji niemieckiej zorganizował wraz z Janem Mergentalerem konspiracyjną komórkę meteorologiczną Armii Krajowej «Meteo», kierował nią (19 VIII 1943 – 31 VII 1944) pod pseud. Roch. Komórka ta dwukrotnie w ciągu doby przygotowywala komunikaty, tzw. metki, które przesyłane drogą radiową do Londynu warunkowały wyprawianie samolotów dokonujących zrzutów. Po ponownym wkroczeniu wojsk radzieckich do Lwowa w r. 1944 i po otwarciu uniwersytetu, R. dalej kierował Katedrą i Obserwatorium. W r. 1945 nadano mu w Moskwie stopień doktora nauk matematyczno-fizycznych. We wrześniu 1945 opuścił Lwów i przeniósł się do Wrocławia. O swej pracy we Lwowie napisał w artykule Krótki rys dziejów astronomii we Lwowie („Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol.” S. C, W. 1959 z. 2).
We Wrocławiu R. przebywał w l. 1945–57; w r. 1946 został mianowany profesorem zwycz., kierownikiem Obserwatorium Astronomicznego i jego filii w Białkowie oraz Katedry Astronomii Uniwersytetu. R. rozbudował Obserwatorium i przekształcił je w r. 1956 w Instytut Astronomiczny o trzech katedrach, w tym swojej Katedry Astrometrii. W l. 1947–50 i 1951–3 pełnił funkcję dziekana Wydz. Matematyczno-Fizyczno-Chemicznego Uniw. Wrocł. W r. 1953 Centralna Komisja Kwalifikacyjna nadała mu stopień doktora nauk fizycznych. We Wrocławiu zajmował się nadal wraz ze współpracownikami z Katedry Astrometrii wyznaczaniem fotowizualnych wielkości gwiazdowych, a więc kontynuacją przedwojennych prac, ale przy zastosowaniu bardziej nowoczesnej metody fotoelektrycznej, którą poznał u J. H. Oorta na Uniwersytecie w Lejdzie podczas pobytu tam jesienią 1949. Kontynuował też współpracę z astronomami moskiewskimi rozpoczętą podczas wojny we Lwowie, włączając Obserwatorium Wrocławskie do prac nad katalogiem słabych gwiazd. W tym czasie brał też udział w życiu publicznym jako przewodniczący wrocławskiego Komitetu Obrońców Pokoju w l. 1951–7 oraz jako radny i przewodniczący Komisji Kultury i Nauki Wojewódzkiej Rady Narodowej we Wrocławiu w l. 1954–7.
W r. 1957 R. przeniósł się do Krakowa, gdzie objął na UJ nowo utworzoną Katedrę Astronomii Obserwacyjnej oraz funkcję dyrektora Obserwatorium Astronomicznego i kierował nimi aż do przejścia na emeryturę we wrześniu 1968. Jego krakowski program badawczy dotyczył dalej fundamentalnej fotometrii elektrycznej. Realizował go we współpracy z Krymskim Obserwatorium Astrofizycznym, kierował także pracą O. P. Abuładze z Obserwatorium Abastumańskiego w Gruzji, poszerzającą znacznie podstawy fotometrii gwiazdowej. Wobec zanieczyszczenia powietrza i pogarszających się warunków obserwacyjnych w starym Obserwatorium w centrum miasta przy ul. Kopernika 25 doprowadził do wybudowania w Forcie «Skała» na Bielanach nowego, dużego obserwatorium, na miejscu założonej jeszcze przez T. Banachiewicza stacji obserwacyjnej. Obiektowi wyposażonemu w 5 kopuł, budynki na pracownię i salę wykładową nadano przy otwarciu w maju 1964 imię M. Kopernika.
W okresie powojennym opublikował R. ok. 60 prac i artykułów naukowych, głównie z zakresu fotometrii gwiazdowej, ocen jasności gwiazd zmiennych, obserwacji zakrycia gwiazd przez Księżyc, a także z historii astronomii. Z prac astronomicznych ogłosił m. in.: The Zero-point in steller photometry (w: „Vistas in Astronomy”, London 1956), Some remarks on the application of the rigorous extinction formulae („Acta Astronomica” 1963), Final catalogue of 229 photometric standards in UBV System near the selected areas 1–115 (tamże 1979), zaś z historii astronomii, m. in.: Rozwój zagadnień astronomicznych od czasów najdawniejszych do chwili obecnej (W. 1947, W. 1951), Four hundred years of the Copernican heritage (Kr. 1964), Cztery wieki rozwoju myśli kopernikańskiej (W. 1972, przetłumaczone również na języki słoweński i rumuński), Świat Kopernika a świat Keplera („Studia Filoz.” 1973). Poza tym był redaktorem tomu I „Historii astronomii w Polsce” (Wr. 1975), a wraz z synem Przemysławem, autorem tomu II (Wr. 1983). Wśród publikacji R-i istotne miejsce zajmowały wielokrotnie wznawiane podręczniki uniwersyteckie i dla szkół średnich, jak np.: Astronomia ogólna (W. 1952), Astronomia dla kl. XI (W. 1951) oraz książki popularnonaukowe, m. in.: Wkład astronomów polskich do nauki światowej (W. 1953), Jak poruszają się ciała niebieskie (W. 1955), Przestrzeń kosmiczna a człowiek (Kr. 1966), Mikołaj Kopernik. Życie i twórczość (Kr. 1973).
Liczne zagraniczne kontakty naukowe utrzymywał R. również po wojnie i często wyjeżdżał na sympozja i konferencje, m. in. do Szwajcarii (1948), Holandii (1950), Włoch (1952), Belgii (1954, 1957), Irlandii (1956), Stanów Zjednoczonych (1974) oraz wielokrotnie do ZSRR. W r. 1974 uniwersytet w Bratysławie przyznał mu doktorat honoris causa. Mimo przejścia na emeryturę brał R. nadal udział w pracach Międzynarodowej Unii Astronomicznej, której był wiceprezesem w l. 1952–8, a przewodniczącym jej Komisji Historii Astronomii w l. 1964–70. Po wojnie został także członkiem Royal Astronomical Society w Londynie (od r. 1957), Wszechzwiązkowego Tow. Astronomiczno-Geodezyjnego w Moskwie (od r. 1970) oraz członkiem-korespondentem Międzynarodowej Akademii Historii Nauki (od r. 1971). W l. 1952–70 brał udział w pracach Komitetu Astronomii PAN (do r. 1963 jako jego przewodniczący) oraz w l. 1960–83 w pracach Komitetu i Zakładu Historii Nauki i Techniki PAN jako przewodniczący Zespołu Historii Astronomii. Był również członkiem Tow. Wiedzy Powszechnej (TWP) od r. 1951 i prezesem jego oddziału wrocławskiego w l. 1954–7 oraz krakowskiego w l. 1959–67, a także honorowym przewodniczącym Rady Naukowej Zarządu Głównego TWP w l. 1958–64. Był laureatem Nagrody I stopnia Min. Oświaty i Szkolnictwa Wyższego (1963), Nagrody Miasta Krakowa (1967), miał także tytuł Zasłużonego Nauczyciela PRL (1973). R. zmarł 8 XII 1988 we Wrocławiu, pochowany został na cmentarzu Rakowickim w Krakowie. Był odznaczony m. in. Medalem Niepodległości, Krzyżami Komandorskim, Oficerskim i Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.
Ożeniony od r. 1922 z Marią z Sierakowskich (ur. 1895), dentystką, miał R. dwoje dzieci: syna Przemysława (ur. 1923), astronoma i historyka astronomii, zamieszkałego we Wrocławiu, oraz córkę Jadwigę (ur. 1926), zamężną Złotorzycką, profesora parazytologii Instytutu Mikrobiologii Uniw. Wrocł.
W. Enc. Powsz. (PWN); Kopernik. Astronomia. Astronautyka. Przewodnik encyklopedyczny, W. 1973; Kto jest kim w Polsce, W. 1984; Łoza, Czy wiesz kto to jest; – (AND), W 75 rocznicę urodzin. Prof. Eugeniusz Rybka doktorem honoris causa Uniwersytetu w Bratysławie, „Echo Krakowa” 1973 nr 108 (fot.); Kamieński M., Zarys dziejów Obserwatorium Warszawskiego 1815–1945, Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol., S. C. W. 1959 z. 2 s. 85–93; Kreiner J. M., Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kr. 1972 s. 27–30; Pempel S., ZWZ-AK we Lwowie 1939–1945, W. 1990 s. 84; Rutkiewicz I., Archipelag nauki, Wr. 1966 s. 143–4; Studia z dziejów katedr Wydziału Matematyki, Fizyki, Chemii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kr. 1964 s. 54–6; Uniwersytet Wrocławski w latach 1945–1955, Wr. 1959 I 145–6, 160–8, II 96, 311–13 (częściowa bibliogr.); Uniwersytet Wrocławski w latach 1956–1959, Wr. 1964 s. 143, 158, 230, 310–11 (częściowa bibliogr.); Uniwersytet Wrocławski w latach 1945–1970. Księga jubileuszowa, Red. Władysław Floryan, Wr. 1970; (WER), Prof. dr Eugeniusz Rybka, kandydat do Wojewódzkiej Rady Narodowej, „Słowo Pol.” 1954 nr 264 (fot.); W pracowniach polskich uczonych. Prof. dr Eugeniusz Rybka, „Tryb. Ludu” 1957 nr 87 (fot.); Węgierski J., W lwowskiej Armii Krajowej, W. 1989; – Kron. UJ za l. 1957–68; Rybka E., Autobiografia, „Kwart. Hist. Nauki i Techn.” 1988 nr 4 s. 929–94 (fot.); – Nekrologi: z r. 1988 „Dzien. Pol.” nr 288, 293, 294, „Tryb. Ludu” nr 293, „Życie Warszawy” nr 288, 293, 294, 297, 300; – Arch. PAN: Zespół Minerwa; Arch. UJ: S II 619 (fot.), WF II 478.
Stanisław Sroka