Piasecki Eugeniusz Witold (1872–1947), lekarz, profesor teorii wychowania fizycznego i higieny szkolnej Uniw. Pozn., harcmistrz RP. Ur. 13 XI we Lwowie, był synem Wenantego (zob.) i Klementyny z Hendrichów. Gimnazjum Św. Jacka ukończył w Krakowie, w r. 1890 studiował jeden semestr na Wydziale Filozoficznym Uniw. Lwow., potem do r. 1894 medycynę na UJ w Krakowie, w l. 1894–6 we Lwowie; doktoryzował się w r. 1896 na UJ. Całe życie poświęcił uformowaniu wychowania fizycznego jako dyscypliny naukowej, lecz do r. 1919 działał też w innych dziedzinach. W czasie studiów na UJ praktykował u Alfreda Obalińskiego, Stanisława Pareńskiego, ale głównie u Henryka Jordana, pod którego oraz ojca wpływem odbył specjalizację gimnastyczną i w r. 1899 złożył egzamin pedagogiczny z wychowania fizycznego. Już w czasie studiów uprawiał narciarstwo, kolarstwo, gimnastykę i taternictwo. W r. 1897 specjalizował się w Wiedniu z fizjoterapii u K. Winternitza oraz A. Buma, lecz potem nie zajmował się przyrodolecznictwem. W l. 1907–19 posiadał w Zakopanem rodzinną «Klemensówkę», którą prowadził jednak tylko jako luksusowy pensjonat (mieszkali tam m. in. Olga i Andrzej Małkowscy). W r. 1899 P. osiadł we Lwowie jako nauczyciel gimnastyki w IV Państwowym Gimnazjum, od r. 1912 jako inspektor wychowania fizycznego szkół średnich Galicji oraz wiceprezes państwowej komisji egzaminacyjnej dla nauczycieli wychowania fizycznego. Równocześnie dla pogłębienia wiedzy o wychowaniu fizycznym specjalizował się z fizjologii u Adolfa Becka, higieny u Pawła Kučery i biochemii u Stanisława Bądzyńskiego; z tych dyscyplin sporo wtedy publikował, m. in. rozdział o fizjologii ruchów w podręczniku Becka „Fizjologia człowieka” (Lw. 1915), O wpływie pewnych rodzajów pracy mięśniowej na rytm serca („Pol. Arch. Nauk Biologicznych i Lekarskich” 1903), Stan obecny higieny szkolnej w Galicji (Lw. 1907), Les écoles polonaises et leurs conditions hygiéniques (Lw. 1910), Epidemia płonicy we Lwowie 1907–1909 („Głos Lekarzy” 1909), Zdobycze lat ostatnich w zakresie walki z chorobami ostremi zakaźnemi w szkole („Zdrowie” 1909).
W l. 1899–1915 P. pracował także jako lekarz szkolny we Lwowie oraz prowadził własny zakład gimnastyki leczniczej, tzw. mechanoterapii. W r. 1909 habilitował się na Uniw. Lwow. z higieny (wychowanie fizyczne nie figurowało wtedy w wykazie dyscyplin w Austrii) i wykładał w l. 1905–15 higienę szkolną oraz teorię wychowania fizycznego dla studentów Wydziałów Filozoficznego oraz Lekarskiego. W zakresie wychowania fizycznego rozpoczął w r. 1902 – początkowo osamotniony – walkę z dominującym wtedy w szkołach i zrzeszeniach sportowych systemem F. Jahna i M. Tyrsa gimnastyki akrobatycznej, siłowej oraz z przesadą w ćwiczeniach przyrządowych, stworzył zaś własny przez umiejętne połączenie opartego na znajomości anatomii i fizjologii człowieka systemu szwedzkiego Linga z bogatym w zespół gier ruchowych i sportów na świeżym powietrzu systemem angielskim. W pierwszej polskiej syntezie Zasady wychowania fizycznego (Kr. 1904, w języku czeskim Praha 1908) stwierdził, że celem wychowania fizycznego jest zdrowie przez wzmocnienie odporności na choroby, sprawność fizyczna jako przygotowanie do pracy, walory duchowe, jak dzielność i piękno, w sumie pełniejszy rozwój duchowy i fizyczny człowieka. Stawiał wyżej sport niż samą gimnastykę, przeciwny był rekordomanii, kładł nacisk na jak najszersze upowszechnienie wychowania fizycznego z dostosowaniem do potrzeb szkół, miast, wsi, robotników, szpitalnictwa. Stał się twórcą w Polsce, a współtwórcą w Europie, nowej dziedziny nauki, teorii wychowania fizycznego o charakterze interdyscyplinarnym, łączącej anatomię, fizjologię, higienę, nauki przyrodnicze z pedagogiką, psychologią, socjologią. W r. 1900 zainicjował stałą sekcję wychowania fizycznego na Zjazdach Lekarzy i Przyrodników Polskich, w oddziałach Tow. Nauczycieli Szkół Wyższych (TNSW) zorganizował sekcje wychowania fizycznego, od r. 1903 redagował memoriały do władz, które stopniowo poprawiły sytuację tej dziedziny w szkolnictwie galicyjskim. W r. 1904 założył we Lwowie Tow. Zabaw Ludu i Młodzieży (potem Tow. Zabaw Ruchowych) z boiskami i urządzeniami sportowymi i był jego pierwszym prezesem. Wraz z Kazimierzem Pankiem i Kazimierzem Wyrzykowskim przeszczepił do Galicji Wschodniej ogrody jordanowskie oraz warsztaty szkolne. Był jednym z pionierów piłki nożnej we Lwowie, wprowadził ją do zajęć szkolnych w IV Gimnazjum, popularyzował też ten sport wśród młodzieży pozaszkolnej. Po habilitacji intensywniej rozwinął szkolenie nauczycieli wychowania fizycznego, w l. 1913–14 wykładał teorię wychowania fizycznego w Tow. Wykładów Naukowych w Poznaniu, w licznych podróżach zagranicznych śledził stan tej dziedziny nauki w Szwecji, Danii, Niemczech, Anglii i Francji, Belgii i Szwajcarii, uczestniczył w kongresach wychowania fizycznego w Paryżu 1900, Liège 1905, Brukseli 1910, Paryżu 1913.
Drugim nurtem badawczym P-ego była wtedy higiena, z której publikował wiele w „Szkole”, „Przeglądzie Pedagogicznym”, „Przeglądzie Higienicznym” (m. in. W sprawie higieny płciowej młodzieży szkolnej, 1906, Z higieny zajęć siedzących, 1906), „Lwowskim Tygodniku Lekarskim” (Badania nad niektórymi nowymi sposobami odkażania jamy ustnej, 1902, Nowy pulpit zdrowotny, 1906), „Muzeum” (Higiena pracy ręcznej w szkole, 1911, Projekt powrotu do nauki dwurazowej, 1902), „Internationales Archiv für Schulhygiene”, „The Lancet”, „Archives Internationales d’Hygiène Scolaire”. Brał też żywy udział w kongresach międzynarodowych higieny szkolnej w Norymberdze w r. 1904, Londynie w r. 1907, Paryżu w l. 1910 i 1913. W Polskim Muzeum Szkolnym we Lwowie, którego zarządu był członkiem, urządził powszechnie podziwiany – głównie z własnych zbiorów – dział higieny szkolnej i wychowania fizycznego, przy tym muzeum organizował kursy kierowników ogrodów jordanowskich oraz warsztatów jordanowskich. Jego uwagę zwrócił też rodzący się skauting.
P. – który przebył polityczną ewolucję od Polskiej Partii Socjalistycznej do Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego (choć czynniejszej działalności politycznej nie przejawiał) – związał się z ruchem elsów, był (od r. 1905) członkiem Zarządu Głównego Eleuterii, jej organu „Wyzwolenie” i tą drogą poznał koncepcje Roberta Baden-Powella. W r. 1910 poprzez TNSW w Stanisławowie agitował za stworzeniem polskiego skautingu, potem we Lwowie sprzymierzył się z Andrzejem Małkowskim, z którym także organizował bojkot towarów pruskich. Na charakter skautingu miał jednak inny pogląd i gdy Małkowski opublikował w r. 1911 pierwszy polski podręcznik skautowy, w którym za Anglikami kładł nacisk na paramilitaryzm i rekreacyjność, P. wydał z Mieczysławem Schreiberem drugi i podstawowy podręcznik skautowy Harce młodzieży polskiej (Lw. 1912, 1917, 1920), w którym położył nacisk na abstynencję, tradycje narodowe, czynniki ogólnowychowawcze, wychowanie fizyczne i obywatelskie, krajoznawstwo oraz wprowadził do dziś używane terminy: harcerstwo, harcerz, harcmistrz, zastęp, zastępowy, ćwik. Spolszczony przez P-ego kierunek skautingu szybko zwyciężył. W l. 1913–14 redagował we Lwowie „Skauta” i współorganizował instruktorski kurs harcerski w Skolem w r. 1913. Poza tym był w l. 1906–15 radnym m. Lwowa. W r. 1914 powołany jako major-lekarz z przydziałem do Domu Inwalidów we Lwowie, miał sporo czasu na pracę naukową. W l. 1915–18 przebywał w Kijowie jako wykładowca na Wyższych Polskich Kursach Naukowych, przekształconych następnie w Polskie Kolegium Uniwersyteckie (którego był współorganizatorem), higieny szkolnej, wychowania fizycznego i jego dziejów na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym, a mechanoterapii na Wydziale Lekarskim. Współredagował w l. 1916–18 „Polski Miesięcznik Lekarski”, w którym publikował artykuły z zakresu urologii, ortopedii i reedukacji rannych; wszedł też w skład Polskiej Rady Lekarskiej w Kijowie i wydziału oświaty Polskiego Komitetu Wykonawczego na Rusi. Należał do założycieli Polskiego Tow. Naukowego (1917). Z ramienia Centralnego Komitetu Opieki organizował w l. 1916–17 letniska i półkolonie dla polskich dzieci na Ukrainie, a pod firmą Polskich Kursów Nauczycielskich – kilka kursów w Syrcu pod Kijowem dla nauczycieli wychowania fizycznego i dla kierowników letnisk młodzieżowych polskich w całej Rosji. Z higieny szkolnej i wychowania fizycznego ogłosił kilka artykułów w „Przewodniku Oświatowym” oraz Sprawozdanie z letnisk młodzieży (Kijów 1916). Równocześnie był w l. 1916–18 członkiem Naczelnictwa Harcerskiego Polskiego w Kijowie, w oparciu o Polskie Tow. Gimnastyczne prowadził w l. 1916–18 harcerskie kursy instruktorskie w Syrcu i w Kin Grust’ pod Kijowem, ważne dla wykształcenia kadry instruktorskiej ruchu zarówno w Rosji, jak potem w Polsce. Współredagował wtedy pismo harcerskie w Kijowie „Młodzież – Harce” oraz opublikował drugi podstawowy podręcznik harcerski Zabawy i gry ruchowe (Kijów 1916, Lw. 1919 i 1922). W r. 1918 powrócił do Lwowa.
W r. 1919 powołany został jako profesor nadzwycz. na katedrę wychowania fizycznego i higieny szkolnej przy Wydziale Filozoficznym Uniw. Pozn., od r. 1922 jako profesor zwycz. z przeniesieniem na Wydział Lekarski katedry, którą zajmował do śmierci. Była to pierwsza w Polsce, a trzecia w Europie (po Gandawie i Kopenhadze) katedra tego typu. Odtąd poświęcił się P. prawie wyłącznie wychowaniu fizycznemu. Przy katedrze zorganizował w r. 1920 Studium Wychowania Fizycznego, którym kierował do śmierci jako dyrektor; od r. 1921 prowadził w nim uproszczony kurs trzyletni z prawem nauczania wychowania fizycznego jako przedmiotu pobocznego, od r. 1925 pełny trzyletni kurs z prawem nadawania magisteriów. Dla Studium uzyskał dobre warunki lokalowe, zaplecze ćwiczebne, laboratoryjne, biblioteczne, co pozwoliło na prowadzenie kursów higieny szkolnej i wychowania fizycznego dla wszystkich kandydatów na nauczycieli, kursy medycyny sportowej i szkolnej dla lekarzy, ćwiczenia fizyczne dla wszystkich studentów i studentek uniwersytetu. W l. 1921–6 kierował też jako dyrektor zorganizowaną przez siebie przy pomocy Min. Spraw Wojskowych Centralną Szkołą Wojskową Gimnastyki i Sportów w Poznaniu, którą w r. 1929 przeniesiono do Warszawy i przekształcono w Centralny Instytut Wychowania Fizycznego (CIWF). W l. 1919–23 walczył skutecznie o ujednolicenie polskiego słownictwa gimnastycznego, w r. 1922 przeprowadził przez Min. Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (WRiOP) jednolitą organizację wychowania fizycznego na Wyższych uczelniach. W r. 1925 przy poparciu Ministerstw WRiOP, Zdrowia oraz Spraw Wojskowych przeforsował wprowadzenie – na wzór Szwecji i Finlandii – Państwowej Odznaki Sportowej jako bodźca dla powszechnego uprawiania sportu. W l. 1919–21 założył i redagował czasopismo „Walka o Zdrowie”, w l. 1920–31 miesięcznik „Wychowanie Fizyczne”, jedyny wtedy naukowy organ polski w tej dziedzinie, przeniesiony potem jako wydawnictwo CIWF do Warszawy.
Jednocześnie P. był twórcą jednolitego planu badawczego dla wychowania fizycznego jako dyscypliny. Przede wszystkim opracował teorię wychowania fizycznego, z klasycznym, do dziś niezastąpionym podręcznikiem Zarys teorii wychowania fizycznego (Lw. 1931 I–II, Lw. 1935 I–II) na czele, w którym sformułował podstawy wiedzy o wychowaniu fizycznym, metody analizy naukowej, kryteria ocen różnych rodzajów ćwiczeń ciała. Drugą dziedziną zainteresowań P-ego była dydaktyka wychowania fizycznego. Oprócz licznych artykułów w „Walce o Zdrowie”, „Wychowaniu Fizycznym”, „Lekarzu Wojskowym”, „Roczniku Pedagogicznym”, „Kwartalniku Pedagogicznym”, „Zdrowiu”, „Przeglądzie Sportowym” (z których wiele przełożono na języki: czeski, francuski, niemiecki, serbski, chorwacki), napisał syntetyczny podręcznik Wychowanie fizyczne (P. 1937). Dużą wagę przykładał do historii swej dyscypliny i po kilku mniejszych pracach, jak Dobór i technika starogreckich ćwiczeń cielesnych (W. 1924), Sporty wychowawcze na Zachodzie w XIX wieku (Lw. 1925), opracował jedyną do dziś polską syntezę Dzieje wychowania fizycznego (Lw. 1925, 1929). Pasjonowała go też geneza gier i zabaw ludowych, zorganizował wielką międzynarodową ankietę wśród nauczycieli, lekarzy, duchowieństwa 30 krajów (już w r. 1931 dysponował stu tysiącami odpowiedzi, z których liczne nadesłano z krajów słowiańskich), co pozwoliło jemu samemu (Zabawy i gry ludowe w Polsce, W. 1930) oraz jego szkole na unikalne badania porównawcze. W r. 1939 druk dużej syntezy P-ego z tej dziedziny przerwała wojna, uratowane fragmenty opublikowano po jego śmierci pt. Tradycyjne gry i zabawy ruchowe oraz ich geneza (w: „40 lat od katedry wychowania fizycznego Uniwersytetu Poznańskiego do Wyższej Szkoły Wychowania Fizycznego w Poznaniu”, P. 1959). Mniej natomiast interesował się samą gimnastyką, antropologią, antropometrią stosowaną, fizjologią stosowaną, uprawianymi raczej przez jego uczniów.
W Poznaniu uformował P. silną szkołę wychowania fizycznego (Walerian Sikorski, Włodzimierz Missiuro, Rafał Szuszkiewicz, Karol Stojanowski, Stefan Szuman, Wiktor Dega, Eligiusz Preisler, Władysław Czarniecki), promieniującą na cały kraj. Międzynarodowy rozgłos spowodowały liczne wyjazdy zagraniczne, udział w kongresach Wychowania Fizycznego (Praga 1929, Split 1930, Kopenhaga 1931, Amsterdam w t.r., Paryż 1934, Berlin 1937, Sztokholm 1939); w l. 1927–31 badał jako delegat Ligi Narodów stan i metody wychowania fizycznego czternastu krajów europejskich. W r. 1938 wydział fizjologiczny Komitetu Nagrody Nobla wysunął jego kandydaturę w zakresie medycyny, ale wybuch wojny przerwał tok tej sprawy. Był P. honorowym członkiem czeskiego Tow. Lekarskiego, członkiem towarzystw lekarskich we Lwowie, Kijowie i Poznaniu, Tow. Higienicznego we Lwowie, Tow. Przyrodniczego im. Kopernika, Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk, rady naukowej przy Min. Zdrowia, Institution Internationale de l’Éducation Physique w Brukseli, komitetu higieny szkolnej w Paryżu, Wissenschaftliche Gesellschaft für Körperliche Erziehung, Faculté International de Pédologie w Brukseli. Stosunki międzynarodowe ułatwiała mu znajomość osiemnastu języków, w tym wszystkich słowiańskich. W Polsce niepodległej początkowo wywierał dalej duży wpływ na harcerstwo (w r. 1922 przewodniczył polskiej delegacji na zjazd międzynarodowy instruktorski do Paryża i konferował z R. Baden-Powellem, miał – jeden z siedmiu – najwyższy stopień harcmistrza Rzeczypospolitej), ale konsekwentnie występował przeciw militaryzowaniu tej organizacji, a po ataku sanacji w r. 1931 i opanowaniu przez nią władz Związku Harcerstwa Polskiego demonstracyjnie z niego wystąpił.
W czasie drugiej wojny światowej P. przebywał we Lwowie, w l. 1939–41 miał wykłady z teorii wychowania fizycznego na Uniw. Lwow., potem żył z oszczędności i opiekował się ciężko chorą żoną. W r. 1945 wrócił do Poznania, by podnieść katedrę i Studium ze zniszczeń wojennych. Zmarł nagle 17 VII 1947 w Ptaszynie koło Cieplic, pochowany został na cmentarzu Gorczyńskim w Poznaniu. Był odznaczony m. in. komandorią Orderu Polonia Restituta, jugosłowiańskim Orderem Św. Sawy, wielką odznaką Fédération Internationale Gymnastique Ling. W gmachu Studium (obecnie Akademii Wychowania Fizycznego – AWF) w Poznaniu wmurowano tablicę pamiątkową ku jego czci, w r. 1973 urządzono w Poznaniu międzynarodową sesję poświęconą jego działalności z udziałem uczonych ze Stanów Zjednoczonych, Niemieckiej Republiki Demokratycznej i Republiki Federalnej Niemiec; wtedy też ustanowiono medal jego imienia za zasługi dla rozwoju AWF w Poznaniu.
W małżeństwie z Gizelą Marią z Szelińskich miał P. synów: Stanisława (zob.), Władysława (zob.), Leszka, ekonomistę, oraz córki: Eugenię (1899–1953), zamężną Zeylandową, docenta ftyzjatrii, i Wandę, zamężną Schneidrową, pianistkę w Paryżu.
Ilustr. Enc. Trzaski; Radwańska-Paryska Z., Paryski W., Encyklopedia tatrzańska, W. [1973]; W. Enc. Powsz. (PWN); Łoza, Czy wiesz, kto to jest? (fot.); Peretiatkowicz–Sobeski, Współcz. kultura pol.; – Beck A., Uniwersytet Jana Kazimierzą we Lwowie podczas inwazji rosyjskiej w roku 1914/1915, Lw. 1935 s. 4, 42; Błażejewski W., Historia harcerstwa polskiego, W. 1935; 40 lat od katedry wychowania fizycznego Uniwersytetu Poznańskiego do Wyższej Szkoły Wychowania Fizycznego w Poznaniu, P. 1959 s. 15–25, 28, 31, 33, 36, 39–41, 46; Dzieje poznańskiej Wyższej Szkoły Wychowania Fizycznego 1919–1969, P. 1970 (fot.); Gaj J., Główne nurty ideowe w Związku Harcerstwa Polskiego w latach 1918–1939, W. 1966 s. 14, 33, 73, 88–9, 138; Grot Z., Gaj J., Zarys dziejów kultury fizycznej w Wielkopolsce, W. 1973; Hałys J., Polska piłka nożna, Kr. 1977 s. 15 (fot.), 16; Harcerstwo polskie, W. 1925 s. 30; Jankowski S. H., O harcerstwie na Rusi i w Rosji w latach 1914–1920, w: Pamiętnik Kijowski, Londyn 1966 III; Kornecki J., Oświata polska na Rusi w czasie wielkiej wojny, W. 1937 s. 64, 85; Książka harcerska 1910–1935, W. 1935; Leonhard B., Był jednym z pierwszych, „Zdrowie i Trzeźwość” 1975 nr 9 (fot.); Materiały z sesji naukowej poświęconej twórcy poznańskiej uczelni wychowania fizycznego, P. 1973, Monografie AWF w Poznaniu, nr 66; Nauka w Wielkopolsce, P. 1973; Sedlaczek S., Geneza skautingu i harcerstwa, W. 1936 s. 22–4; tenże, Harcerstwo na Rusi i w Rosji 1913–1920, W. 1936 s. 26, 30, 31, 42–3, 50, 55; Skład A., Eugeniusz Piasecki, „Nowa Szkoła” 1967 nr 2 s. 35–6; W skałach i lodach świata, W. 1959 I 66; Wilczyński J., Polskie Kolegium Uniwersyteckie w Kijowie 1917–1919, w: Pamiętnik Kijowski, Londyn 1963 II (fot. zbiorowa po s. 208), s. 213 (w indeksie błędnie: 212); Z dziejów kultury fizycznej w Polsce, W. 1967 s. 63–140; – Kronika Uniw. Lwow., Wyd. W. Hahn, Lw. 1912 II (bibliogr.); Kronika Uniw. Pozn. za lata akademickie 1945–1954/5, P. 1958 (bibliogr.); Sprawozdanie Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, P. 1948 s. 215–24 (bibliogr.); – „Dzien. Pol.” 1947 nr 2 (fot.); „Głos Wpol.” 1947 nr z 20 VII; „Kur. Pozn.” 1930 nr 52; „Kur. Wpol.” 1947 nr z 20 i 22 VII; „Muzeum” 1913 s. 748, 763, 784, 807, 823; „Now. Lek.” 1930 nr 6 s. 178–81 (fot.); „Pol. Przegl. Lek.” (Kijów) 1917 s. 33–64, 112, 154, 174, 234–6; „Przegl. Antropologiczny” 1948 s. 316–26; „Sport” 1973 nr 213; „Stadion. Zeitschr. für Geschichte des Sports- und Körperkultur” 1975 z. 2 s. 300–10; „Start” 1947 nr z 28 VII; „Tyg. Ilustr.” 1930 (fot.); „Wych. Fizyczne” 1930 z. 1 s. 1–7, 1947 nr 1 s. 5–11 (fot., bibliogr.); „Wych. Fizyczne i Sport” 1962 z. 2, 1967 z. 4 s. 170–4; „Wych. Fizyczne w Szkole” 1959 nr 5 s. 1–4; „Wyzwolenie” 1911 nr 5; – Arch. PAN: Zespół Minerwa; Arch. UJ: W. L. II 514 nr 17; – Informacje Anieli Piaseckiej.
Stanisław M. Brzozowski