Potocki Eustachy h. Pilawa (ok. 1720–1768), cześnik koronny, generał artylerii litewskiej. Był wnukiem hetmana Feliksa (zob.), synem Jerzego, star. grabowieckiego i tłumackiego (zm. 1747), i jego drugiej żony Konstancji z Podbereskich, marszałkówny upickiej (zm. 1730), wdowy po Marcinie Zamoyskim, star. bolimowskim, bratem Mariana, kaszt. lubaczowskiego (zob.), i Katarzyny Kossakowskiej (zob.). W dzieciństwie otrzymał star. dubieńskie (Dubienka nad Bugiem). Ojciec ok. r. 1731 umieścił P-ego (już starostę) w kolegium jezuitów w Lublinie. Preceptorem jego był ks. Olszeński. Po kilku latach nauki P. wysłany został w podróż do Niemiec i Francji. W tym czasie, w r. 1738, ojciec scedował mu star. tłumackie na Rusi, Dębno w pow. horodelskim, otrzymał P. też Chreptyjów, Dziurdzianki i Dankowce pod Kamieńcem. Po powrocie w r. 1740 posłował na sejm z woj. podolskiego. Dn. 26 XII 1741 wziął ślub z Marianną Kątską, córką Jana Stanisława (zob.) i Wiktorii Szczuczanki. Żona wniosła mu w posagu majątek swego dziada Stanisława Antoniego Szczuki, podkanclerzego lit., czyniąc P-ego jednym z bogatszych ludzi w Polsce. W r. 1744 został P. pułkownikiem w pułku dragonów Wielopolskiego. T. r. posłował na sejm grodzieński z woj. lubelskiego; po obiorze marszałka był posłem małopolskim do senatu. Po funkcji poselskiej z ziemi halickiej na sejm 1746 r. nie pełnił zdaje się, prócz wojskowych, żadnych obowiązków publicznych aż do r. 1749.
W czasie wielkiego zaognienia stosunków między republikantami spod znaku Potockich i «familią» po zerwanym sejmie «Boni Ordinis» w r. 1748, rodzina wciągnęła P-ego do walki z Czartoryskimi, powierzając mu starania o laskę marszałkowską w Trybunale piotrkowskim. Zalecono mu zdobycie funkcji deputata z sejmiku bełskiego, gdzie starostą był Franciszek Salezy, a wojewodą Antoni Potocki (nieobecny na sejmiku). By nie dopuścić P-ego, «familia» zmobilizowała m. in. kaszt. bełskiego Józefa Lipskiego, który zerwał sejmik, a potem pojechał do Piotrkowa, by świadczyć o nielegalności wyboru P-ego. «Familia», którą oskarżano, że rządzi królewskim rozdawnictwem łask a również sądownictwem w Polsce, nie chciała zgodzić się na dopuszczenie P-ego do funkcji marszałkowskiej. Republikanci gotowi byli dopiąć swego. Do Piotrkowa przybyli Stanisław Kossakowski, kaszt. kamieński, szwagier P-ego, jego brat Marian, Piotr Sapieha, woj. smoleński, Adam Małachowski, star. oświęcimski, Stanisław Godzki, kuchmistrz kor., i inni w asyście wojskowej. «Familia» również przysłała swoje wojsko nadworne, towarzyszące podkomorzemu kor. Kazimierzowi Poniatowskiemu. Doszło do zerwania Trybunału, co się stało głośnym skandalem i wywołało burzę publicystyczną, w której wziął udział również P. Wystąpił z oskarżeniem «familii», że bojąc się wszczęcia sprawy o zabicie w pojedynku Adama Tarły i o popieranie «interesów prawnych graffa Brühla» doprowadziła do zerwania Trybunału (Eksplikacja Pana Eustachego Potockiego starosty tłumackiego z okazji funkcji deputackiej pochodząca, AGAD: Arch. Publ. Potockich 73/I). Głos zabrali również Józef Potocki, hetman, Jan Tarło, S. Godzki i anonimowi publicyści republikanccy, atakując dworskie stronnictwo Czartoryskich za wszczynanie rozłamów między «majestatem» a «narodem». «Familia» odpowiedziała anonimowo, zarzucając Potockim nadużycie władzy hetmańskiej, a P-emu przygotowywanie konfederacji. Ufając swej pozycji na dworze Czartoryscy chcieli uzyskać zgodę na sejm nadzwycz. i sąd na gwałcicieli porządku, wg konstytucji z r. 1736, lub zwołanie nowych sejmików deputackich bądź przedłużenie kadencji poprzedniego Trybunału. Przed przyjazdem króla do kraju na sejm 1750 r. podjęto próbę pogodzenia skłóconych rodów, poczynając od pojednania P-ego i K. Poniatowskiego, który miał się ubiegać o laskę radomską. Sejm, zwołany specjalnie dla naprawy Trybunału, został zerwany przez Potockich z powodu wprowadzenia doń Wacława Rzewuskiego, który złożywszy województwo podolskie ubiegał się o laskę marszałkowską. P. posłował na ten sejm z woj. lubelskiego. Był «animowany» przez Rostkowskiego, posła wiskiego, «by z izby ustąpił». Pojawił się po sejmie na reasumpcji Trybunału w Piotrkowie w towarzystwie P. Sapiehy, A. Małachowskiego i Joachima Potockiego, kasztelanica bracławskiego, popierając do laski Pawła Sanguszkę. W r. 1751 skutecznie protegował do marszałkostwa Trybunału radomskiego deputata bełskiego Adama Chołoniewskiego. W maju w Piotrkowie starał się o funkcję marszałka dla A. Małachowskiego. W t. r. po śmierci hetmana Józefa Potockiego oddał się pod opiekę J. K. Branickiemu. Służył mu wiernie od tej pory w jego akcjach politycznych. Został 6 VI 1752 generał-majorem wojsk kor. Latem zajmował się sprawami majątkowymi na Rusi i Podolu. Po zerwanym sejmie 1752 r. był w Warszawie i – podobnie jak F. S. Potocki – szukał przez marszałka Jerzego Mniszcha zbliżenia stronnictwa Potockich z dworem. W październiku 1753 był znowu w Piotrkowie na reasumpcji Trybunału. Marszałkiem został P. Sapieha, woj. smoleński, z czego P. tłumaczył się Branickiemu, który życzył sobie innego marszałka. W r. 1754 starał się o wakanse dla siebie, prosząc o protekcję Branickiego (o miecznikostwo kor.) i ambasadora francuskiego Ch. F. de Broglie (o marszałkostwo nadworne). Dn. 6 VII t. r. dostał cześnikostwo kor. Był już w tym czasie związany z Francją pensją 3 000 dukatów i miał szykować konfederację przeciw wkroczeniu wojsk rosyjskich do Rzpltej. Współpracował z A. Potockim i Branickim w sprawie ordynacji ostrogskiej. Na życzenie Branickiego starał się na sejmiku lubelskim o funkcję deputacką i przy pomocy F. S. Potockiego i J. Mniszcha został wybrany na marszałka. Jego żona na balach w Warszawie, a J. Mniszech ze swej strony «u dworu» wspierali prace trybunalskie P-ego. Tymczasem F. S. Potocki «dobierał mu ludzi pewnych» na deputatów z woj. bełskiego i wołyńskiego, wysyłał biskupa przemyskiego Wacława Sierakowskiego, by mu wyjednał przyjaźń deputata z tego województwa, pozostawiając P-emu jedynie troskę o «korrumpowanie» deputatów wielkopolskich. Konkretną pracę trybunalską prowadził w jego imieniu, obrany deputatem z Halicza, mimo sprzeciwów «familii», rzeczywiście dla niej niebezpieczny A. Potocki. On też za pieniądze pożyczone od P-ego prowadził akcję wyborczą. Tak zabezpieczony cześnik kor., rezydując w sąsiednich Syrnikach, mógł bywać w Lublinie tylko niekiedy. Za funkcję marszałkowską wynagrodzony został Orderem Orła Białego (16 XII 1754).
Zdaje się, że nie aktywność polityczna, ale pozycja majątkowa, towarzyska i przychylność opanowanego przez kamarylę Mniszcha dworu czyniły P-ego atrakcyjnym w oczach Francji, gdy w r. 1755 Broglie uważał go za zdatnego na przyszłego króla Polski. W t. r. P. rezydując w Syrnikach zapewniał Trybunałowi, na który nie zjechał, asystencję 160 ludzi hetmańskich. Prosił Branickiego, by na radzie senatu we Wschowie równoważył wpływy «familii», sam zaś czekał w domu na wizytę i rady A. Potockiego. W r. 1756 przewidywany był przez republikantów na marszałka konfederacji przy królu dla obrony Rzpltej zagrożonej wojną siemioletnią. Wiosną t. r. popierał utworzenie milicji wojewódzkiej na kongresie woj. podolskiego w Kamieńcu. Jesienią, w towarzystwie woj. wołyńskiego F. S. Potockiego, jako poseł z ziemi halickiej, jechał oczekiwać w Warszawie na króla, który jednak zatrzymany przez Prusaków pod Pirną na sejm nie dotarł. W r. 1757 został skarbnikiem stronnictwa francuskiego w Polsce. Działał wg planów Wersalu, gdy za zgodą Branickiego w r. 1758 skupywał konie od kompanii kor. dla wojsk saskich. Opowiadał się za milicjami wojewódzkimi, które Czartoryscy i podstoli lit. Lubomirski kondemnowali w Radomiu, zdaniem P-ego «z instynktu Moskwy». Lato i jesień spędził w Syrnikach, zajęty tam sejmikiem poselskim, który «stanął pomyślnie». Dn. 10 III 1759 z Warszawy przesłał A. Małachowskiemu, regimentarzowi partii małopolskiej, wiadomość o marszu króla pruskiego na Toruń z 30 000 wojska. Chyba dzięki przyjaźni partii dworskiej cieszył się królewskim zaufaniem, został wyznaczony przez Augusta III do zebrania chorągwi do obrony Warszawy i obdarowany w kilka miesięcy później (20 X 1759) generalstwem artylerii lit. Odebrawszy je w Warszawie pilnował z rozkazu królewskiego otwarcia Trybunału Piotrkowskiego. Awans P-ego na generalstwo skierowany był przeciw stronnikowi «familii», pułkownikowi artylerii lit. Janowi Massalskiemu, którego funkcję P. jako generał postanowił zlikwidować, doprowadzając tym do zatargu, w którym dwór opowiedział się po jego stronie. W r. 1761 doszło do sporu z F. S. Potockim, woj. kijowskim, którego kozacy zaatakowali kupców «orientalnych», jadących na jarmark do Tarnopola, w dobrach P-ego. Sprawa między obu Potockimi przedłużyła się, gdy doszła do niej rywalizacja o opiekę nad wojewodzicami poznańskimi, dziećmi Stanisława Potockiego. Stronę P-ego wziął dwór, za woj. kijowskim opowiedzieli się więc Czartoryscy. W r. 1761 P. był posłem na sejm z Inflant, a w październiku t. r. został wysłany wraz z Tomaszem Sołtykiem i Franciszkiem Lubomirskim dla utrzymania spokoju na Trybunale, który został opanowany przez «familię». W r. 1762, po śmierci carycy Elżbiety Piotrownej, August III chciał się nim posłużyć w Mitawie dla podtrzymania tam królewicza Karola przeciw Bironowi. Wobec sprzeciwu kanclerza lit. Fryderyka Michała Czartoryskiego P. nie pojechał tam. Po śmierci Michała Radziwiłła kandydował do buławy polnej lit. Otrzymał rekomendacje m. in. z sejmiku halickiego. Podobno w drodze ugody zrzekł się pretensji do buławy na rzecz Aleksandra Sapiehy, zyskując w zamian star. lwowskie. W r. 1763 siedząc latem w Wilnie prosił Branickiego, przez A. Potockiego, o stolnikostwo lit.
W czasie bezkrólewia P. zarządzał dobrami swej siostry Katarzyny, która uszła za granicę. Stał w zasadzie z większością republikantów po stronie hetmana Branickiego, ponaglany przez siostrę do szukania zbliżenia z nieprzyjaznym dotąd F. S. Potockim. W styczniu 1764 (14) protestował u prymasa przeciw obecności wojsk rosyjskich w Prusach Królewskich i proponował prymasowi wymuszenie odwołania N. Chomutowa przez cofnięcie uniwersałów sejmikowych. Był obecny w końcu marca i na początku kwietnia w Grudziądzu podczas przegranego przez republikantów sejmiku. Na konwokację posłował z woj. lubelskiego. W końcu czerwca t. r. sympatyzował z zawiązaną m. in. przez brata Mariana rekonfederacją Potockich w Haliczu. W r. 1764 uczestniczył w elekcji Stanisława Augusta z woj. lubelskim. Pozostał jeszcze w Warszawie do świąt Bożego Narodzenia. Ponownie bawił w Warszawie jesienią 1765.
Ostatnie lata P. spędził w Radzyniu, który wniosła mu żona. W l. 1749–59 wg planów Jakuba Fontany i pod jego kierownictwem wzniósł tam wspaniały pałac z ogrodem. Fontana zaprojektował też urządzenie wnętrz pałacu; w porozumieniu z nim dekoracje rzeźbiarskie wykonywał Jan Chryzostom Redler i jego uczniowie, a stiuki sztukator Józef Lapen. Część dekoracji malarskich wykonał Jan Bogumił Plersch. Oprócz tego P. ufundował kościół parafialny w dziedzicznych Syrnikach, budowany w l. 1759–66. Wr. 1745 P. z żoną dostali ius communicativum na star. urzędowskie w woj. lubelskim. W r. n. nabył prawo do królewszczyzny Paparzyn w woj. chełmińskim. W roku niefortunnych zabiegów o marszałkostwo trybunalskie (1749) P. wyodrębnił odziedziczoną część jurydyki Leszno w Warszawie i uzyskał przywilej zezwalający na utworzenie odrębnej jurydyki, która przyjęła nazwę «Tłumackie», pochodzącą od Tłumacza, starostwa P-ego. W r. 1757 P. kupił Brzostówkę w woj. lubelskim, w r.n. kupił od Brühla pałac na ul. Wierzbowej. Na cześć swojej żony, utworzoną w r. 1762 (16 VII lub 5 XI) w Warszawie, jurydykę nazwał Mariensztatem. Jurydyka miała własny rynek i ratusz, swój samorząd z burmistrzem i czterema ławnikami. P. miał ponadto pałac po ojcu na rogu ul. Miodowej i Długiej w Warszawie, klucz biłgorajski w Lubelskiem (wniosła mu żona po Szczukach), klucz hornostajpolski, borodziański i kozarowicki w woj. kijowskim (także po Szczukach). Na Podolu miał: Budzanów, Krywcze z wsiami, Połajcze, Neteczyńce i Babińce, na Podlasiu Horodyszcze, Chmielów i Turnę, w Grodzieńszczyźnie klucz sidrzański (po Szczukach), na Mazowszu Szumowo i Wysokie Mazowieckie. W woj. chełmińskim miał wniesiony przez żonę klucz sartawicki. Większość dóbr P-ego znajdowała się w woj. lubelskim; poza wspomnianym Radzyniem miał tu Syrniki i klucz kurowski.
P. dzierżawił królewszczyzny o łącznej kwarcie 25 690 złp. Miał Dubienkę w woj. bełskim, star. tłumackie w woj. ruskim, tenutę Dębno w woj. bełskim, wsie Chreptyjów, Dziurdziankę i Dankowce w woj. podolskim, star. urzędowskie w woj. lubelskim, Krytyńce w ziemi liwskiej, wsie: Kamienną, Bratkowce, Wieleśnicę, Tarnawicę Leśną i Polną, Hryniowce i Korolówkę w woj. ruskim, star. dymirskie w woj. kijowskim i star. lwowskie, które 11 VIII 1767 odstąpił bratu stryjecznemu Antoniemu. Dn. 8 I 1768 oddał chorągiew pancerną w wojsku kor. i star. urzędowskie synowi Kajetanowi. Wkrótce po śmierci żony P. zmarł w Warszawie 23 II 1768. Na zlecenie jego siostry Katarzyny Kossakowskiej Jakub Fontana wzniósł P-emu i żonie Castrum doloris w kościele Jezuitów przy ul. Senatorskiej, gdzie zostali pochowani.
Z małżeństwa z Marianną z Kątskich (zm. 1768), damą Krzyża Gwiaździstego, P. miał siedmioro dzieci; córki: Cecylię Urszulę, wydaną za Hieronima Sanguszkę, star. czerskiego (potem woj. wołyńskiego), Laurę, wydaną za Stanisława Tarnowskiego, oraz synów: Kajetana, Ignacego, marszałka lit. (zob.), Jerzego Michała, posła do Szwecji (zob.), Stanisława Kostkę (zob.) i Jana Nepomucena Eryka, brygadiera (zob.).
Kajetan (ok. 1750–1802), wychowanek pijarskiego Collegium Nobilium, star. urzędowski, następnie dymirski i korytnicki, odziedziczył klucz radzyński w Lubelskiem, Horodyszcze koło Włodawy i jurydykę «Tłumackie» w Warszawie. W ponownych działach rodzinnych w r. 1779 otrzymał klucz hornostajpolski, kozarowicki i borodziański, zatrzymał jurydykę «Tłumackie». Posłował z woj. podolskiego na sejm 1782 r. Przewodniczył Komisji Porządkowej Lubelskiej w powstaniu kościuszkowskim. Zmarł zrujnowany finansowo 31 VIII 1802; nie zostawił potomstwa.
Portret pędzla nieznanego malarza w kościele paraf. w Sernikach (Syrnikach) (reprod. w: Katalog Zabytków Sztuki w Pol., VIII z. 11); – Estreicher; Enc. Org.; Encyklopedia Warszawy, W. 1975; Borkowski J. S. Dunin, Panie polskie przy dworze rakuskim, Lw. 1891 s. 58; Słown. Geogr. (Borodzianka, Dubienka, Hornostajpol, Radzyń, Sartawice, Sidra, Syrniki, Tłumacz); Dworzaczek; Kossakowski S., Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich, W. 1872 II; Niesiecki; Żychliński, XIV, Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; – Bartczakowa A., Jakub Fontana. Architekt Warszawski, W. 1970; Bartoszewicz J., Eustachy Potocki, Kalendarz Warsz. J. Ungra na r. 1853 s. 30 n.; Broglie A., Le secret du Roi, Paris 1879 I; Gembarzewski B., Rodowody pułków polskich, W. 1925 s. 41; Konopczyński W., Polska w dobie wojny siedmioletniej, W. 1911 I–II; tenże, Sejm grodzieński 1752 r., Lw. 1907; Kwiatkowski M., Architektura pałacowa i willowa w Warszawie XVIII w., w: Warszawa XVIII w., W. 1975 z. 3; tenże, Tłumackie, „Roczn. Warsz.” T. 5: 1964; Mejbaum W., O tron Stanisława Augusta, Lw. 1914; Michalski J., Studia nad reformą sądownictwa i prawa sądowego w XVIII w., Wr. 1958; Waliszewski K., Potoccy i Czartoryscy, Kr. 1887; Zielińska T., Magnateria polska epoki saskiej, Wr. 1977; Zielińska Z., Walka „familii” o reformę Rzeczypospolitej 1743–1752, W. 1983; – Correspondance secrète du comte de Broglie avec Louis XV, Ed. D. Ozanam i M. Antoine, Paris 1956–61 I–II; Correspondance secrète du Louis XV, Ed. E. Boutaric, Paris 1866 I–II; Diariusze sejmowe z w. XVIII; Listy Katarzyny z Potockich Kossakowskiej, P. 1883; Matuszewicz M., Pamiętniki, W. 1876; Mémoires du roi Stanislas-Auguste, I–II; Recueil des instructions données aux ambassadeurs et ministres de France. Pologne, Ed. L. Farges, Paris 1888; Vol. leg., VI, VIII; – AGAD: Arch. Publ. Potockich, 170/I–II, 73, Arch. roskie XVI/21, XXVI/10, Arch. Radziwiłłów V/12221, II ks. 46; Arch. Państw. w Kr.: Arch. Krzeszowickie Potockich D. 150 B poz. 16, 152/41, 152/58; B. Narod.: rkp. 3253/3, 3247/3; B. Ossol.: rkp. 11834/II; B. Pol. w Paryżu: rkp. 26; – Życiorys Kajetana Potockiego pióra Zbigniewa Anusika i Andrzeja Stroynowskiego w Materiałach Red. PSB.
Barbara Grosfeld