Szelburg-Zarembina, 1.v. Ostrowska, Ewa (imiona metrykalne: Irena Ewa Ludmiła, utwory podpisywała też: Ewa Szelburg, Ewa OstrowskaSzelburg, Ewa Zarembina), pseud. i krypt.: E, e.s., E.S.Z., E.S.Zet, e.sz., E.SZ., E.Sz.O., E.Sz.Z., E.Sz.Zar., E.Zet., Elżbieta Kałużyńska, es., Es., es.z., Es. Zet., ESZ., Ewa S., Ewa Sz., Ewa Sz.Z., Ina, Marian Kalinowski, S., s.e., S.E., Sz., Sz.Z., Sz.Zar., Szel.-Z., Wiewiórka, Z., Z.E., z.es., Zet., zet. Es. (1899–1986), poetka, prozaik, autorka utworów dla dzieci i młodzieży.
Ur. 10 IV we wsi Bronowice pod Puławami, była jedynym dzieckiem Antoniego Szelburga (1873–1916), sadownika i urzędnika, oraz Elżbiety z Kałużyńskich (1872–1918), zajmującej się krawiectwem.
Najwcześniejsze dzieciństwo spędziła S. (nazywana wówczas Renią) w Bronowicach, gdzie ojciec pracował w parku przydworskim. W związku z chorobą ojca, rodzina przeniosła się w r. 1901 do Nałęczowa. Ojciec zajmował się tu ogrodem, a gdy stan zdrowia uniemożliwił mu wykonywanie prac ogrodniczych, objął posadę kasjera w Stow. Spółdzielczym «Oszczędność»; niewielki budżet rodzinny ratowała matka, przyjmując prace krawieckie. W domu pielęgnowano tradycje patriotyczne; matka zapewniała kontakty z książką, kanonem literatury polskiej, m.in. wystawianym na tajnych przedstawieniach amatorskich, ojciec uczył miłości do świata przyrody. S. uczyła się od r. 1906 w dwuklasowej szkole elementarnej w Nałęczowie, prowadzonej przez Koło Macierzy Szkolnej. Po zamknięciu szkoły w r. 1908 kształciła się na prywatnych kompletach; założyła wtedy wraz z kolegami pisemko „Sami Swoi”. W r. 1911 rodzice wybudowali w Nałęczowie trzyizbowy dom z ogrodem, pasieką i sadem. S. uczestniczyła w r. 1912 w konkursie „Przyjaciela Dzieci”, a jej wiersze o królach polskich: Bolesław Chrobry, Duch Jadwigi i Pod Warną zostały ogłoszone (częściowo we fragmentach) w rubryce „Odpowiedzi redakcji” (nr 9, podpisane Wiewiórka). T.r. zdała egzamin do czwartej klasy siedmioklasowej Szkoły Handlowej Władysława Kunickiego w Lublinie, z nowoczesną pedagogiką społeczną i tajnym programem kształcenia patriotycznego. Działała w Organizacji Młodzieży Narodowej kierowanej przez tajny Związek Młodzieży Polskiej «Pet»; uczestniczyła w skautingu oraz w akcji oświatowej dla ubogich dzieci.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej wzięła S. udział w skautowym przeszkoleniu sanitarnym. Utrzymując się z korepetycji i dzięki pomocy rodziców, ukończyła w r. 1916 Szkołę Handlową, po czym podjęła pracę nauczycielską w Lublinie: w szkole powszechnej na Starym Mieście oraz na uniw. ludowym. Pod koniec listopada 1917 rozpoczęła (jako Irena Szelburżanka) studia polonistyczne na Wydz. Filozoficznym UJ; słuchała wykładów Stanisława Windakiewicza, Józefa Ujejskiego, Ignacego Chrzanowskiego, Jana Łosia i Stanisława Strońskiego. Od r. 1918 uczestniczyła w seminarium pedagogicznym. Należała do Związku Młodzieży Polskiej «Zet» oraz Straży Kresowej. W związku z wojną polsko-sowiecką przerwała w r. 1920 studia i pracowała jako sanitariuszka w szpitalach wojskowych w Rzeszowie i Przemyślu. Po kuracji w akademickim sanatorium przeciwgruźliczym «Bratniak» w Zakopanem wyjechała do Poznania i wstąpiła do Tow. Obrony Kresów Zachodnich. Dn. 1 VI 1921 w Warszawie wzięła ślub z Jerzym Ostrowskim (zob.), który studiował wówczas na Uniw. Pozn. W r. 1922 prawdopodobnie debiutowała wydaną w Poznaniu na prawach rękopisu prozą poetycką (Król w wytartym paltocie; egzemplarz w r. 1972 opublikowano jako faksymile, W.). T.r. ogłosiła w „Moim Pisemku” (1922 nr 25–35) opowieść dla dzieci Przedziwne przygody Duszka Dzińdzińnika i jego małych przyjaciół (W. 1922, 1925). W „Moim Pisemku”, „Płomyku” i „Płomyczku” drukowała następne utwory dla dzieci m.in. Marysiną służbę (W. 1923, 1933, Jerozolima 1944, Bari 1945) oraz trzy opowieści: Ogród Króla Marcina (W. 1924, 1935), Królestwo Bajki (W. 1924, 1959, 1985) i U leśnego dziadka (W. 1924). W związku z pracą, a następnie studiami męża przebywała z nim od września 1922 do 31 VIII 1923 w Warszawie. Napisała pierwszy utwór prozatorski dla dorosłych, powieść fantastyczną Ta, której nie było (P. 1924), w której rzeczywistość była kreowana przez wyobraźnię bohatera. W poznańskiej «Księgarni Świętego Wojciecha» ukazały się w r. 1924 jej Legendy żołnierskie, utrzymane w nastroju patriotyczno-religijnym.
W r. szk. 1923/4 mieszkała S. w Skolimowie, gdzie jej mąż uczył w gimnazjum, a w r. 1924/5 w Mławie, gdzie był on zastępcą dyrektora w Seminarium Nauczycielskim Męskim; opiekowała się wtedy teatrem szkolnym, kołem artystyczno-literackim oraz szkolnym miesięcznikiem „Nasz Kompas”. Wraz z mężem zainicjowała muzeum szkolne, które stało się zalążkiem Muz. Ziemi Zawkrzeńskiej. W Mławie w r. 1924 powstała jej druga powieść Polne grusze (W. 1926 [1927]), tym razem o charakterze realistycznym, wyróżniona nagrodą w konkursie „Świata Kobiecego”. W r. 1925 małżeństwo mieszkało w Wymyślinie (pow. lipnowski), gdzie Ostrowski był dyrektorem Państw. Seminarium Męskiego, a S. uczyła wymowy i zajmowała się teatrem szkolnym. W r. 1925 opublikowała zbiór wierszyków A...a... kotki dwa (W., W. 1938, wyd. 6, W. 1960), jeden z najwybitniejszych tomów liryki dla dzieci l. dwudziestych, zawierający m.in. utwór Idzie niebo ciemną nocą, spopularyzowany potem jako piosenka. T.r. ogłosiła również obrazek sceniczny Lulajże Jezuniu (W., W. 1926, inscenizacja radiowa w r. 1928, wyst. w Teatrze Akademickim we Wrocławiu w r. 1947). Napisana w r. 1926 powieść Dokąd? (W. 1927) rozpoczęła nurt realizmu baśniowego w pisarstwie S. W Wymyślinie zaopiekowała się nowym nauczycielem Seminarium Józefem Zarembą, który został postrzelony przez niezrównoważonego ucznia; uczucie, jakie się wówczas nawiązało, doprowadziło 5 XI 1926 do rozwodu z Ostrowskim, po czym w tym miesiącu, w Kościele ewangelicko-reformowanym w Wilnie, S. zawarła związek małżeński z Zarembą i przyjęła jego nazwisko. Od r. 1928 sygnowała zwykle swe prace jako Ewa Szelburg-Zarembina.
W r. 1927 przeniosła się S.-Z. z mężem do Ursynowa (od r. 1951 dzielnica Warszawy) i do r. 1928 uczyła w Seminarium dla Nauczycieli Ludowych. W r. 1927 napisała, luźno powiązaną z Dokąd?, powieść Dziewczyna z zimorodkiem (W. 1928). Oba te utwory zwracały uwagę stylistyką ekspresjonistyczną oraz romantyczną podniosłością i fantastyką, a także splotem mistycyzmu i socjologicznej obserwacji, raziły jednak nieprawdopodobieństwem sytuacyjnym, nadmiarem niesamowitości oraz przesadnym zmetaforyzowaniem języka. S.-Z. współpracowała w tym czasie z czasopismami kobiecymi: „Bluszczem” (1926–33) i „Światem Kobiecym” (1927–31), a także z czasopismem pedagogicznym „Wychowanie Przedszkolne” (1927–33). Kontynuując twórczość dla dzieci, publikowała obrazki sceniczne: Czarodziejska lekcja (W. 1928 [1927]), Najdzielniejszy z rycerzy („Płomyczek” 1927/8 nr 8, wyd. osobne W. 1948, prapremiera w r. 1959 w Bielsku-Białej), Zabawa jakich mało! (W. 1927 [1928]), Złoty sen (Z życia dziewcząt) (W. 1928) i Jasełka („Płomyk” 1928/9 nr 14–17, prapremiera w r. 1930 w Grodnie), a także baśnie sceniczne: Najszczęśliwsza z sióstr (W.–Ł. 1927, wyd. 3, W.–Ł. 1948, prapremiera w r. 1947 w Gdańsku), Za siedmioma górami (prapremiera pt. Zaklęta żaba i Jaś chwat w r. 1928 w Łodzi, W. 1929 [1928], W. 1948). Również w utworach dla młodego czytelnika łączyła (często wzorem H. Ch. Andersena) baśniowość z realizmem, wykorzystując wyobraźnię do zadań wychowawczych; przetwarzała motywy ludowe i jednocześnie odzwierciedlała świat pojęć dziecka wiejskiego. Przeżycia z dzieciństwa wykorzystała w tomie Renine wierszyki (W. 1927). W opowiadaniach o zaprzyjaźnionych zwierzętach pt. Najmilsi (W. 1928) budziła wrażliwość na świat przyrody. Opublikowała wierszyki Bracia miesiące W. [1928], wyd. 3, W. 1987) oraz opowiadania Przygody wesołej piątki (W. 1928). Od r. 1928 współpracowała przez rok z „Przyjacielem Dzieci” (m.in. pod pseud. Ina), a w l. 1928–33 z „Dzieckiem i Matką”. Jej zbiór opowiadań pisanych prozą poetycką z wykorzystaniem folkloru dziecięcego, ludowych powtarzanek i dialogów pt. Wesołe historie (W. [1928], wyd. 14, W. 1986, wyd. następne Kr. 2001, przekłady: angielski, litewski 1959, szwedzki 1961, bułgarski 1963) zdobył znaczną popularność.
Od r. 1929 mieszkała S.-Z. z mężem w Warszawie przy ul. Fałata 15 i nadal zajmowała się pracą literacką. W l. 1929–30 podróżowała do Jugosławii, Włoch i Francji. W Dubrowniku i Rzymie w r. 1930 powstała jej kolejna powieść dla dorosłych pt. Chusta św. Weroniki (W., wyd. 2, W. 1947), prezentująca dojrzalszy niż dotąd psychologizm, ukazująca metafizyczny wymiar miłości i jej duchowo-cielesną dwoistość. S.-Z. współpracowała w tym czasie z czasopismami: „Młoda Matka” (1929–31) i „Kobieta Współczesna” (1929–33). W opowiadaniach Majster-Klepka. (Osiem barwnych opowiadań na tle codziennych zajęć ludzkich) (W. 1929) oraz Rzemieślniczek Wędrowniczek (W. 1929, wyd. 6, W. 1948) podjęła, rzadko obecny w literaturze dziecięcej, temat szacunku dla pracy. Bohaterami dylogii Zuch („Płomyczek” 1928/9 nr 1–33, wyd. osobne W. 1931 [1930], przekł. słowacki 1949) i Zuchy („Płomyczek” 1930/1 nr 1–42, wyd. osobne W. 1936) były dzieci z biednych rodzin robotniczych i rzemieślniczych; S.-Z. opisała ich trudną młodość w nieprzyjaznym często mieście, niepozbawioną jednak codziennej radości z dobrze wypełnionych obowiązków. Dla radia adaptowała S.-Z. opowiadania z Majstra-Klepki: Sześć cudownych przygód Ignasia Kupczyka (1929) oraz Najpiękniejsza przygoda Ignasia Kupczyka (1930). W l. 1930–3 redagowała dodatek do dziennika PPS „Robotnik” pt. „Przyjaciel Dzieci”. W Tow. Wydawniczym «Bluszcz» opublikowała tom bajek Boży Roczek (W. 1931), w którym świat baśniowy przeplatał się ze światem zwierząt i świętych. Wspólnie z Benedyktem Kubskim i Mieczysławem Kotarbińskim była od r. 1932 współautorką podręczników i czytanek (Elementarz i Wyjaśnienia do elementarza, Lw. 1932, wyd. 2, Lw. 1933, Czytanki, Lw. 1933–4, Jerozolima 1944, Bari 1945, Toronto 1945). Napisała słuchowisko radiowe Jak Paździorek budził serca w ludziach („Płomyk” 1932/3 nr 5–6, wyd. osobne Ł. 1947, adaptacja radiowa w r. 1967). Opublikowała trzy kolejne tomy poezji dla dzieci: Moje wierszyki (W. 1932 [1933], wyd. 4, W. 1949), Nasi braciszkowie (W. [1933]) oraz Podróż po mieście (W. [1933], W. 1947). Została członkiem Związku Zawodowego Literatów Polskich (ZZLP) oraz Polskiego PEN Clubu.
Od r. 1930 działała S.-Z. w Patronacie Opieki nad Więźniami Politycznymi; w r. 1931 była sygnatariuszką listu otwartego do posłanek BBWR, wzywającego do podjęcia protestu na forum sejmu w sprawie osadzenia w twierdzy brzeskiej przywódców Centrolewu („Kobieta Współcz.” 1931 nr 1). W r. 1932 zadebiutowała jako dramatopisarka, publikując wierszowane misterium w duchu ekspresjonizmu niemieckiego o cechach moralitetu pt. Ecce Homo. „Oto człowiek” (W.). Treść pasyjną połączyła z problemami ówczesnego bezrobocia, nędzy, zaniedbania obowiązku opieki wobec weteranów wojennych, kontrastując sceny religijne z reportażowymi obrazkami, a postacie alegoryczne z bohaterami z nizin społecznych. Cenzura nie dopuściła do wystawienia dramatu przez Stefana Jaracza w warszawskim Teatrze Ateneum. Drugi dramat S.-Z-y Sygnały (W. 1933), o mniejszej wartości literackiej, został wystawiony pt. Wielki kuglarz (Sygnały) 15 IX 1934 w Teatrze Miejskim w Częstochowie, w reżyserii Iwo Galla (23 X 1934 pokazał go również warszawski Teatr Kameralny, w reżyserii Karola Adwentowicza). Jako reprezentantka środowiska pisarskiego była S.-Z. obserwatorką procesu w Kobryniu (2–8 IX 1933), w którym sądzono w trybie doraźnym komunistkę, Reginę Kapłan oraz dwunastu niepiśmiennych chłopów białoruskich. Reportaż z tego procesu pt. Myjcie owoce opublikowała w „Wiadomościach Literackich” (nr 43), demaskując nadużycia prawa i ujawniając swe moralne zaangażowanie. Utwór włączyła niebawem do zbioru opowiadań Krzyże z papieru (W. 1934, W. 1955), poświęconego głównie zagadnieniom dziecięcej nędzy. Podobny charakter miał tom opowiadań o ludziach pracy pt. Dom wielki jak świat (W. [1933], wyd. 11, W. 1939, wyd. 14, W. 1946, przekł. bułgarski 1950). W r. 1934 opublikowała S.-Z. opowieść huculską dla młodzieży Tajemnica Czeremoszu (W., wyd. 6, W. 1939) oraz tomik poetycki Dzieci miasta (W. 1935 [1934], wyd. 3, W. 1948); kreując dziecko robotnika jako bohatera lirycznego, spełniała sformułowane przez siebie hasło «dla nowego pokolenia – nowa literatura» (Kilka uwag o literaturze dla dzieci, „Polonista” 1934 nr 6), skupiając się na tematyce współczesnej, życiu powszednim i codziennej pracy.
W r. 1935 opublikowała S.-Z. powieść o podłożu autobiograficznym, zadedykowaną mężowi Wędrówkę Joanny (W., W. 1957). W zamierzeniu autorskim była to pierwsza część trylogii Matka Judasza, traktującej o dojrzewaniu dziecka i opowiedzianej z perspektywy głównej bohaterki, Joanny (jej pierwowzorem była matka pisarki). Utwór zyskał wysoką ocenę krytyków (m.in. E. Breitera, K. Kuryluka, S. Podhorskiej-Okołów), dostrzegających zarówno jego oryginalność, jak i związki z prozą skandynawską, przede wszystkim z twórczością Selmy Lagerlöf i Sigrid Undset. Trzykrotnie wydany w r. 1935, został wyemitowany w odcinkach w Polskim Radiu, a w r. 1937 przetłumaczony na języki estoński i niemiecki (w r. 1947 ukazał się przekład słowacki). Drugi tom cyklu pt. Ludzie z wosku (W. 1936, wyd. 2, W. [1937], przekł. słowacki 1947, wyd. następne W. 1957), którego bohaterką była córka Joanny, Salomea (alter ego autorki), uznano za powieść bardziej konwencjonalną. Równocześnie opublikowała S.-Z. baśnie: O Świętym Mikołaju, sierotce Dorotce, pluszowym niedźwiedziu i o krasnalku Skrzatku oraz cztery inne baśnie (Częstochowa 1936), a także obrazki sceniczne W noc Bożego Narodzenia (W. 1936 [1937]). Kontynuacją wątków z Wędrówki Joanny i Ludzi z wosku były opowiadania tomu Szopka Adacha (W. 1937). Ok. r. 1937 S.-Z. i jej mąż nabyli «Dom pod Gwiazdami» w Zakopanem i odtąd często tam przebywali. Wraz z mężem i Janem Gebethnerem uczestniczyła S.-Z. w dn. 19–24 VI 1938 w XII Sesji Międzynarodowego Konkursu Wydawców Książek w Lipsku i Berlinie. Wydała tom baśni Legendy Warszawy (W. 1938, 1958). W r. 1939 wchodziła w skład redakcji „Płomyczka”.
Po wybuchu drugiej wojny światowej S.-Z., będąc w ciąży, ewakuowała się 5 IX 1939 z mężem na wschód, docierając niebawem do Lwowa (stratę dziecka podczas niemieckiego nalotu 9 XI upamiętniła po latach na tablicy ufundowanej w kościele paraf. w Nałęczowie). Dn. 14 IX t.r. przybyli oboje do Krzemieńca, a 15 IX do Monasterzysk, gdzie niebawem wkroczyła Armia Czerwona. Na przełomie października i listopada przekroczyli sowiecko-niemiecką linię demarkacyjną i 11 XI dotarli do Warszawy. S.-Z. w l. 1943–4 wspierała tutaj tajną działalność oświatową męża, opracowując z nim czytanki i programy szkolne. W r. 1943 współredagowała miesięcznik kulturalno-oświatowy „W świetle dnia”, wydawany przez Tajną Organizację Nauczycielską. Kontynuowała twórczość literacką, lecz jej dorobek z tego okresu spłonął w czasie powstania warszawskiego 1944 r. Po upadku powstania została z mężem wywieziona do obozu w Pruszkowie. Po jego opuszczeniu mieszkali od października t.r. kolejno w Podkowie Leśnej, Krakowie oraz w swym domu w Zakopanem. S.-Z. została tam aresztowana przez Gestapo; uniknęła wywiezienia do obozu dzięki pomocy kompozytora Piotra Perkowskiego.
Po zakończeniu wojny S.-Z. zamieszkała 15 III 1945 w Łodzi. T.r. zainicjowała powołanie (wymyśliła również tytuł) i została kierownikiem literackim tygodnika dla najmłodszych „Świerszczyk”; odtąd publikowała w tym piśmie przez wiele lat. Zajęła się głównie pisarstwem dla dzieci, ogłaszając legendy, baśnie i bajki (Lech, Czech i Rus, Ł. 1945, Rybak i sosna, L. 1945, Jak śniegowy bałwanek do morza wędrował, Ł. 1946, Po nitce do kłębka, Ł. 1947, przekł. czeski 1951, Kije samobije W. 1949) oraz tomiki wierszy (Bądź dzielny, P. 1945, Każdy Tomek ma swój domek, W. 1948, W. 1966, Igiełka ze złotym uszkiem, W. 1948). We współautorstwie ze Zdzisławem Batorowiczem i Hanną Ożogowską opracowała w l. 1945–7 elementarz i czytanki dla klas I–V, a razem z Hanną Januszewską i Janiną Porazińską antologię pt. Było i będzie (W. 1945). W r. 1946 przebywała przez pewien czas w Szwajcarii, a w r. 1947 (na zaproszenie swej tłumaczki Heleny Teigovej) w Czechosłowacji. Opublikowała tom esejów i nowel poetyckich pt. Ziarno gorczyczne (W. 1947), mówiący o spotkaniach ze zwierzętami, z powściągliwie opisaną grozą wojny w tle. Działała w ZZLP (od r. 1949 Związek Literatów Polskich, ZLP), sprawując w l. 1947–8 funkcję prezesa oddz. warszawskiego, a w l. 1948–9 wiceprezesa Zarządu Głównego. W l. 1948–55 była kuratorem funduszu stypendialnego im. Bolesława Prusa. Zajmowała się też budową Domu Literatury w Warszawie oraz Domu Pracy Twórczej w Oborach.
W r. 1948 S.-Z. wróciła z mężem do Warszawy i zamieszkała na Mokotowie przy ul. Antoniego Malczewskiego 36/38. Za twórczość dla dzieci otrzymała w r. 1948 Nagrodę m. Warszawy. T.r. wyjechała do Moskwy, a reportaż z podróży opublikowała w „Ziemi Pomorskiej” (1949 nr 20). W r. 1948 otrzymała dwumiesięczne, a w r. 1949 trzymiesięczne stypendium Prezydium Rady Ministrów na pobyt we Francji w celu zbierania materiałów do planowanej powieści o Tadeuszu Kościuszce (nie została napisana). W r. 1949 była członkiem delegacji polskiej na Kongres Intelektualistów w Bukareszcie. Podróżowała t.r. również do Czechosłowacji, Węgier i Rumunii w związku z pracą nad książką reportażową o krajach tzw. demokracji ludowej (nie powstała). Przewodniczyła (20–23 I 1949) IV Zjazdowi Literatów Polskich w Szczecinie, na którym zadekretowano realizm socjalistyczny jako obowiązującą doktrynę w powojennej literaturze. W tej konwencji napisała Książeczkę 1 majową (W. 1948), wiersz Jedzie traktor (W. 1949), opowieść biograficzną dla młodzieży Marcjanna Fornalska (W. 1950), a także wiersze i opowiadania dla dzieci Śladem gołębi (W. 1950, przekł. słowacki 1952). W tym duchu zmieniała też zakończenia swych baśni oraz na nowo opracowywała znane bajki (Kije samobije i inne baśnie, W. 1954, wyd. 2, W. 1958). W l. 1950–7 działała jako radna w Komisji Kultury Stołecznej Rady Narodowej. W r. 1951 ukazały się opowiadania Dom młodości (W., wyd. 3, W. 1956) oraz gawędy wspomnieniowe Spotkania (W.), mówiące o ważnych dla S.-Z-y pisarzach (m.in. Janie Kochanowskim, Adamie Mickiewiczu, Juliuszu Słowackim, Cyprianie Norwidzie). W tym okresie nadal dużo podróżowała; w r. 1952 uczestniczyła w Międzynarodowej Konferencji w Obronie Dziecka w Wiedniu, w r. 1954 odwiedziła w ramach wymiany kulturalnej Bułgarię, a w r. 1955 wzięła udział w Światowym Kongresie Matek w Lozannie oraz przebywała na kuracji leczniczej w Karlowych Warach. Towarzyszyła mężowi podczas wyjazdu do Wielkiej Brytanii w r. 1956, a w r. 1957 spędziła miesiąc w Chinach jako uczestniczka Kongresu Federacji Związków Kobiet Chińskich w Pekinie. W r. 1953 otrzymała nagrodę Prezesa Rady Ministrów za twórczość dla dzieci i młodzieży. Opublikowała tom opowiadań o dawnej i nowej Warszawie pt. W cieniu kolumny (W. 1954). Na nowo opracowała powieści Zuch i Zuchy, wydane pod tytułem Tomek Zuch (W. 1957) oraz napisała nowy tom baśni Chłopiec z perły urodzony (W. 1958, wyd. 3, Kr. 1971, adaptacja radiowa 1968 pt. O chłopcu z perły urodzonym). W r. 1958 ukazał się jej Wybór utworów (W.), przedstawiający najważniejsze pozycje z twórczości dla dorosłych. W l. 1957–62 była wiceprzewodniczącą Zarządu Głównego Ligi Kobiet.
Od listopada 1958 mieszkała S.-Z. w Rzymie, gdzie jej mąż był zatrudniony w Ambasadzie PRL jako radca ds. prasy i kultury. Wróciła do pracy nad swą przedwojenną trylogią, która stopniowo rozrosła się w pięcioczęściowy cykl pod nowym tytułem Rzeka kłamstwa. W części trzeciej pt. Miasteczko aniołów (W. 1959) kontynuowała opowieść o dzieciństwie Salomei, wykorzystując niektóre opowiadania z tomu Szopka Adacha oraz łącząc dość chaotycznie różne wątki i poziomy narracji. W r. 1959 opublikowała również kolejne dwa tomiki wierszy dla dzieci: Hanusia (W., przekł. niemiecki 1959, wyd. następne W. 1961) i Strażacy (W.). W r. 1961 ukazał się poemat dla dzieci Opowieść o starej karaweli (W.). W czerwcu 1960 ukończyła powieść o św. Franciszku z Asyżu Zakochany w miłości (W. 1961, wyd. 8, W. 1983). Włochy uczyniła też miejscem akcji tomu dwunastu opowiadań pt. Samotność (W. 1961), traktujących o samotnej starości kobiet. W r. 1961 ukazał się jeszcze jeden utwór S.-Z-y o charakterze religijnym Matka i Syn, opisujący życie Chrystusa i Jego Matki. Z powodu kłopotów zdrowotnych wróciła w sierpniu 1961 do kraju, skracając kadencję męża. W r. 1961 otrzymała nagrodę literacką im. Włodzimierza Pietrzaka, przyznaną przez Inst. Wydawniczy PAX, «za twórczość literacką, ze szczególnym uwzględnieniem elementów chrześcijańskich w najnowszych utworach». W r. 1962 uczestniczyła w Światowym Zjeździe Kobiet na rzecz rozbrojenia w Wiedniu. W l. 1962–70 była członkiem prezydium Ligi Kobiet.
W r. 1963 opublikowała S.-Z. czwartą część cyklu Rzeka kłamstwa pt. Iskry na wiatr (W.). Opisała w niej losy Salomei w latach bezpośrednio poprzedzających pierwszą wojnę światową. Utworem o św. Klarze pt. Imię jej Klara (W. 1964, wyd. 3, W. 1987) kontynuowała cykl o św. Franciszku. W r. 1965 formalnie przeprowadziła zmianę imienia i nazwiska z Irena Ewa Zaremba na Ewa Szelburg-Zarembina. W r. 1965 wystosowała apel «o uczczenie osobną pamięcią bohaterstwa i męczeństwa dzieci polskich na przestrzeni dziejów» („Życie Warszawy” nr 149); przekazała na ten cel nagrodę jubileuszową ufundowaną przez Min. Kultury i Sztuki w wysokości 10 tys. zł; inicjatywa ta zaowocowała projektem budowy Szpitala-Pomnika Centrum Zdrowia Dziecka w Warszawie-Międzylesiu. T.r. dokonała adaptacji obrazka Najdzielniejszy z rycerzy na libretto opery dla dzieci pod tym tytułem, z muzyką Krzysztofa Pendereckiego (wykonanie radiowe w r. 1975). W r. 1966 ukazały się dwa wybory jej utworów dla dzieci: Idzie niebo ciemną nocą (W., Kr. 2001) i Przez różową szybkę (W., Tor. 1995), a także dwa nowe tomy: Opowiem wam... (W.) i Pożegnanie ogrodu (Kr.). W r. 1967 opublikowała Opowiadania wybrane (W.). Otrzymała Nagrodę Państw. I st. w dziedzinie literatury (1966). W ostatniej, piątej części cyklu Rzeka kłamstwa, pt. Gaudeamus (W. 1968, wyd. łącznie z cz. 1–4), zamykającej wcześniejsze wątki poszukiwania przez Salomeę miejsca w świecie, ukazała wartość i siłę realizacji młodzieńczych wizji działalności niepodległościowej i oświatowej.
W r. 1968 została S.-Z. pierwszym kanclerzem Kapituły ustanowionego t.r., a przyznawanego przez dzieci, Orderu Uśmiechu; pełniła tę funkcję do r. 1976; sama otrzymała ten order w r. 1970. W r. 1971 opublikowała powieść I otwarły się drzwi... O bracie Eliaszu medytacje (W., wyd. 2, W. 1973), rozgrywającą się, jak i dwie poprzednie części cyklu o św. Franciszku, na dwóch planach narracji: biografii bohaterów oraz refleksji autorskiej na rozmaite tematy współczesne. Na 50-lecie pisarstwa S.-Z-y Wydawnictwo Lubelskie opublikowało w l. 1971–2 jej dwunastotomowe Dzieła w opracowaniu Tadeusza Kłaka; S.-Z. opatrzyła je 10 I 1972 posłowiem Do czytelników. W r. 1974 otrzymała nagrodę ZNP. Od t.r. była wiceprzewodniczącą Komitetu Honorowego Budowy Szpitala-Pomnika Centrum Zdrowia Dziecka. Po wieloletnich staraniach o zgodę władz kościelnych zawarła z Zarembą 27 XI 1972 w Warszawie ślub w Kościele rzymskokatolickim.
W okresie powojennym S.-Z. intensywnie pracowała, wiele publikując, a jej utwory dawne i nowe cieszyły się długi czas ogromną popularnością; nakład jej książek osiągnął do r. 1974 ok. dziesięć milionów egzemplarzy. Twórczość S.-Z-y odwoływała się do wzorców pozytywistycznych i młodopolskich, ale równocześnie odznaczała się oryginalnością wynikłą z łączenia różnych, sprzecznych nieraz, cech: realizmu i poetyki baśniowej, oniryzmu i obserwacji obyczajowej, metafizyki katolickiej i wierzeń ludowych; bliski był jej ekspresjonizm, posługiwała się bogatą metaforyką. Utwory S.-Z-y cechują się też subtelnym psychologizmem, występują w nich wyraziste wątki moralne, zdradzające uwrażliwienie pisarki na dotykającą innych niedolę i niesprawiedliwość, a także przywiązanie do chrześcijańskiego ideału miłości. Swoje pisarstwo dla dzieci i dorosłych uważała ona za «dwa oblicza tej samej sprawy» („Argumenty” 1977 nr 35). We wspomnieniach Spotkania przy drodze (W. 1976) uznała za sens swej pracy twórczej i działalności społecznej współczucie dla dzieci biednych i skrzywdzonych. Wspomnienia kontynuowała w tomie Zawiłości prostej drogi (W. 1979). Opublikowała ponadto autorski wybór opowiadań i szkiców Nie tylko słowa... (W. 1977). Wiele z jej utworów przeszło do klasyki literatury dziecięcej (Idzie niebo, Złoty jeż). W wyborach i antologiach są one wydawane do dziś, natomiast twórczość dla czytelnika dorosłego nie była po r. 1980 wznawiana.
S.-Z. podpisała w r. 1983 deklarację członkowską nowego ZLP. W ostatnich latach życia choroba Alzheimera uniemożliwiła jej kontakt z otoczeniem. S.-Z. zmarła 28 IX 1986 w Warszawie; po uroczystościach żałobnych tamże 3 X została pochowana w Nałęczowie na cmentarzu paraf. w grobowcu rodzinnym. Była odznaczona Krzyżem Niepodległości (1933), Złotym Krzyżem Zasługi i Złotym Wawrzynem PAL (oba 1937), Orderem Sztandaru Pracy II kl. (1950) i I kl. (1970), Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1960), Złotą Odznaką ZNP (1963), Medalem KEN (1968), Odznaką Zasłużony Działacz Kultury (1972).
W małżeństwie z Jerzym Ostrowskim oraz w małżeństwie z Józefem Zarembą (1904–1988), pedagogiem i wydawcą, S.-Z. dzieci nie miała. Wykonawczynią jej ostatniej woli została Janina Brzozowska, urzędniczka oddz. warszawskiego ZLP.
Na podstawie cyklu S.-Z-y Rzeka kłamstwa powstał w r. 1987 serial telewizyjny pod tym tytułem wg scenariusza i w reżyserii Jana Łomnickiego. W r. 1993 Teatr Telewizji adaptował jej Przedziwne przygody Duszka Dzińdzińnika pt. Tajemnica szkolnego dzwonka. W Nałęczowie przy ul. Lipowej 6 odsłonięto w r. 1996 kamień z tablicą upamiętniającą związek S.-Z-y z tym miastem. Imieniem S.-Z-y nazwano wiele placówek, m.in. przedszkola w Mławie, Poznaniu, Radomiu i Włocławku, szkoły podstawowe w Warszawie, Drzewcach, Płośnicy, Przecieszynie, Rykach i Skidzyniu, Zespół Szkół Specjalnych przy Inst. Pomnik-Centrum Zdrowia Dziecka w Warszawie oraz dom dziecka w Lublinie. Ulice jej imienia znajdują się m.in. w Warszawie, Lublinie i Nałęczowie.
Popiersie przez Hannę Nałkowską z l. międzywojennych (zaginęło w czasie drugiej wojny światowej); Fot. w: Dzieła, L. 1971, Prozaicy dwudziestolecia międzywojennego, W. 1974, Zbiory Janiny Brzozowskiej z W.; – Bibliogr. dramatu pol., II; Frycie S. i in., Leksykon literatury dla dzieci i młodzieży, Piotrków Trybunalski 2007; Literatura Pol. Enc., II; Nowy Korbut (Słown. Pisarzy), III, IV; Nowy słownik literatury dla dzieci i młodzieży, W. 1984; PSB (Nałkowska Hanna, Okołów-Podhorska Stefania); Pol. Bibliogr. Liter. za r. 1944/5 i n.; Słown. pseudonimów, IV; Słownik literatury dziecięcej i młodzieżowej, Wr. 2002; Współcz. pol. pisarze, VIII, X; – Baluch A., Jak toczy się „koło życia” w Wesołych historiach Ewy Szelburg-Zarembiny, „Wych. w Przedszkolu” 1998 nr 3; taż, Mitopeja w opowieściach Ewy Szelburg-Zarembiny, tamże 1999 nr 10; Baranowska A., Wędrówka Joanny i Ewy, w: taż, Perły i potwory, W. 1986; Białek J. Z., Ewa Szelburg-Zarembina, w: tenże, Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1918–1939, W. 1987; Bobryk E., Metaforyka muzyczna w prozatorskich utworach Ewy Szelburg-Zarembiny, „ISME” (International Society for Music Education) 2001/2 nr 3 cz. 1; Breiter E., Nowy ton w polskiej powieści, „Wiad. Liter.” 1933 nr 14 (dot. Wędrówki Joanny); tenże, Symbolika w dramacie, tamże 1933 nr 49; Dąbrowska K., Opus magnum Szelburg-Zarembiny, „Twórczość” 1965 nr 7; Klimowicz A., Szelburg-Zarembina, W. 1966; Kłak T., Ewa Szelburg-Zarembina. 1899–1986, Nałęczów 1999; Kraskowska E., Piórem niewieścim, P. 1999; Kuliczkowska K., Droga twórcza Ewy Szelburg-Zarembiny, Kr. 1965; taż, W kręgu baśniowego realizmu Ewy Szelburg-Zarembiny, w: Prozaicy dwudziestolecia międzywojennego, Red. B. Faron, W. 1974; Kwiatkowska A., Edukacyjne i terapeutyczne walory poezji Ewy Szelburg-Zarembiny, „Guliwer” 2003 nr 1; Kwiatkowski J., Literatura dwudziestolecia, W. 1990; Leszczyński G., Fenomen obecności. O pisarstwie Ewy Szelburg-Zarembiny, „Sztuka dla Dzieci” 1987 nr 1; Lewandowski E., Mławski epizod Ewy Szelburg, „Tyg. Ciechanowski” 1987 nr 19; Marchewka A., Hodowanie potwora. Domowe sposoby, w: Podmiot i tekst w literaturze XX wieku, W. 2006 (dot. Wędrówki Joanny); N a pierski S., Kilka słów o ostatnich książkach Szelburg-Zarembiny, „Ateneum” 1939 nr 21; Podhorska-Okołów S., Ewa Szelburg-Zarembina, w: taż, Kobiety piszą..., W. 1938; Węcel K., Kreacja dziecka w cyklu powieściowym Rzeka kłamstwa Ewy Szelburg-Zarembiny, „Edukacja Human.” T. 3: 2003; Wzorek A., Uwspółcześnione misterium Ewy Szelburg-Zarembiny Ecce homo, „Kwart. Opolski” 2007 nr 2/3; Zawodziński K., Fantastyczność w realistycznej oprawie, w: tenże, Blaski i nędze realizmu powieściowego w latach ostatnich, W. 1937; Żak S., Człowiek franciszkański w prozie Ewy Szelburg-Zarembiny, w: Epoka przemian, Rzeszów 2005; tenże, Proza narracyjna Ewy Szelburg-Zarembiny, Kielce 1990; Żylińska A., Artysta. Dziecko. Kobieta. Powinowactwa przez wyobraźnię w prozie Ewy Szelburg-Zarembiny, w: Oniryczne tematy i konwencje w literaturze polskiej XX wieku, Tor. 1999; – Koresp. S.-Z-y: B.IS PAN, B. Łopacińskiego w L., Muz. im. Bolesława Prusa w Nałęczowie, Muz. im. Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów w Stawisku; Zaremb a J., Było i tak, Wr. 1976; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1986: „Słowo Powsz.” nr 193, „Tyg. Powsz.” nr 40, „Trybuna Ludu” nr 228, „Więź” nr 11/12, „Życie Liter.” nr 41, „Życie Warszawy” nr 230–231; – Arch. MSZ w W.: Teczka osobowa J. Zaremby; Arch. UJ: sygn. WF II 382–3, 385, 390; IBL PAN: Pracownia Dok. Hist.-Liter. od XIX do XXI w., ankieta z r. 1951, Bibliogr. zawartości czasopism z l. 1922–39; Paraf. rzymskokatol. p. wezw. św. Jana Chrzciciela w Nałęczowie: Księgi z l. 1916, 1918.
Alicja Szałagan