Cruciger Feliks (Szczęsny, zapewne Krzyżak) († 1563), pierwszy superintendent zborów kalwińskich w Małopolsce. Był synem Andrzeja ze Szczebrzeszyna; w półroczu zimowym 1529/30 rozpoczął studia na Uniwersytecie Krakowskim, a ukończył je w r. 1535 bakalaureatem sztuk wyzwolonych. Osiadłszy w charakterze proboszcza w Niedźwiedziu, razem z dziedzicem tej wsi Stanisławem Stadnickim przeszedł koło r. 1546 na protestantyzm, z którym, jak sam opowiadał, zapoznał się w kołach krakowskich; ożenił się, przy czym bogato uposażony kościół zamienił na zbór. Należy więc C. do pierwszych księży polskich, którzy ulegli wpływom reformacji. W listopadzie 1550 r. uczestniczył w pierwszym nielicznym jeszcze synodzie kalwińskim w Pińczowie, gdzie zjechali prócz niego Stankar, Marcin z Opoczna, Taurinus, Orsatius, Melchior z Krakowa i Jakub Silvius i przyjęli wspólne wyznanie wiary, opracowane przez Melanchtona i Bucera. Na mocy edyktu królewskiego z 12 XII 1550 kapituła krakowska, która zresztą walnie przyczyniła się do jego wydania, po Wielkanocy 1551 r. rozpoczęła ściganie różnowierców. Wówczas C., zmuszony uchodzić ze swego zboru, udał się do Jakuba Ostroroga w Wielkopolsce. Wkrótce zjawił się w Ostrorogu Franciszek Stankar, który również musiał opuścić Pińczów, i razem radzili nad sprawami swego wyznania. C. głosił też kazania w ostrorogskim kościele, gdy ksiądz miejscowy po katolicku jeszcze mszę św. odprawiał. W tym okresie starał się zbliżyć do Ostroroga Jerzy Izrael, przywódca braci czeskich, którzy niedawno osiedli w Wielkopolsce, bezskutecznie wprawdzie, gdyż przeszkadzali temu obaj zbiegowie w obawie, aby ich protektor nie przesiąkł zasadami Jednoty. Udało się wreszcie Izraelowi zetknąć z Ostrorogiem, który wspólnie z C-em wziął udział w nabożeństwie braci czeskich w Poznaniu. Około r. 1553 Stanisław Szafraniec zamienił kościół katolicki w Seceminie na zbór kalwiński, przy którym osiadł C. jako minister, mając do pomocy jednego diakona.
Na synodzie w Słomnikach 25 XI 1554, który stworzył podwaliny organizacyjne kalwinizmu w Małopolsce, wybrano C-a superintendentem, on zaś mianował kilku ministrów na różne stanowiska zborowe w tej prowincji. Podczas dyskusji wysunięto tam projekt połączenia się z jakimś kościołem już zreformowanym i dobrze zorganizowanym. Kilku uczestników synodu opowiedziało się za nawiązaniem stosunków z Jednotą, co teraz usilnie C. poparł. Jako superintendent wysłał list do starszych Jednoty w Czechach i Morawach, »prosząc, żeby do nich bracia przyjechali, je nawiedzili, z nimi się poznali, …iżby z nimi w świętą jedność wstąpili«; równocześnie zaś porozumiał się z wygnańcami w Wielkopolsce. Rokowania rozpoczęto na rozmowie w Chrzęcicach 18 III 1555, dokąd przybyli przedstawiciele Jednoty, Jerzy Izrael i Jan Rokita, a z kalwinów prócz C-a Grzegorz Paweł z Brzezin, Krowicki i i. Dn. 24–27 III odbył się wspólny synod w Gołuchowie, który utorował drogę unii z Czechami, zawartej na wspólnym synodzie w Koźminku 24 VIII – 1 IX 1555. Tu Polacy wprost oświadczyli: »my inaczej naleźć nie możemy, jeno że konfesja i apologia wasza jest naszą, a nasza jest waszą«. Na synodzie tym C. kilka razy przemawiał i wszelkich sił dołożył celem połączenia obu wyznań. Zbór małopolski oddał się pod zwierzchnictwo Jednoty i do pewnego stopnia się uzależnił od jej kierowników, przebywających poza granicami Polski. Na synodzie kalwińskim w Pińczowie 21 IX t. r. zebrana szlachta i ministrowie entuzjastycznie przyjęli sprawozdanie delegatów z Koźminka. Nie przeszkodziło im to jednak w wysłaniu listu podpisanego przez C-a do Fr. Lismanina, bawiącego w Szwajcarii, w celu nawiązania kontaktu ze Szwajcarią poza plecami braci czeskich. Synod secemiński 21–29 I 1556 aprobował konfesję braci czeskich, równocześnie zaś określono obowiązki superintendenta i dodano C-owi do pomocy Grzegorza Pawła, Sarnickiego i Jakuba Silviusa, którzy mieli wspomagać go radą.
Już w styczniu 1556 teologowie szwajcarscy przesłali na ręce C-a list, w którym doradzali Polakom zorganizowanie własnego szkolnictwa i podawali sposób jego urządzenia. C. w listach z 3 V t. r. do rady miejskiej i teologów zuryskich prosił o przysłanie do Polski Sebastiana Guldibecka, kierownika tamtejszej szkoły miejskiej, celem zorganizowania podobnej w Pińczowie; »wszak szkoły to nasienie przyszłego kościoła, choćby kościół wydawał się chwilowo kwitnącym, wiemy napewno, iż bez takowego nasienia zmarnieje albo zwyrodnieje«. W tym okresie pozostawał C. w ciągłej korespondencji z teologami szwajcarskimi, Henrykiem Bullingerem i Wolfgangiem Musculusem. Pod koniec r. 1556 Izrael i Jan Ryba odbyli z ramienia Jednoty wizytację zborów małopolskich, z żalem stwierdzili, iż nie ma tu dążności do wprowadzenia w życie unii koźmineckiej, i oburzali się, iż nawet C. »nic nie odmienił swego obyczaju w śpiewaniu, napominaniu i przy modlitwie«, a kazanie, które wobec nich wygłosił, było »zebrane i z tych i z onych doktorów« i była w nim »połowica słów polskich, a połowica łacińskich«. Niezadowolenie swe objawili podczas pobytu w Seceminie u C-a i na dwukrotnym zjeździe w Chrzęcicach u p. Filipowskiego 7–8 i 14–16 XII t. r. Unii z braćmi czeskimi nie potrafiły utrzymać późniejsze zjazdy wspólne i wzajemne odwiedziny, np. w marcu 1558 w Lipniku na Morawach. Małopolanie bowiem poczęli ulegać radom Kalwina i Jana Łaskiego, który, wróciwszy do Polski pod koniec r. 1556, zmierzał do zjednoczenia polskich grup ewangelickich. W tym celu miał się odbyć synod generalny we wrześniu 1557. Na naradzie seniorów w Pińczowie w sierpniu t. r. delegowano nań m. i. i C-a. Synod ten nie odbył się; kalwinizmowi zagrażał już rozłam, do którego przyczyniali się swą działalnością Stankar, Lismanin i i. Rok 1559 był ostatnim, w którym można było jeszcze pracować spokojnie nad organizacją zboru; myślano nawet o pewnej ofensywie przeciwko katolikom, miała się odbyć dysputa z nimi, na której mieli reprezentować kalwinów Łaski, Lismanin, C., Grzegorz Paweł, Lutomirski i Sarnicki, nie doszło jednak do niej, Zbór małopolski począł słabnąć, przyczyniła się walnie do tego śmierć Łaskiego (8 I 1560), zbrakło bowiem autorytetu, któryby potrafił przytłumić spory dogmatyczne i pokierować działalnością. Na jego pogrzebie wygłosił C. mowę po polsku.
Teraz na wszystkich już synodach dochodziło do kłótni na tle antytrynitarskim. Na synodzie w Książu 15–19 IX 1560, mimo opornego stanowiska ministrów, wybrała szlachta C-a ponownie superintendentem, gdyż, jako człowiek słaby i pozbawiony indywidualności, był dogodnym narzędziem w jej ręku, dodając mu na pomocników Blandratę i Lismanina, tajemnie już zwolennika antytrynitaryzmu. C. coraz ulegał ich wpływom. Na synodzie pińczowskim 24–30 I 1561, gdzie zajęto się oskarżeniem Blandraty przez Kalwina, C., wchodząc w skład komisji, która miała zbadać jego wyznanie, stwierdził zgodność poglądów Włocha z Pismem św. i apostolskimi dogmatami. Dn. 13 III t. r. napisał C. list do Radziwiłła, stwierdzając prawowierność medyka i prosząc księcia, aby doprowadził do pogodzenia się Blandraty z Kalwinem, 13 IX t. r. pisał w tej sprawie do teologów szwajcarskich, posyłając im równocześnie konfesję zborów małopolskich, sformułowaną już pod wpływem Blandraty. Sarnicki alarmował Szwajcarów, aby ostrzegali C-a i innych przed tymi wpływami. Dn. 9 X Kalwin wysłał do Polski szereg listów, dziwując się w piśmie do C-a łatwowierności polskiej, z jaką przyjęto do zboru Blandratę i uczyniono wilka stróżem owiec. Listami Kalwina zajął się synod krakowski wrzesień 1651, gdzie Blandrata odniósł dalszy sukces, a Sarnicki i i. jego przeciwnicy zostali skarceni. Konwent seniorów zborowych z 10 XII t. r. wystosował listy do Kalwina i Bullingera, biorąc Blandratę w obronę i zastrzegając, iż list poprzedni Sarnickiego nie był posłany w imieniu całego zboru; listy te podpisał C. z innymi ministrami i przedstawicielami szlachty. Tymczasem na synodzie włodzisławskim 22–23 IX 1561 przestał być C. formalnie superintendentem zborowym, a zachował tylko prawo zwoływania i organizowania synodów jako najstarszy z seniorów. Na synodzie w Książu 10 III 1562 należał C. do komisji, mającej zbadać pisemną konfesję Blandraty i wydać orzeczenie o niej na przyszłym synodzie. Do ostatecznego rozłamu w małopolskim zborze doszło na synodzie krakowskim 16 X 1562, usunięto zeń Grzegorza Pawła, a C-owi za sprzyjanie antytrynitarzom zabroniono występowania w imieniu zboru, zwoływania synodów i używania tytułu seniora. Pomimo wysokich godności w zborze małopolskim był C. tylko ministrem u polskiego pana i dlatego, gdy Szafraniec przeszedł na stronę Sarnickiego, musiał C. za sprzyjanie arianizmowi opuścić Secemin i przeniósł się do Pińczowa. Tu zaskoczyła go wkrótce śmierć. W dzień Wielkanocny 11 IV 1563 podczas wygłaszania kazania upadł na ziemię, zaniemówił i na drugi dzień zmarł.
C. nie dorósł do stanowiska, jakie piastował w zborze małopolskim w tak ważnym okresie, nie był mocną indywidualnością i ulegał łatwo wpływom. Dlatego też popierała go szlachta przy wyborze na superintendenta, aby przez niego oddziaływać na kierownictwo zboru. Świadczy o tym dosadnie stosunek Szafrańca do C-a, który, pełniąc obowiązki superintendenta i ministra w Seceminie, był przepracowany i nie mógł podołać swoim zadaniom, przyczyniało się do tego samo położenie Secemina na uboczu od okolic najgęściej usianych zborami. Synod z r. 1559 daremnie żądał od Szafrańca zgody na przeniesienie C-a do Pińczowa; dziedzic nie zgodził się na degradację swego zboru. Synod musiał poprzestać na dodaniu mu koadiutora w osobie Jakuba Migały. Toteż inni przywódcy reformacyjni przysłonili zupełnie jego działalność, gdy on sam nie był zdolny do odegrania roli, do jakiej zdawał się być powołany.
Dalton H., Lasciana, Berlin 1898; Corpus Reformatorum, Opera Calvini, XVIII, nr 3359, 3508, 3540, XIX, nr 3561; Exemplum literarum ecclesiae Tigurinae ad ecclesias Polonicas, Pinczoviae 1559, nr 1, 3; Regenvolscius A., Systema… ecclesiarum Slavonicarum, Utrecht 1652; Lubieniecki St., Hist. ref. Pol., Freistadii 1685; Wotschke T., Briefwechsel d. Schweizer mit den Polen, Leipzig 1908; Zanchi G., Epistolae, Hanoviae 1609, s. 27; Zachorowski St., Najstarsze synody arian polskich, »Reformacja w Polsce«, r. I; Chmiel A., Album studiosorum U. J.; Muczkowski J., Statuta nec non liber promotionum; Zbiory Komitetu Źródeł do życia umysł. w Polsce P. A. U.; Bartel O., Grzegorz Paweł z Brzezin, »Ref. w Pol.« r. V; Barycz H., Historia Uniw. Jag., Kr. 1935; tenże, Marcin Krowicki, »Ref. w Pol.« r. III; Bukowski J., Dzieje reformacji w Polsce, t. I, Kr. 1838; Bidlo J., Jednota Bratrska v pronim vyhnanstvi, Praha 1900, I; 1903, II; Górski K., Grzegorz Paweł z Brzezin, Kr. 1928; Grabowski T., Z dziejów literatury kalwińskiej w Polsce, Kr. 1908; Kormanowa Ż., Bracia Polscy, W. 1932; Kot St., Pierwsza szkoła protestancka w Polsce, »Ref. w Pol.« r. I; Merczyng H., Zbory i senatorowie protestanccy, W. 1904; Łukaszewicz J., O kościołach braci czeskich w dawnej Wielkiej Polsce, P. 1832; tenże, Dzieje kościołów wyznania helweckiego w dawnej Małej Polsce, P. 1853; Liubowicz N., Istorija reformacii w Polsze, W. 1883; Wajsblum M., Blandrata Jerzy, »Pol. Słow. Biogr.«; tenże, Dyteiści małopolscy, »Ref. w Pol.« r. V; Witanowski-Rawita M., Ogniska ruchu reformacyjnego w Chęcińskiem, Secemin, »Ref. w Pol.« r. III; Wotschke T., Geschichte d. Reformation in Polen, Leipzig 1910; tenże, Fr. Lismanino, »Zeitschr. d. hist. Gesell. f. Prov. Posen«, 1903.
Stanisław Szczotka