Nawrocki Feliks Franciszek (1837–1902), lekarz fizjolog, profesor Szkoły Głównej i Uniw. Warsz. Ur. 8 XI we wsi Tworki w pow. grójeckim pod Warszawą, był synem Feliksa, prawnika, zamożnego ziemianina, plenipotenta dóbr ziemskich Tworki z przyległościami Schillingów (Schüllingów), i Pauliny z Mansteinów. N. wcześnie stracił rodziców. Wychowaniem zajęli się krewni w Poznaniu. Tam uczęszczał do Gimnazjum im. Marii Magdaleny. W r. 1855 ukończył nauki, zwolniony od ustnego egzaminu maturalnego dzięki otrzymaniu pierwszej nagrody w szkole. W l. 1856–7 studiował na uniwersytecie berlińskim języki starożytne i wschodnie. W r. 1858 przeniósł się na Wydział Lekarski Uniw. Wrocł. Podczas studiów interesował się szczególnie fizjologią i już w r. 1861 ogłosił swą pierwszą pracę z zakresu fizjologii serca, wykonaną w pracowni Rudolfa Heidenhaina, Der Stauniussche Herzversuch und die Einwirkung konstanter Ströme auf das Herz („Studien des physiologischen Instituts zu Breslau”, 1861). W tejże pracowni wykonał pracę doktorską obronioną eximia cum laude we Wrocławiu w r. 1863, pt. De Cl. Bernardi methodo exygenii copiam in sanguine determinandi (Vratislaviae 1863). Mistrzami N-ego w zakresie fizjologii i chemii fizjologicznej byli R. Heidenhain, Lothar Meyer i Claude Bernard, do którego udał się w r. 1863 do Paryża. Tam wspólnie z prof. G. Giannuzi ogłosił De l’influence des nerfs sur les sphincters de la vessie et de l’anus („Archives générales de médecine” 1863). Praca ta zwróciła nań uwagę i wkrótce został zaproszony przez prof. I. van Deen z uniwersytetu w Groningen w Holandii na stanowisko adiunkta chemii lekarskiej. Po roku N. został adiunktem histologii i chemii fizjologicznej u Heidenhaina we Wrocławiu i zajął się samodzielnymi badaniami nad przemianą materii w mięśniach (Beiträge zum Stoffwechsel im Muskel, „Centraiblatt für die medizinischen Wissenschaften” 1865, 1866). Ponieważ katedra fizjologii w Szkole Głównej Warszawskiej (SGW) była obsadzona, skorzystał z ogłoszonego w r. 1865 konkursu na wakujące stanowisko profesora historii medycyny, encyklopedii i metodologii lekarskiej w SGW i w tym celu złożył pracę konkursową z historii medycyny, pt. Rzecz o Janie Mayowie, fizjologu angielskim XVII wieku i jego teorii oddychania („Gaz. Lek.” 1883). Nominację na adiunkta otrzymał 2 IV 1867 i w kwietniu rozpoczął wykłady. Dn. 9 IX 1868 został profesorem nadzwyczajnym. T. r. Henryk Hoyer (senior), wykładający fizjologię i histologie w SGW, odstąpił N-emu fizjologię układu nerwowego, którą ten specjalnie się zajmował. Także w r. szk. 1867/8 N. dodatkowo wykładał również fizjologię nerwów, mięśni, głosu i trawienia. Po przekształceniu SGW w Uniwersytet N. został zatwierdzony jako profesor nadzwycz. fizjologii i objął cały jej zakres, prowadząc wykłady dla studentów Wydziału Lekarskiego i Przyrodniczego. Ponadto przez kilka lat wykładał fizjologię głosu i mowy dla studentów Wydziału Filologicznego (w B. Uniw. Warsz. zachował się rkp. wykładów N-ego). Dn. 30 I 1881 został profesorem zwycz.

Objąwszy katedrę fizjologii, N. przystąpił do odpowiedniego wyposażenia pracowni. Wobec szczupłych dotacji przeznaczył na ten cel własne fundusze. Aparaty pod kierunkiem N-ego wykonywał mechanik uniwersytecki. Niektóre z nich, jak stos galwaniczny Pinkusa, elektrodę z komutatorem i baterię termoelektryczną Noego, demonstrował N. w Tow. Lekarskim Warszawskim. N. należał do pionierów doświadczalnego kierunku w fizjologii na miejsce dotychczas utrzymującego się w kraju kierunku witalistycznego. Precyzyjny eksperymentator i preparator, spędzał w pracowni całe dni, stworzył z niej ośrodek badawczy, skupił studentów i lekarzy, osobiście doglądał pracy każdego z nich. Wykształcił licznych współpracowników, m. in. Zygmunta Kramsztyka i Henryka Nusbauma. Cieszył się też powodzeniem jako wykładowca, ilustrował wykłady doświadczeniami. Dla spopularyzowania tej dyscypliny organizował też w r. 1883 wykłady dla lekarzy. Popularyzował ją również na posiedzeniach Tow. Lekarskiego Warszawskiego, którego był członkiem. W wykładach poruszał najnowsze zagadnienia fizjologiczne, przeważnie dotyczące układu nerwowego i funkcji związanych z tym układem. Pozostawił ok. 50 prac, niektóre w kilku wersjach językowych. Ogłaszał je w formie broszur oraz artykułów w językach polskim, rosyjskim, francuskim i niemieckim, m. in. w „Gazecie Lekarskiej”, „Medycynie”, „Przeglądzie Lekarskim”, „Pamiętniku Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego”, „Arbeiten aus der physiologischen Anstalt in Leipzig”, „Archives générales de médecine”, „Centralblatt für die medizinischen Wissenschaften”, „Archiv für die gesamte Physiologie des Menschen und der Thiere”, „Medizinisches Zentralblatt”, „Medicinskoje Obozrenie”, „Sbornik I Sjezda russkich jestestvoispytatelej”, „Studien des physiologischen Instituts zu Breslau”, „Varšavskoe Universitetskoe Izvestija”, „Zeitschrift für analytische Chemie”.

Badania N-ego dotyczyły chemii fizjologicznej i sądowej, farmakologii i toksykologii, histologii, fizjologii, neurofizjologii, elektrofizjologii i historii medycyny. Badania nad ośrodkami psychomotorycznymi kory mózgowej przyczyniły się do pogłębienia poglądów na podkład fizjologiczny czynności intelektualnych. W zakresie fizjologii serca i naczyń krwionośnych N. przyczynił się do stwierdzenia, że mięsień serca pozostaje pod wpływem dwóch przeciwstawnych sobie bodźców nerwowych, i wykazał drogi nerwowe tych bodźców wychodzące ze zwoju gwiaździstego, że muszą ponadto istnieć zwoje nerwowe wśród serca, że zwiększone ciśnienie krwi przyspiesza ruch serca, ale że zjawisko to nie występuje po przecięciu nerwów, wskazał też na istnienie w rdzeniu kręgowym włókien wywołujących odruchowo skurcz naczyń. W zakresie wpływu nerwów na układ gruczołowy niemal jednocześnie z prof. B. Luchsingerem wykrył, że gruczoły potowe wydzielają pot pod wpływem pobudzenia nerwowego. Wskazał drogi, na których odbywa się innerwacja. Stwierdził, że niektóre jady zwiększające wydzielanie potu działają na ośrodki potowe, a inne – na zakończenia nerwowe odnośnych nerwów. Naświetlił antagonizm trucizn w działaniu ich na czynności gruczołów stwierdzając, że pilokarpina, muskaryna i fizostygmina pobudzają wydzielanie gruczołów potowych i ślinowych, podczas gdy atropina hamuje ich czynność. Badał fizjologię wydzielania śliny, stosując metodę własną preparowania gałązek nerwowych do tych doświadczeń. Zajmował się innerwacja pęcherza moczowego i odbytu, histologią i fizjologią układu nerwowego (badania nad myeliną i polemika w tej sprawie z Henrykiem Fudakowskim w „Gaz. Lek.” 1866, budowa i własności zwoju podjęzykowego, pierwszy w polskim języku opis budowy histologicznej siatkówki w „Gaz. Lek.” 1867, drogi czuciowe rdzenia, nerwy potowe głowy, fizjopatologia zmysłu smaku). Badał przemianę materii w mięśniach, zwłaszcza w zakresie ciał białkowych, metody rozbiorów chemicznych danego mięśnia przed i po poddaniu go długotrwałym skurczom, wpływ prądu stałego na pobudliwość mięśni. Zajmował się metodami określania tlenu we krwi i stwierdzania plam krwi, optycznych własności barwnika krwi oraz poszukiwania plam nasiennych z punktu widzenia medycyny sądowej.

W l. 1867–8 N. należał do komitetu redakcyjnego „Gazety Lekarskiej”, w l. 1873–4 był naczelnym redaktorem „Pamiętnika Tow. Lekarskiego Warszawskiego”, stawiając pismo na wysokim poziomie naukowym i drukując głównie artykuły oparte na ścisłych badaniach wykonanych w pracowniach i klinikach. W r. 1873 podjął się opracowywania przeglądu piśmiennictwa polskiego i obcego z zakresu fizjologii, neurologii, elektroterapii w świeżo założonej „Medycynie”. Sprawozdania z obcego piśmiennictwa zamieszczał również w „Gazecie Lekarskiej”. Przez szereg lat referował wszystkie polskie prace do „Jahresberichte über die Fortschritte der Anatomie und Entwicklungsgeschichte”. Przetłumaczył J. B. Pettigrewa „Ruchy zwierzęce czyli chodzenie, latanie, pływanie” (W. 1875). Redagował serię roczników zawierających prace wykonane w jego pracowni „Raboty proizvedennye v Fiziologičeskoj Laboratorij Imperatorskogo Varšavskogo Universiteta” (W. 1870–3) i „Raboty proizvedennye v laboratoriach Medicinskogo Fakulteta Imperatorskogo Varšavskogo Universiteta” (W. 1874–9). Znał biegle 10 języków obcych, natomiast język rosyjski znał słabo i kaleczył go prowadząc wykłady. W r. 1874 zrezygnował z proponowanej mu katedry fizjologii w Kazaniu. W r. 1884 został członkiem honorowym Tow. Lekarzy Petersburskich. Stale pogarszający się stan zdrowia skłonił N-ego w ciągu ostatnich 20 lat życia do stopniowego wycofywania się z dotychczasowej działalności i spowodował obniżenie poziomu wykładów. Zmarł N. w nocy z 1 na 2 VI 1902 w Warszawie, pochowany został 6 VI na cmentarzu Ewangelicko-Reformowanym na Żytniej. Pozostawił żonę i potomstwo nie znane z imion.

Enc. Org. (1898–1904); W. Enc. Ilustr., (portret); Album zasłużonych lekarzy polskich, W. 1925 s. 67; Biogr. Lexikon d. hervorr. Ärzte; Kośmiński, Słown. lekarzów, (spis prac); – Bartkiewicz B., Szkoła Główna Warszawska (1862–1869), Kr. 1901 II 208–9 (portret), 414–16 (spis prac); Czarkowski L., Sylwetki profesorów Wydziału Lekarskiego w Uniwersytecie Warszawskim, „Arch. Hist. i Filoz. Med.” T. 7: 1927 nr 1 s. 112; Herman E. J., Historia neurologii polskiej, Wr. 1975; J. Z., Prof. Feliks Nawrocki, „Kron. Lek.” R. 23: 1902 nr 12 s. 519–20; Kosmala K., Feliks Nawrocki jako fizjolog i historyk medycyny, „Arch. Hist. i Filoz. Med.” T. 15: 1935 z. 1–4 s. 1–39 (spis prac); Łagowski S., Prof. Feliks Nawrocki, „Medycyna” T. 30: 1902 nr 24 s. 495–8 (spis prac); Nusbaum H., Śp. Prof. Feliks Nawrocki, „Gaz. Lek.” R. 36: 1902 nr 25 s. 610–12 (portret); tenże, Śp. Profesor Feliks Nawrocki, „Krytyka Lek.” R. 6: 1902 nr 7 s. 158–63; Ostrowska T., Polskie czasopiśmiennictwo lekarskie w XIX wieku, Wr. 1973; Szumowski W., O eunuchach i kastracji, Kr. 1946 s. 140; – Nusbaum-Hilarowicz J., Pamiętniki przyrodnika, Autobiografia, Lw. [1925] s. 25, 29–30; – „Gaz. Lek.” R. 36: 1902 nr 23 s. 567; „Medycyna” T. 30: 1902 nr 23 s. 494; „Nauka Pol.” T. 24: 1939 s. 570; „Now. Lek.” R. 14: 1902 nr 7 s. 491–2; „Pam. Tow. Lek. Warsz.” T. 60: 1868 z. 4 s. 223; „St. Petersburg Medizinische Wochenschrift” 1902 s. 220; – Gł. B. Lek.: Kartoteka Ziembickiego i D. XXIII/2; PAP w Piasecznie: Odpis aktu urodzenia N-ego.

Teresa Ostrowska