Oraczewski Feliks h. Szreniawa (1739–1799), literat, członek Komisji Edukacji Narodowej, rektor Szkoły Głównej Koronnej, dyplomata. Ur. 14 I, był synem Stanisława, ziemianina z woj. krakowskiego, posesora star. rogoskiego w ziemi sanockiej, i Elżbiety z Miaskowskich, cześnikówny poznańskiej. W l. 1750/1–1755/6 uczęszczał do Szkół Nowodworskich w Krakowie. Dn. 11 IV 1757 przyjęty został do akademii rycerskiej w Lunéville, co ułatwione było związkami rodziny matki, a nawet dalekim powinowactwem z królem Stanisławem Leszczyńskim. O. zwiedził również Francję, Włochy i Austrię. W bliżej nie znanych okolicznościach uzyskał tytuł pułkownika, na podstawie czego sądzono, że służył on w armii koronnej. Nie ma na to jednak żadnych konkretnych dowodów. W liście do Stanisława Augusta z 14 I 1797 O. wspominał, iż był «blisko 36 lat w usługach publicznych». Zakładając, że do tego okresu wliczał i l. 1793–6, początek owych usług datować by należało na r. 1761.
Wybrany z woj. krakowskiego na posła na sejm 1773 r., należał O. do aktywnych członków patriotycznej opozycji. W maju 1773 wypowiedział się przeciw powierzeniu Delegacji sejmowej decyzji w sprawach formy rządu. Nie wszedł do Delegacji wyłonionej przez sejm 18 V 1773, przemawiał więc jedynie na zwoływanych na krótko i limitowanych sesjach plenum sejmu. Zniechęcony, w ostatnich trzech zebraniach plenum nie brał udziału. W mowie 21 IX 1773 ostro zaatakował Delegację i bronił prerogatywy królewskiej. August Sułkowski nosił się z zamiarem pozwania go do sądu Konfederacji. W mowie 21 IX O. poruszył też problem poprawy położenia chłopów, którzy, choć «często potrzebniejsi od nas społeczności», żyją «pod naciskiem chciwości i nieludzkości». Wystąpienie O-ego, utrzymane w duchu humanitarno-sentymentalnym, zawierało oświeceniową argumentację o potrzebie «zachęcenia sił» klasy «pożytecznej». Pozytywne postulaty sprowadzały się do zapewnienia chłopom jakiegoś nie określonego bliżej przez O-ego forum sądowego, w którym mogliby szukać sprawiedliwości przeciw panom w wypadku dowolnego zwiększania ciężarów i odbierania w ten sposób «własności», tzn. tego, co im zostawało po wypełnieniu wszystkich powinności na rzecz dziedziców. Podobno O. wystąpieniem tym oburzył izbę poselską. Postawa O-ego w czasie sejmu przyniosła mu duży rozgłos (mowy jego były ogłaszane drukiem) i opinię gorliwego patrioty, stawianego obok Tadeusza Reytana, i naraziła na represje zaborców. W swej relacji z poselstwa na sejmiku proszowskim 15 VII 1776 wspominał, iż mu «sekwestrowano dom, majątek i wszystkie sprzęty». O. wyróżnił się również swymi pionierskimi na forum sejmowym postulatami (zainspirowanymi prawdopodobnie przez Stanisława Augusta i ludzi z jego kręgu) w sprawie szkolnictwa. Już w mowie 11 V 1773 żądał, aby Delegacji zlecić ułożenie «projektu edukacji krajowej, która… będzie najpewniejszym źródłem wszystkich szczęśliwości naszych». W mowie z 21 IX 1773 domagał się obrócenia funduszy zniesionego zakonu jezuitów na szkolnictwo i wykorzystania w nim «zdatnych» spośród dawnych członków zakonu.
W l. 1774–5 wydał O. kilka wierszy w „Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych”, m. in. na urodziny Ignacego Potockiego i na imieniny Adama Kazimierza Czartoryskiego. Wiele innych znajdowało się w rękopisie „Litteraria” w archiwum Stanisława Augusta, zniszczonym w czasie drugiej wojny światowej. Stanisław Tomkowicz, który je czytał, oceniał je bardzo niepochlebnie, twierdząc, że zasadniczą ich cechą «były galanteria i przesada». W r. 1775 wyszła z druku komedia O-ego Pieniacz, ciesząca się ogromnym powodzeniem w teatrze warszawskim (16 przedstawień w r. 1775). O. napisał też nie dochowaną do dziś i nie graną, współcześnie jednak w dworskim kręgu literackim czytywaną w rękopisie, tragedię Zwycięstwo pod Orszą. W r. 1779 teatr warszawski wystawiał (wydrukowaną w r. 1780) jego komedię Zabawy czyli życie bez celu, przypuszczalnie był też autorem granej w r. 1778 komedii Polak cudzoziemiec w Warszawie. Hipoteza Zbigniewa Raszewskiego, przypisująca O-emu autorstwo wydanej w r. 1786 komedii „Rywale, czyli capstrzyk w Krakowie”, okazała się nietrafną.
W l. 1774–5 przebywał O. w Warszawie w kręgu A. K. Czartoryskiego, Izabeli Lubomirskiej, Ignacego Potockiego. W ostatnich miesiącach 1775 r. mieszkał w Wiedniu, w czerwcu 1776 wrócił do siebie na wieś w Krakowskie. Stale też ofiarowywał swe usługi Stanisławowi Augustowi i prosił o protekcję. W maju 1776 poseł polski w Wiedniu Szymon Corticelli donosił królowi, iż bawiący tam O. utrzymuje stałą korespondencję z przywódcami opozycji: I. Potockim i A. K. Czartoryskim, i korespondencję tę pokazuje ambasadorowi francuskiemu L. A. Breteuil’owi. Corticelli ostrzegał, iż nie należy O-emu powierzać jakichkolwiek spraw ani popierać jego starań o poselstwo na sejm. Być może Corticelli zaniepokojony był zainteresowaniem O-ego sprawami solnymi, których załatwienie z Austrią chciał on zachować dla siebie. Stanisław August poszedł za sugestiami Corticellego. O. w dzień po sejmiku w Proszowicach, na którym wygłosił obszerne (ogłoszone drukiem) sprawozdanie ze swego poselstwa na sejm 1773–5 r. (zawierające jego ostre potępienie), żalił się w liście królowi, iż od działaczy regalistycznych w woj. krakowskim dowiedział się, że nie życzy on sobie jego posłowania, wskutek czego zrezygnował, choć sejmikujący chcieli go obrać. W kadencji 1778–80 r. O. był konsyliarzem Rady Nieustającej i członkiem jej Departamentu Policji. W październiku 1780 zgłosił Stanisławowi Augustowi zamiar wyjazdu do Bretanii w celu zdobycia wiadomości w zakresie «mineralogii». Za radą króla zmienił cel podróży i udał się do Saksonii, następnie przez Niemcy środkowe i Belgię do północno-wschodniej Francji (Dunkierka, Lille), skąd przez Lotaryngię i Alzację, i południowe Niemcy przybył do Wiednia w sierpniu 1781. Do kraju wrócił w r. n. (1 V był w Krakowie). Król, któremu zwierzył się z zamiaru osiedlenia się we Francji, co było przymówką o wsparcie, powołał go w r. 1782 do ustanowionej wówczas Komisji Górniczej, wyznaczając mu od siebie pensję 400 dukatów oraz «stół» na zamku. O. przyjął nominację, wolał jednak mieszkać w tańszym od stolicy Krakowie.
Dn. 19 VIII 1782 O. wygłosił mowę na sejmiku przedsejmowym w Proszowicach, snując różne projekty w sprawie eksportu płodów rolnych, poprawy komunikacji wodnej, kodyfikacji. Być może chodziło mu o odwrócenie uwagi sejmikujących od rozdmuchiwanej przez antykrólewską opozycję sprawy uwięzienia chorego bpa Kajetana Sołtyka. Na usilne prośby O-ego Stanisław August zgodził się na nową jego podróż za granicę subsydiowaną nadal pensją 400 dukatów. O. postanowił dokształcać się w zakresie nauk ścisłych i przyrodniczych pod kątem ich praktycznego wyzyskania. Zobowiązał się przynajmniej raz na miesiąc dostarczać królowi sprawozdania. W maju 1783 wyjechał do Paryża. W listach do króla donosił o nowych wynalazkach, o mesmeryzmie, lotach balonów, instytucjach dobroczynnych, o kursach, na które uczęszczał, o literaturze, teatrze, modzie itd. Z pozycji skrajnego utylitaryzmu negatywnie oceniał badania naukowe nie przynoszące «wynalazków dla dobra społeczności» i w ogóle wobec wielu zjawisk życia we Francji przyjmował ton krytycznego cenzora. We Francji służył za cicerone bawiącej tam siostrze króla Izabeli Branickiej i bratanicy Teresie Tyszkiewiczowej, unikał jednak życia wielkoświatowego wobec szczupłych środków materialnych. Stanisław August cenił relacje O-ego, niektóre polecił wydrukować w „Pamiętniku Historyczno-Politycznym”, w listach do niego dzielił się refleksjami o sytuacji Polski i swojej własnej. Kłopoty materialne skłoniły O-ego do wyjazdu z Francji w połowie kwietnia 1784. Mieszkając w Krakowskiem i nie wykonując żadnych funkcji, na co skarżył się, pobierał nadal pensję królewską 400 dukatów. Dn. 26 IX 1785 powołany został w skład Komisji Dobrego Porządku dla kilku małych miast woj. krakowskiego, w tym Kazimierza, Kleparza i Stradomia.
W lutym 1786 Komisja Edukacji Narodowej (KEN) na wniosek Michała Poniatowskiego postanowiła prosić króla o mianowanie O-ego jej członkiem na miejsce zmarłego Augusta Sułkowskiego. Chodziło o to, aby O., jako nie sprawujący żadnego innego urzędu, mógł zająć się bliżej nadzorem nad szkołami głównymi. O. po raz pierwszy wziął udział w posiedzeniu KEN 6 III 1786, od 4 III do 7 IV t. r. przewodniczył na posiedzeniach Tow. do Ksiąg Elementarnych. Dn 25 IV t. r. KEN powołała O-ego na wizytatora Szkoły Głównej Koronnej w Krakowie, zalecając mu «zakończenie dzieła rozpoczętego i chwalebnie kontynuowanego przez ks. Kołłątaja». Z góry też niewątpliwie było przewidziane, że O. zostanie rektorem. O. miał już wcześniejsze związki z uniwersytetem i profesorami krakowskimi. W r. 1776 protegował u króla poznanego w Wiedniu Jana Jaśkiewicza, pragnącego udać się w zagraniczny wojaż naukowy, w r. 1783 pośredniczył w kontaktach Jana Śniadeckiego z wybitnym matematykiem francuskim J. A. Cousin, w r. 1784, wraz ze Szczepanem Hołłowczycem, delegowany był przez KEN dla rozpatrzenia zarzutów przeciw prokuratorowi Szkoły Głównej ks. Karolowi Marxenowi. Wizytacja O-ego zainaugurowana została uroczystym posiedzeniem Szkoły Głównej 19 V 1786. O. prowadził ją, intensywnie dokonując przeglądu różnych stron działalności uniwersytetu i starając się rozwiązać sprawy nie załatwione w czasach rektorstwa Kołłątaja oraz wywołujące spory. O. spotkał się na ogół z bardzo przychylnym przyjęciem ze strony profesorów niezadowolonych z niektórych zbyt arbitralnych posunięć Kołłątaja. «Nous en espérons beaucoup de bien pour l’Université, ayant à faire avec un homme franc, honnête, de bonne foi et vraiment zélé pour le bien des sciences» – pisał 28 V 1786 Jan Śniadecki. Dn. 3 X 1786 O. objął uroczyście funkcje rektora. Tegoż dnia wydał, jako zwierzchnik szkół w Koronie, napisany po łacinie Mandat regulujący system sprawozdawczości, sprawy podręczników i nakładający na nauczycieli nauki moralnej obowiązek informowania się o obyczajach mieszkańców i wpływania na nie przez publiczne dysertacje. Nauczycielom nauk przyrodniczych polecał informowanie się o bogactwach naturalnych i stanie gospodarki, a od prefektów wymagał dbania o wychowanie religijne i znajomość łaciny wśród uczniów. Wydawane następnie instrukcje dla wizytatorów generalnych, wysyłanych przez Szkołę Główną, nakazywały dopilnowanie egzekwowania tych zaleceń. W czerwcu 1787 przybyły do Krakowa Stanisław August okazywał wielkie zainteresowanie uniwersytetem i względy dla O-ego, któremu w czasie odwiedzin w Szkołach Nowodworskich nadał Order Świętego Stanisława. O. zaprojektował uczczenie bytności królewskiej założeniem «Związku Filantropów», który w jej rocznicę rozdawać miał z zebranego z ofiar publicznych funduszu nagrody «cnoty» dla rolników, rzemieślników, żołnierzy i służących, odznaczających się pracowitością, dobrym wykonywaniem zawodu czy powinności oraz uczciwością i bogobojnością. Część funduszy zamierzano przeznaczać na poprawę stanu sanitarnego Krakowa. Związek, którego członkowie rekrutowali się spośród profesorów uniwersytetu krakowskiego, duchowieństwa, notabli ziemiańskich i mieszczańskich, odbył trzy uroczyste posiedzenia (pierwsze 30 XII 1787, następne w rocznice pobytu króla, a więc 22 V 1788 i 21 VI 1789), w czasie których rozdawano nagrody, a jeden z profesorów wygłaszał stosowną mowę obrazującą założenia i zadania «Związku». Pomysł jego zrodził się z atmosfery oświeceniowego utylitaryzmu, którego gorącym wyznawcą był O., z ideologii produktywizacji i solidaryzmu społecznego. «Filantropowie» miarę użyteczności przykładali zarówno do przedstawicieli stanów uprzywilejowanych, jak i warstw pracujących. Gloryfikując pracę fizyczną i pracę «ubogich», «z których trosków i potów najbujniej wyrosła masa szczęśliwości ludzkiej na ziemi», starali się jednocześnie wpajać w nich przekonanie o słuszności istniejącego podziału funkcji i sytuacji społecznych. Po wyjeździe O-ego z Krakowa działalność «Związku» ustała.
Aktywność O-ego przyczyniła się do uporządkowania niektórych zaniedbanych spraw w uniwersytecie, ale od czerwca 1787 zaczęły się i w miarę czasu narastały sytuacje konfliktowe między wizytatorem a dużą częścią grona profesorskiego, zwłaszcza członkami Kolegium Fizycznego. Niekiedy wynikały one z osobistych interesów niektórych profesorów, były jednak przyczyny istotniejsze. Profesorowie dążyli do zachowania i rozszerzenia samorządu uczelni napotykając na opór O-ego, chcącego zwiększyć rolę rektora i zależność uniwersytetu od KEN. O. narażał się im swymi nietaktami, porywczością w postępowaniu, nadmierną aktywnością administracyjną, wyrażającą się w zwoływaniu częstych i długich posiedzeń, próbami biurokratycznego regulowania prac uczelni, narzucaniem ostrych rygorów i przykrej kontroli studentów itp. Popierał on oddanych sobie profesorów, w tym ludzi nielubianych i nieszanowanych, jak przede wszystkim wykładowcę fizyki ks. Andrzeja Trzcińskiego, którego w końcu 1788 r. narzucił na prezesa Kolegium Fizycznego. O., skrajny utylitarysta – lekceważył i krytykował teoretyczne nauki, jak np. wyższą matematykę; o poziomie intelektualnym i moralnym grona profesorskiego zaczął wyrażać opinie niepochlebne. Na profesorów patrzał z góry jako na ciasnych specjalistów. Krytykę «sawantów» i pomysł odebrania uniwersytetowi zwierzchnictwa nad szkołami i oddania go bezpośrednio Komisji Edukacyjnej zawierała broszura „List do przyjaciela z Warszawy”, której autorstwo Feliks Bentkowski przypisał O-emu. Broszura nawiązywała do uchwały o 100-tysiecznej armii, wskazywała na trudności wynikające z braku fachowej kadry dowódczej, ale jej zasadniczą treść stanowiły sprawy edukacyjne. Przeciwnicy O-ego z Janem Śniadeckim na czele (widzącym obecnie w rektorze zarozumiałego ignoranta, łamiącego ustawy i obrażającego profesorów) odpłacali mu równie zajadłą, a niekiedy równie stronniczą krytyką. W r. 1789 konflikt przybrał bardzo ostre formy. W sierpniu t. r. część profesorów wniosła do KEN zredagowaną przez Śniadeckiego skargę na rektora. Komisja dotąd popierała O-ego, zwłaszcza protegował go jej prezes prymas Michał Poniatowski. Osłabienie pozycji Poniatowskiego w związku z wypadkami politycznymi i wyjazd jego z kraju wpłynęły na zmianę stosunku KEN do spraw Szkoły Głównej Koronnej. Komisja 29 VIII 1789 wezwała O-ego do Warszawy, nie mógł on jednak od razu przyjechać, toteż wezwanie zostało ponowione 21 IX t. r. W rezultacie wielotygodniowych narad KEN na początku lutego 1790 powzięła decyzje rozszerzające samorząd Szkoły Głównej. Nowym rektorem, wybranym przez profesorów 31 V 1790, został ks. Józef Szabel, który już wcześniej, po wyjeździe O-ego, kierował tymczasowo uniwersytetem.
Odsunięty od uniwersytetu O. przebywał do 20 VI 1790 w Warszawie i brał udział w posiedzeniach KEN. Uważając, że wskutek zaabsorbowania członków innymi sprawami pracuje ona źle, proponował (jak twierdził, jeszcze przed wyjazdem prymasa Poniatowskiego którego, jak i innych komisarzy, przekonać miał o słuszności swego projektu) stworzenie ośmioosobowego organu wykonawczego – departamentu, pod kierownictwem jednego płatnego komisarza, którym sam chciał być. Wysunął również propozycję, aby KEN wysłała go na kilka lat za granicę dla nawiązania kontaktu z obcymi uczonymi i nadsyłania naukowych korespondencji. Propozycje te powtórzył w liście do Stanisława Augusta z 28 VI 1790, jednocześnie prosząc o stanowisko dyplomatyczne za granicą, najchętniej we Francji lub Saksonii. Prośba ta została spełniona i O. przeznaczony został na poselstwo do Hiszpanii. Jednak wobec ostatecznej rezygnacji Stanisława Potockiego, mianowanego jeszcze w r. 1788 posłem we Francji, sejm powierzył tę misję O-emu (22 IX 1790).
Do Paryża O. przybył w marcu 1791. Pensji miał 4000 dukatów rocznie, ale – dbając o zewnętrzne splendory poselstwa – dokładał wiele z własnego majątku. Misja jego, politycznie jałowa, sprowadzała się głównie do nadsyłania relacji, które w listach do króla obejmowały szeroki wachlarz informacji również z życia kulturalnego. Oceny i przewidywania polityczne O-ego były mało krytyczne i nacechowane nieuzasadnionym optymizmem. Z dotychczasowym polskim chargé d’affaires Filippo Mazzeim O. pozostawał w złych stosunkach, oskarżając go m. in. o sympatie jakobińskie. W czasie swego pobytu we Francji O. został członkiem Tow. Przyjaciół Konstytucji 3 maja. W r. 1792 król dał mu Order Orła Białego.
Po wypowiedzeniu przez Francję wojny Austrii król polecił O-emu opuszczenie Francji, pod pozorem udania się do Genui w sprawach pożyczki dla Polski. O. zwlekał z wyjazdem i opuścił Paryż dopiero 19 VIII 1792, udając się do Szwajcarii, a w grudniu t. r. do Bawarii. W maju 1793 był w Wiedniu, skąd udał się do Polski, aby zaciągnąć nowe pożyczki na swoje dobra, po czym powrócił do Bawarii. W Monachium był jeszcze w marcu 1794. Sejm grodzieński 1793 r. uznał, iż O-emu należy się 1 242 dukaty zaległej pensji. O wypłatę tej należności przez rząd rosyjski w l. 1796 i 1797 O. bezskutecznie starał się za pośrednictwem Stanisława Augusta. W liście do niego z 14 I 1797 donosił, iż jeździł do Krakowa i sprzedał «ostatnią wioskę». Po spłaceniu długów został mu niewielki kapitalik, za który nabył w Austrii «domek», «kawałek gruntu» i «kilka krów» i z tego się wraz z żoną utrzymuje. Zmarł O. w Wiedniu 12 VIII 1799. Jego małżeństwo zawarte ok. r. 1781 z Francuzką Anną de Charel było bezdzietne.
Portret O-ego nieznanego pędzla w auli UJ (reprod. w monografii F. Skorzepianki i w książce M. Chamcówny); – Estreicher; Nowy Korbut; Uruski; – Aleksandrowska E., Zabawy Przyjemne i Pożyteczne, Wr. 1959; Bartoszewicz K., Szkice i portrety literackie, Kr. 1930; Borkiewicz S. Linowski Z., Monografia historyczna i gospodarcza powiatu jędrzejowskiego, Kielce 1932 s. 1932 s. 19, 168, 181; Chamcówna M., Szkoła Główna Koronna w walce o autonomię uniwersytecką, „Kwart. Hist. Nauki i Techn.” R. 2: 1957 nr 2; taż, Uniwersytet Jagielloński w dobie Komisji Edukacji Narodowej, Szkoła Główna Koronna w okresie wizyty i rektoratu H. Kołłątaja 1777–1786, Wr. 1957; taż, Uniwersytet Jagielloński w dobie Komisji Edukacji Narodowej. Szkoła Główna Koronna w latach 1786–1795, Wr. 1959 (reprod. portretu); Dembiński B., F. Oraczewski… jako poseł w Paryżu… w r. 1791 i 1792, Księga pamiątkowa Uniwersytetu Lwowskiego ku uczczeniu pięćsetnej rocznicy Uniwersytetu Krakowskiego, Lw. 1900; Fabre J., Stanislas-August Poniatowski et l’Europe des Lumières, Paris 1952; Jabłoński Z., Z dziejów teatru krakowskiego w drugiej połowie XVIII w., „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 16: 1970; Jobert A., La Commission d’Education Nationale en Pologne, Paris 1941; Kocój H., Francja a upadek Polski, Kr. 1976; Konopczyński W., Geneza i ustanowienie Rady Nieustającej, Kr. 1917; Lewicki J., Geneza Komisji Edukacji Narodowej, W. 1923; Łukaszewicz W., Filippo Mazzei (1730–1816), „Kwart. Hist.” R. 56: 1948 z. 3–4; Michalski J., Sprawa chłopska na sejmie 1773–1775, „Przegl. Hist.” T. 45: 1954 z. 1; Opałek K., Myśl Oświecenia w Krakowie, Kr. 1955; Raszewski Z., Staroświecczyzna i postęp czasu, W. 1963; Skałkowski A., Towarzystwo Przyjaciół Konstytucji 3 Maja, P. 1930; Skorzepianka F., F. Oraczewski rektor Krakowskiej Szkoły Głównej, Kr. 1935; Szumowski W., Krakowska Szkoła Lekarska po reformach Kołłątaja, Kr. 1929; Tomkowicz S., Z wieku Stanisława Augusta, Kr. 1882; – Baliński M., Pamiętniki o Janie Śniadeckim, Wil. 1865 I–II; Bernacki L., Teatr, dramat i muzyka za Stanisława Augusta, Lw. 1929; Instrukcje dla wizytatorów generalnych szkół Komisji Edukacji Narodowej, Oprac. K. Bartnicka i I. Szybiak, Wr. 1976; Komedia obyczajowa warszawska, Wyd. Z. Wołoszyńska, W. 1960 I; Korespondencja Jana Śniadeckiego, T. I, Wyd. L. Kamykowski, Kr. 1932; toż, T. II, Wyd. M. Chamcówna i I. Tync, Wr. 1954; Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców, W. 1963; Protokoły posiedzeń Komisji Edukacji Narodowej, Wyd. T. Mizia, Wr. 1969; Protokoły posiedzeń Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych 1775–1792, Wyd. T. Wierzbowski, W. 1908; Teatr Narodowy 1765–1794, W. 1967; Vol. leg., IX; Wizyta Szkoły Głównej Koronnej przez F. O-ego, … w 1786 r., Arch. do Dziej. Liter., Kr. 1884 III; – AGAD: Arch. Król. Pol., księga 278, Arch. Publ. Potockich, t. 260, 279a, 279b, Korespondencja Stanisława Augusta, t. 2, 3b, Zbiór Popielów, t. 406, 418; B. Czart.: rkp. 678, 679, 698, 700, 723, 729, 735, 928.
Jerzy Michalski