Pęczarski Feliks (1804 lub 1805–1862), malarz. Ur. w Warszawie lub w Kryłowie nad Bugiem, był synem Józefa, urzędnika państwowego (zm. 1825), i Wiktorii z Kwiatkowskich. Wg Franciszka Ksawerego Preka, rodzice P-ego pochodzili z «niższej szlachty». P. był głuchoniemy, w lipcu 1818 został oddany do Instytutu Głuchoniemych w Warszawie, założonego w 1817 i kierowanego przez ks. Jakuba Falkowskiego, i przebywał tam do 1 VI 1831. Dn. 16 III 1819 Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (WRiOP) przyznała P-emu – na wniosek ks. J. Falkowskiego – stypendium na cztery lata (250 zł miesięcznie), do którego ojciec P-ego miał dopłacać rocznie 250 zł. W „Liście ubogich uczniów” z r. 1819 zanotowano, że P. «ma chęć i zdolności do rysunku i rżnięcia na miedzi», a w „Raporcie” z 10 VI t. r. stwierdzono, że ma «zdatność do rysunków i malarstwa» i «uczy się rzeźby na miedzi», tj. miedziorytu (u Jana Krethlowa na Wydziale Nauk i Sztuk Pięknych Uniw. Warsz.). Dn. 1 II 1822 na wniosek ks. J. Falkowskiego mianowany został przez Komisję Rządową WRiOP «kandydatem nauczycielskim» w Instytucie Głuchoniemych; kontynuując naukę własną, powtarzał lekcje z wychowankami. W sierpniu 1821 notowany był zarówno w „Raporcie o uczniach”, jak i w „Raporcie o uczących i dozorujących”. Dn. 10 VIII 1822 na popisie publicznym uczniów Instytutu odznaczony został medalem. W t. r. rozpoczął naukę malarstwa na Uniw. Warsz. pod kierunkiem Antoniego Brodowskiego i Antoniego Blanka i najpewniej przerwał naukę sztycharstwa (nie są znane prace P-ego z tego zakresu). W r. 1823 P. został «etatowym pomocnikiem nauczycielskim» w Instytucie Głuchoniemych z pensją roczną 1000 zł i całkowitym utrzymaniem. Od r. 1823 P. brał udział w wystawach publicznych sztuk pięknych w Warszawie. W r. 1823 wystawił kopie rysunkowe ze sztychów, w r. 1825 obrazy olejne: dwa studia akademickie z żywego modela, dwa portrety, z których jeden ujawniał przyszłe zainteresowania tematyką rodzajową; za studium Figura w postawie naciągającego łuk otrzymał wyróżnienie «accessit». W r. 1828 wystawił pięć studiów z natury, malowanych olejno, i za jedno z nich został nagrodzony medalem srebrnym drugiej wielkości. W t. r. malował portret arcbpa Jana Pawła Woronicza, a w r. 1830 portret ks. Jakuba Falkowskiego. Najwcześniejszą znaną pracą P-ego jest Portret dziewczynki (1830, przed r. 1939 w Muz. Narod. w Warszawie, znany z fotografii). W czasie pobytu w Instytucie Głuchoniemych P. pozostawał w zależności od ks. J. Falkowskiego, którego w r. 1825 prosił o zezwolenie na sprzedaż swych obrazów, aby pomóc rodzeństwu – bratu i siostrom – po zgonie ojca. Dn. 29 VI 1828 P. pojechał z ks. J. Falkowskim i trzema innymi głuchoniemymi do Bawarii, skąd wrócił w październiku t. r. W czasie powstania listopadowego P. zastępował nauczycieli Instytutu Głuchoniemych, pełniących służbę w Gwardii Narodowej. Głównym jego obowiązkiem w Instytucie było nauczanie rysunku «w oddziale płci męskiej», a jako biegle władającego językiem migowym głuchoniemych używano P-ego «do korepetycji w wykładzie nauki religijnej» w niedziele i święta. W styczniu 1831 mianowany korepetytorem, 17 V t. r. złożył podanie o dymisję z Instytutu i został przez Komisję Rządową WRiOP zwolniony, «dla doskonalenia się w kunszcie malowania, wyłącznie temuż kunsztowi chcąc się poświęcić…», jak napisano w świadectwie, które otrzymał od ks. J. Falkowskiego. Dalszy okres – samodzielnego już życia P-ego – znamy bardziej fragmentarycznie. Wg ks. Jozafata Szczygielskiego, z Instytutu Głuchoniemych miał wyprowadzić się «do miasta», tj. do Warszawy. Informację F. K. Preka o późniejszym zamieszkaniu w Lublinie potwierdza grupa prac związanych z tym miastem i Lubelszczyzną, a także Podlasiem, portrety: Zygmunta Stryjeńskiego, sędziego pokoju pow. tarnogrodzkiego (1835, Muz. Narod. w Krakowie), małżonków Zembrzuskich (1835, kościół parafialny w Mordach, woj. siedleckie), obraz przedstawiający widownię teatru w Lublinie podczas spektaklu (1836, muzeum w mieście Gorkij w Związku Radzieckim), portrety: pary małżeńskiej z Kazimierza Dolnego (1837, Muz. Narod. w Warszawie) i Adama Szydłowskiego, właściciela Werbkowic (1838, przed r. 1939 tamże), Zwiastowanie w kościele Św. Zofii w Tarnogórze (1839, kopia z obrazu Alloriego z kolegiaty w Zamościu), a także nie datowane: Św. Monika i Męczeństwo bł. Sadoka i towarzyszy w Sandomierzu (w klasztorze Dominikanów w Lublinie), portret starosty hrubieszowskiego Lipskiego (do września 1939 własność J. Zajączkowskiej w Poznaniu). Z faktu, że nie wymienia P-ego wykaz warszawskich artystów malarzy w „Kalendarzyku informacyjnym” z r. 1837 i że nie brał udziału w wystawach warszawskich w l. 1836 i 1838 wynika, że przebywał wówczas poza Warszawą. W r. 1839 (jesienią) wyjechał do Wilna «za paszportem wydanym w Warszawie». Został tam aresztowany przez policję, gdyż w paszporcie nie odnotowano jego kalectwa. Zmuszany był do zeznań biciem rózgami i kijami, przy czym złamano mu rękę, a także okradziono z pieniędzy i przyborów malarskich. Po trzech miesiącach, po wyjaśnieniu sprawy, odstawiony został do granicy Królestwa. Zapewne złożył tam zażalenie, które stało się powodem dochodzenia. P. był ponownie w Wilnie w październiku 1840 i złożył oświadczenie, że w roku poprzednim «nawet najmniejszego prześladowania nie doznał». W l. 1841 i 1842 mieszkał w Warszawie (przy Krakowskim przedmieściu 371), a w kwietniu 1843 przeniósł się na Miodową do «byłego Pałacu Paca»; w r. 1845 mieszkał przy ul. Nowe Miasto nr 353. Brał udział w wystawach sztuk pięknych w Warszawie w l. 1841 i 1845. W r. 1841 nagrodzony został «medalem srebrnym klasy 1» za obrazy: Szulerzy i Matka Boska, w r. 1845 prócz scen rodzajowych przedstawiających szulerów, lichwiarzy, spekulantów wystawił kompozycje historyczne: Chrzest króla indyjskiego, Kolumb na okręcie w czasie spisku, Kolumb stawiający jajko. W l. 1841–5 powstały niezmiernie dla twórczości P-ego charakterystyczne kompozycje rodzajowe, często z niewielkimi zmianami powtarzane, nacechowane charakterystyką twarzy zbliżającą się do karykatury, przesadną gestykulacją, której źródłem mógł być język migowy głuchoniemych, a także drobiazgowym, naturalistycznym potraktowaniem akcesoriów i wykorzystaniem efektów sztucznego oświetlenia. W kompozycji obrazy te nawiązywały do licznych wariantów i replik scen lichwiarskich Marinusa van Roymerswaele. Inny kierunek zainteresowań rodzajowych P-ego reprezentowały wielopostaciowe sceny we wnętrzach kawiarń (np. obraz z r. 1843 niesłusznie tytułowany Honoratka, który nie przedstawia jednak wnętrza owej słynnej kawiarni z czasów powstania listopadowego; do sierpnia 1944 w zbiorach Apolinarego Przybylskiego w Warszawie, zaginiony; replika przed r. 1939 w zbiorach Stanisława Patka w Warszawie, zaginiona). W r. 1848 P. nie figurował w spisie warszawskich artystów malarzy w „Kalendarzyku Informacyjno-Kieszonkowym… A. Rousseau”, zapewne więc nie mieszkał już tu w końcu 1847 r., natomiast datę 6 XI 1847 nosił portret Ignacego Rutkowskiego, właściciela Szpetala Górnego (dziś dzielnicy Włocławka, przed r. 1939, wraz z namalowanym jednocześnie portretem żony I. Rutkowskiego, w zbiorach Rutkowskich w Szpetalu Górnym). W l. 1847–8 P. zamieszkiwał we Włocławku. We wrześniu 1850 wyjeżdżał do Płocka, gdzie sprzedawał obrazy i malował portrety. Z pobytem we Włocławku wiążą się obrazy religijne z r. 1860: Św. Franciszek Salezy, Św. Wincenty à Paulo, oba niegdyś w tamtejszym kościele Św. Witalisa, i portrety małżonków Rudowskich (1848, Galeria Portretu Polskiego w Wilanowie); z wyjazdem do Płocka portrety: Jana (?) Pabudzińskiego, sędziego kryminalnego w Płocku (1850, Muz. Narod. w Warszawie), Józefy z Chełmickich Lasockiej (muz. w Płocku), Stanisława Lasockiego (do września 1939 w Miszewie Murowanym). Portrety P-ego cechuje wnikliwość psychologiczna i umiejętność oddania różnorodnych typów psychofizycznych portretowanych osób. P. zmarł w szpitalu powiatowym we Włocławku 12 X 1862.

P. był żonaty (7 III 1848) z Józefą z Dyniewiczów (ur. 1822, zm. 27 VI 1852) i miał z nią córki: Eleonorę (ur. 19 II 1849) i Marię (ur. 15 VIII 1851, zm. 19 VIII 1852).

Pol. Bibliogr. Sztuki, I cz. 2; Grajewski, Bibliografia ilustracji; Gerber R., Studenci Uniwersytetu Warszawskiego, 1808–1831, Wr. 1977, (nieścisłości!); Thieme–Becker, Lexicon d. Künstler, XXVII (Z. Batowski); Malarstwo pol. od XVI do XX w. Katalog, Wyd. 2., W. 1975; Sienkiewicz J., Malarstwo warszawskie 1 poł. XIX w., Pamiętnik wystawy, W. 1936; Sztuka warsz. Katalog, II; – Bartnicka K., Polskie szkolnictwo artystyczne na przełomie XVIII i XIX w., Wr. 1971; Ciechomski S., Piwarski, Pęczarski i Boilly, „Plastyka” R. 4: 1938 nr 4 (25); Dobrowolski T., Malarstwo polskie ostatnich dwustu lat, Wr. 1976; tenże, Nowoczesne malarstwo pol., I; Jakimowicz I., Tomasz Zieliński, kolekcjoner i mecenas, Wr. 1973; Kozakiewicz S., Malarstwo polskie. Oświecenie, klasycyzm, romantyzm, W. 1976; tenże, Malarstwo warszawskie w latach 1815–1850. Podłoże rozwoju, „Roczn. Muz. Narod. w W.” R. 6: 1962 s. 230, 232; tenże, Warszawskie wystawy sztuk pięknych…, Wr. 1952 (uzupełnienie: „Biul. Hist. Sztuki” R. 15: 1953 s. 83, 87); Manczarski A., Pęczarski pierwszy w Polsce głuchoniemy artysta-malarz, „Nauczyciel Głuchoniemych i Niewidomych” R. 7: 1930; Michałowski J. M., Nowe materiały do biografii P-ego, „Biul. Hist. Sztuki” R. 23: 1961 nr 1; tenże, Pęczarski Polish Deaf and Dumb Painter…, „The Voice of Silence” (Rzym) R. 10: 1966 nr 1–4; tenże, Pęczarski w Płocku, „Notatki Płockie” 1959 nr 11/12; tenże, Szulerzy i lichwiarze – obrazy rodzajowe P-ego, „Biul. Hist. Sztuki” R. 38: 1976 nr 3; tenże, Warszawskie kawiarnie P-ego, „Kron. Warszawy” R. 7: 1976 nr 4; Ryszkiewicz A., Na widowni teatru lubelskiego, „Pam. Teatr.” R. 7: 1958 z. 27/8 (uzupełnienie tamże R. 8: 1959 z. 32); tenże, Początki handlu obrazami w środowisku warszawskim, Wr. 1953; Sienkiewicz J., Malarstwo warszawskie 1 poł. XIX w., „Arkady” R. 2: 1936 nr 9; – Examen wychowanków Instytutu Głuchoniemych… 25 I 1831, W. 1831 s. 3; Instytut Głuchoniemych zaprasza na examen…, W. 1820 s. 4; toż, W. 1821 s. 3; toż, W. 1823 s. 5, 11, 12; Falkowski J., O Instytucie Głuchoniemych Warszawskim, W. 1819 s. 28; tenże, O początku i postępie Instytutu Warszawskiego Głuchoniemych…, W. 1823; [Pęczarski F.], List jednego ucznia z Instytutu Głuchoniemych…, „Rozrywki dla Dzieci” T. 5: 1826 nr 26; Prek F., Czasy i ludzie, Wr. 1959; Wolfgang A., Rys historyczny usiłowań w uczeniu głuchoniemych…, Wil. 1830 s. 124, 126, 130, 132, 134, 256–7, 196; Wykaz zatrudnień w Instytucie Głucho-Niemych od… IX 1821 do… VIII 1822, [W. 1822] s. 8; Życia artystyczne w świetle prasy warszawskiej pierwszej połowy XIX w., Oprac. E. Moszoro, Wr. 1962; – Arch. PAN: Materiały Z. Batowskiego, Malarstwo warszawskie (kopia w B. IS PAN); Arch. Państw. we Włocławku: «Nr 81 policyjne akta Magistratu m. Włocławka w przedmiocie urodzonych, zmarłych… zaczęte 1856…», poz. 8, Księga ludności m. Włocławka 1855–1859, nr domu 232; Arch. Paraf. Św. Jana we Włocławku: Księga nr 33 – «Śluby 1847–1855» k. 19 akt 24, Akta urodzenia 1847–1852, s. 98v., akt 60 s. 317 akt 185, Księga unikat dla Parafii Włocławek aktów zejść… 21 VI 1848–1854, s. 131v. akt 62, s. 138v. akt 110, Księga zgonów, s. 49v. akt 280; B. Jag.: Korespondencja E. Rastawieckiego (list F. P-ego z 6 VII 1851); B. im. Zielińskich w Płocku: rkp. sygn. R. 57 t. 1 (Szczygielski Jozafat, ks., Dziennik zdarzeń); Muz. Narod. w W.: Sachowicz J., Katalog galerii obrazów ś. p. Tomasza Zielińskiego, nr kat. 261–262 (rkp.); – Michałowski J. M., Feliks Pęczarski (praca magisterska na Uniw. Warsz., 1958, mszp. w posiadaniu autora).

Janusz M. Michałowski