Oszmieniec Ferdynand h. Orla (ok. 1772–1847), pedagog, wydawca czasopism rosyjskich o tematyce polskiej. Pochodził z rodziny średnio zamożnej szlachty ze wsi Oszmiańce w pow. wołkowyskim. Inne jej gałęzie nosiły nazwisko o brzmieniu Oszmianec vel Ośmianiec, co powodowało niekiedy i w jego przypadku odmienną pisownię nazwiska. Ojciec Franciszek, koniuszyc wołkowyski, podpisał akt elekcji Stanisława Augusta. O., ur. w którejś z majętności rodziny w pow. wołkowyskim (Jan Giżycki ustala w przybliżeniu datę jego urodzin na l. 1770–3), kształcił się w połockim kolegium jezuickim, które ukończył zapewne w r. 1796. Nauka odbywała się tam wedle dawnych, nieco tylko zreformowanych tradycji zakonnych; szkoła uzyskała prawa uczelni wyższej dopiero w r. 1812, posługiwanie się przez O-a tytułem magistra nie miało zatem podstaw prawnych. Przed sierpniem 1796 O. – wedle swych publikowanych autobiografii – miał służyć w wojsku, i to nawet w stopniu oficerskim. Niektóre życiorysy sugerują armię rosyjską; sądząc po entuzjastycznych opiniach O-a o T. Kościuszce, można by domyślać się jakiegoś epizodu insurekcyjnego. Obejmując 1 VIII 1796 stanowisko nauczyciela w dyneburskiej szkole powiatowej, O. był raczej świeżym absolwentem szkoły połockiej; przemawiają za tym jego związki z zakonem jezuitów. Początkowo uczył tylko w szkołach jezuickich: po rocznej pracy w Dyneburgu 1 VIII 1797 przeszedł do Witebska, rok później do Orszy, 1 VIII 1800 – do «akademii» połockiej, a w okresie od 1 VIII 1801 do 1 VIII 1803 działał w miasteczku Czeczery w pow. rohaczewskim na Białorusi. Wizytujący tamtejszą szkołę odnotowali go jako księdza jezuitę. Wedle innych danych (Giżycki) O. nie uzyskał nigdy święceń kapłańskich ani nie składał uroczystych ślubów zakonnych, a w l. 1796–1803 był luźno stowarzyszonym członkiem zakonu, który egzystował wtedy tylko w niektórych rejonach cesarstwa rosyjskiego.
Działalność w szkole czeczerskiej O. zakończył publikacją materiałów egzaminu publicznego, wydając w Mińsku w r. 1803 Experyment publiczny z całorocznego nauk postępku. Do września 1805 wystąpiła, wedle spisów stanu służby O-a, dwuletnia przerwa w jego działalności pedagogicznej, spowodowana chorobą. Sytuacja ta wyniknęła zapewne przede wszystkim z powodu rozwiązania formalnych związków z zakonem jezuitów; 16 IX 1805 O. podjął pracę w szkole powiatowej w Kamieńcu Podolskim już w charakterze świeckiego nauczyciela; wcześniej jeszcze opublikował małą broszurę Wypisy z różnych klasycznych autorów (Łuck 1804), opatrując nazwisko wydawcy tytułem profesora szkół publicznych. Rzecz, dedykowana Tadeuszowi Czackiemu, miała być – wedle opinii znanego ówcześnie filologa wileńskiego Ludwika Sobolewskiego – pozbawiona wszelkiej wartości. Ze szkoły kamienieckiej O. zwolniony został 23 IV 1807, oficjalnie z powodu choroby, a wedle trudnych do sprawdzenia przekazów (Giżycki) ze względu na «nieszczególną swoją konduitę». Obowiązki nauczyciela języka łacińskiego oraz elementów geografii, historii i arytmetyki objął dopiero 1 VIII 1808 w Instytucie Głuchoniemych w Romanowie (ówczesna gub. wołyńska). Jednocześnie pełnił funkcję sekretarza tej głośnej wówczas placówki oświatowej; wraz z jej fundatorem Józefem Augustem Ilińskim odbył kilka podróży, m. in. do Petersburga, Kijowa i Żytomierza. Obowiązki wykonywał – wedle spostrzeżeń wizytatorów – dość pilnie. Rychło (1 IX 1810) O. przeniósł się na stanowisko starszego nauczyciela gimnazjum w Kursku, gdzie 30 III 1812 uzyskał pochwałę. Dn. 1 XII 1813 podjął pracę w gubernialnym gimnazjum w Orle, ucząc statystyki, historii, geografii, mitologii i innych starożytności, a także języka łacińskiego. Dn. 20 XII uzyskał rangę radcy tytularnego.
Pracując w głębi Rosji, O. opanował szybko język rosyjski; w Orle stał się jednym z podopiecznych tamtejszego mecenasa sztuki teatralnej oraz literatury generała piechoty S. M. Kamienskiego. Poparcie wpływowego magnata umożliwiło podjęcie przez O-a w pocz. 1816 r. wydawnictwa czasopisma, poświęconego rosyjsko-polskiemu zbliżeniu politycznemu i kulturalnemu. Pozwolenie Moskiewskiego Komitetu Cenzury O. uzyskał przy poparciu władz tamtejszego uniwersytetu 30 III t.r.; przedstawiając cenzurze pierwszy numer dwumiesięcznika, redaktor tłumaczył swoisty układ treści chęcią ułatwienia jej pracy. Do pocz. 1817 r. O. wydał 6 zeszytów czasopisma w języku rosyjskim, nadając mu tytuł „Drug Rossijan i ich jedinoplemennikov obojego pola ili orlovskij rossijskij žurnal’ na 1816 god”. Drobne artykuliki, zbiory maksym i utwory poetyckie ogłaszane były też w języku łacińskim i francuskim. Zasadniczą treść stanowiły napuszone pochwały Aleksandra I, dawniejszych władców Rosji i Polski, dytyramby na cześć religii i jej znaczenia społecznego oraz panegiryki, odnoszące się do współczesnych posunięć politycznych władz carskich w sprawie polskiej. Konkretniejsze, choć nader skrótowe informacje dotyczyły aktualnego stanu literatury i nauki rosyjskiej oraz polskiej, postępów organizacji wewnętrznej Król. Pol., a także wydarzeń kulturalnych i oświatowych w Orle. Całość, przepleciona megalomańskimi opisami prac i publikacji – nie wiadomo zresztą, czy faktycznie dokonanych – redaktora, a zarazem i głównego autora czasopisma, robiła wrażenie prowincjonalnej grafomanii. O. kontynuował wydawnictwo w r. 1817 i do pocz. 1818 r. opublikował 3 zeszyty nowej, nieco skromniejszej serii pt. ,,Otečestvennyj pamjatnik posvjaščonnyj druželubnomu sojedineniju rossijskich i pol’skich narodov”. Tytuł nawiązywał do wcześniejszego wydawnictwa, finansowanego też przez gen. Kamienskiego. Oprócz ogólnikowych danych o rozwoju piśmiennictwa obu społeczeństw O. podawał tu jeszcze więcej informacji autobiograficznych, związanych np. (nr 3) z objęciem przezeń 1 VIII 1817 obowiązków starszego nauczyciela literatury polskiej i łacińskiej w Mohylowie. Przeniesienie to O. uzyskał zapewne dzięki poparciu kuratora wileńskiego Adama Jerzego Czartoryskiego, do którego zwrócił się listownie z odpowiednią prośbą 21 VI 1817, załączając też komplet „Druga Rossijan”. Publikacje swe wręczał przy każdej nadarzającej się sposobności wszystkim liczącym się osobistościom, od cesarza Aleksandra I i jego otoczenia począwszy do chwalonych ustawicznie dawnych i aktualnych protektorów – S. M. Kamienskiego i J. A. Ilińskiego.
Program „Pamjatnika” zaplanowanego analogicznie do wydawanego w l. 1811–12 cennego, choć niezbyt życzliwie przyjętego przez literatów rosyjskich, periodyku petersburskiego „Ulej” Bazylego Anastasewicza, próba umacniania rosyjsko-polskiej «ugody» doby kongresu wiedeńskiego, wywołała zdecydowany sprzeciw czasopism rosyjskich, które hołdowały bardziej postępowej ideologii i w jej duchu zabiegały o zbliżenie kulturalne obu społeczeństw. Ostre artykuły recenzyjne wydawnictw O-a ukazały się w l. 1816–17 na łamach charkowskiego „Ukrainskego vestnika” i petersburskiego „Syna otečestva”. W kręgu bliskich przyszłym dekabrystom, a zainteresowanych żywo problematyką polską przyjaciół księcia P. A. Wiaziemskiego wymieniano współcześnie ironiczne uwagi na temat zabiegów i publikacji O-a. Odbiorcy polscy wydawnictw O-a na ich temat nie wypowiadali się. W dawniejszej literaturze naukowej rosyjskiej, radzieckiej i polskiej publikacje te oceniano powściągliwie lub krytycznie; ostatnio doczekały się one próby pewnej rehabilitacji (V. A. Gromov, po części A. V. Kušakov i A. Dworski), która nie wydaje się przekonywająca. Dn. 1 IX 1818 O. przeniesiony został do szkoły w Mołodecznie, gdzie nauczał wymowy, prawa, historii i języka rosyjskiego. Wizytator Józef Twardowski stwierdził w r. 1819, że aczkolwiek O. kładł zbytni nacisk na metody pamięciowe, to «wybornie wykłada» język rosyjski «i nie ma szkoły, gdzieby z tego względu uczniowie tak postąpili»; O. wykazywać też miał specjalne umiejętności nauczania literatury polskiej i rosyjskiej. Dn. 1 IX 1821 objął już ostatnie miejsce pracy pedagogicznej jako nauczyciel wymowy, prawa i historii w żytomierskiej szkole powiatowej. Działał tam nadal w r. szk. 1826/7, a następnie przeszedł na emeryturę. Sprawował wtedy jeszcze funkcję bibliotekarza biblioteki publicznej w Żytomierzu; zmarł tamże w r. 1847.
O. był żonaty (ślub zapewne w l. 1807–8) z Katarzyną – znane jest tylko imię jej ojca Jan (lub Iwan) – i miał z nią kilkoro dzieci: m. in. Klementynę (ur. ok. 1808), Emilię (ur. ok. 1810) oraz Waleriana (ur. ok. 1817). Potomstwo uległo – przynajmniej w części – rusyfikacji.
Estreicher w. XIX; Enc. Org.; Russ. biogr. slovar’; Uruski; Russkaja periodičeskaja pečat’ (1702–1894), Spravočnik pod red. A. G. Dement’eva, A. V. Zapadova, M. S. Čerepachova, Moskva 1959 I; – Bieliński, Uniw. Wil., II; Dworski A., Polonica w rosyjskich wydawnictwach F. Orli-Oszmieńca w latach 1816–1818, w: Studia Polono-Slavica-Orientalia, Acta litteraria I, Wr. 1974 s. 95–105; Francev V. A., Polskoe slavjanovedenie konca XVIII i pervoj četverti XIX st., Praha 1906; [Giżycki J.] I. G., Materiały do dziejów Akademii Potockiej i szkół od niej zależnych, Kr. 1905; [Giżycki J.] Gozdawa M., Zakłady naukowe w Romanowie, w: Księga pamiątkowa ku uczczeniu setnej rocznicy urodzin Adama Mickiewicza (1798–1898), W. 1898 II 37; Gromov V. A., Russko-pol’skie žurnaly „Drug Rossijan” i „Otečestvennyj pamjatnik” (1816–1818), w: Slavjanskie strany i russkaja literatura, Leningrad 1973 s. 5–32; Kušakov A. V., Iz istorii russko-pol’skich literaturnych syjazej vtoroj poloviny XIX – načala XX veka, Orel 1969 s. 18–19; Skrunda W., Rosyjskie almanachy literackie lat 1794–1852, „Slavia Orientalis” 1970 nr 1 s. 41; Wołoszyński R. W., Polsko-rosyjskie związki w naukach społecznych 1801–1830, W. 1974; tenże, Z problematyki powiązań nauk społecznych w Polsce z nauką rosyjską na początku XIX w., w: Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol., S. A., W. 1965 z. 8 s. 33; – Lipski J., Archiwum kuratorii wileńskiej ks. A. Czartoryskiego, Kr. 1926; Ostaf’evskij archiv knjazej Vjazemskich, S. Pet. 1899 I; Sbornik materialov dlja istorii prosveščenija v Rossii izvlečennych iz Archiva Ministerstva Narodnego Prosveščenija, S. Pet. 1893–7 I–II; Wizyta jeneralna szkół i zakładów edukacyjnych w guberni mińskiej odbyta w roku 1819, w: Arch. do Dziej. Liter., Kr. 1904 X 466; – „Drug Rossijan i ich edinoplemennikov oboego pola” 1816–17 nr 1–6; „Otečestvennyj pamjatnik posvjaščennyj druželjubnomu soedineniju Rossijskich i Pol’skich narodov” 1817–18 nr 1–3; „Syn otečestva” 1817 cz. 35 nr 3 s. 134–6; „Ukrainskij vestnik” 1816 cz. 2 nr 5 s. 254–62, cz. 4 nr 12 s. 385–7, 1817 cz. 7 nr 8 s. 241–6; – Arch. PAN: III-76 (Materiały L. Chmaja), jedn. 94 k. 318; B. Czart.: rkp. 5477; Centr. Gosud. Arch. v Moskve: fond 31 opis’ 1, ed. chr. 48 k. 95–97, 49 k. 55; Gosud. Arch. Orlovskoj Oblasti: fond 64 opis’ 1, ed. chr. 8–10; Naučnaja Biblioteka Vil’njusskogo Universiteta im. V. Kapsukasa Rukopisnyj Otdei: fond 2 KC 142 k. 427–429.
Ryszard W. Wołoszyński