Szaniawski Filip Nereusz (Neriusz) h. Junosza (ok. 1727/8–1782), starosta kąkolownicki i bolesławski, poseł sejmowy, przemysłowiec.
Był młodszym synem Fabiana Kazimierza (zob.) i Eleonory z Potockich, 2.v. Antoniowej Grodzickiej, córki Piotra, woj. czernihowskiego, oraz Katarzyny z Chodorowskich, podkomorzanki lwowskiej, bratem Teodora i czterech sióstr: Zofii, Anny Róży (Rozalii), benedyktynki sakramentki we Lwowie, Antoniny, żony Józefa Drohojowskiego, podstolica chełmskiego, następnie Stefana Dunina Wąsowicza, podstolica radomskiego i star. budziszewskiego, oraz Ludwiki, żony star. lwowskiego Antoniego Potockiego (zob.).
Wraz z bratem Teodorem S. przekazał 13 VIII 1744 odziedziczony po ojcu klucz falencki (ziemia warszawska) w arendę podkanclerzemu kor. Janowi Małachowskiemu, a 25 VIII t.r. wystawił w Drzewicy skrypt dłużny na 10 tys. zł swemu faktorowi Ickowi Jakubowiczowi, «obywatelowi miasta Opoczna». We wrześniu 1746 otrzymał od króla przywilej dodania lat. Za konsensem królewskim z 27 IX t.r. uzyskał star. radzickie (pow. opoczyński) z cesji ojczyma, podczaszego zatorskiego i oświęcimskiego Antoniego Grodzickiego. W r. 1748 dokonał podziału dóbr z bratem Teodorem. Główny kompleks jego dziedzicznych majętności znajdował się w pow. opoczyńskim; S. posiadał tu dobra Drzewica, obejmujące m. Drzewica, wsie: Brusłowiec, Jelna, Strzyżów, Żardki Duże i Małe, Gielniów z m. Gielniów, Brzezinki i Wywóz, pustkowie Gułki oraz młyny Rożek i Tartak, m. Nieznamierowice oraz wsie Bielowice (paraf. Opoczno) i Mroczków (paraf. Gowarczów). Miał także majętności w pow. radomskim (wsie Goździków, Stoczki i młyn Krzywa Struga w paraf. Smogorzów), pow. sieradzkim (wsie Bieśniec, Brożki, Burdynówka, Stolec i pustkowie Dąbrowa w paraf. Stolec) oraz w ziemi rawskiej (Domaniewice i Mysłakowice w paraf. Łęgonice). Dobra Falenty przekazał w r. 1750 Załuskim. Z cesji brata ojczyma, wiceinstygatora kor. Stanisława Grodzickiego i jego żony Anny otrzymał wraz z żoną (za konsensem królewskim z 9 II 1752) star. kąkolownickie (ziemia łukowska). Dn. 27 V 1757 w Warszawie sprzedał odziedziczone po ojcu części w rodowych Szaniawach Matysach, Gzarach i Salamonach w ziemi łukowskiej za 1452 zł 20 gr. podsędkowi łukowskiemu Wawrzyńcowi Antoniemu Szaniawskiemu. Obrany na sejmiku w Rawie 27 VIII 1760, posłował S. na sejm warszawski t.r.
Ok. r. 1760 rozpoczął S. inwestycje gospodarcze w dobrach Drzewica. W pobliżu miasteczka wystawił wielki piec, jeden z najnowocześniejszych w ówczesnej Polsce, ponadto odlewnię i fryszerkę. Rudę sprowadzano z pobliskiej kopalni we wsi Rozwady. W r. 1762 uzyskał od króla Augusta III przywilej powiększający w Drzewicy liczbę jarmarków o jeden (było ich odtąd łącznie siedem) oraz ustanawiający targi tygodniowe. Sprowadzał rzemieślników z zagranicy i 12 XII 1766 otrzymał od króla Stanisława Augusta przywilej na założenie w miasteczku cechu rzemieślniczego «z cudzoziemców fabrykantów i rzemieślników składającego [się]». Powstały tam wytwórnie pieców kaflowych i powozów, warsztaty rymarskie, browar oraz persjarnia, produkująca znane w kraju pasy jedwabne. Bogacąca się Drzewica otrzymała w tym okresie rynek, zabudowany murowanymi domami.
Podpisawszy z woj. rawskim 6 IX 1764 elekcję Stanisława Augusta, był S. obecny 4 XII t.r. przy generalnym potwierdzeniu praw (confirmatio generalis iurium) przez króla na sejmie koronacyjnym. Dn. 11 III 1765 został szambelanem królewskim. Obrany na sejmiku w Gąbinie 24 VIII 1767, posłował z ziemi gostyńskiej na sejm l. 1767–8; nie wszedł jednak w skład delegacji sejmowej. Dn. 8 V 1770 został kawalerem Orderu św. Stanisława; przybywszy do Warszawy, złożył 20 V t.r. królowi podziękowanie i 24 V odebrał z jego rąk odznaki orderowe. Wg Kaspra Niesieckiego został wkrótce kawalerem Orderu Orła Białego (tak tytułuje go również T. Żychliński), brak go jednak w zestawieniu Stanisława Łozy, nie wymieniono też orderu w nekrologu S-ego („Gaz. Warsz.” 1782). Sejm rozbiorowy l. 1773–5 powołał go w skład komisji do rozsądzenia spraw dotyczących dóbr po Marcinie Załuskim, star. brodnickim i gen.-adiutancie buławy w. kor. Sejm ten wyznaczył również komisję do rozsądzenia sprawy między sukcesorami (jednym z nich był S.) zmarłego bezpotomnie w czerwcu 1765 star. augustowskiego Stanisława Szaniawskiego, dziedziczącego dobra litewskie po stryju, bp. Konstantym Felicjanie (zob.). Dekret kompromisarski między Szaniawskimi (S-m i Konstantym Felicjanem, star. małogoskim), Piaskowskimi (Mikołajem, podkomorzym krzemienieckim i jego żoną Joanną, bratanicą S-ego) i Korzeniewskimi z jednej strony, a Nornickimi, Chomskimi i innymi z drugiej, oblatowano 23 V 1777 w Warszawie. S. wszedł w ten sposób w posiadanie dóbr w woj. sandomierskim oraz W. Ks. Lit. (w pow. wileńskim, oszmiańskim, wiłkomierskim i trockim). W r. 1775 we Lwowie S. oraz żona zastawili na trzy lata za 100 tys. złp. wsie Goździków, Mechlin i Stoczki (pow. radomski) szambelanowi Józefowi Karczewskiemu. Dn. 3 V 1777 uzyskał bogate (w r. 1770 płaciło 3552 złp. kwarty) star. bolesławskie z wójtostwem (ziemia wieluńska), mimo że sejm w r. 1775 nadał je w emfiteuzę kaszt. żarnowskiemu Symeonowi Kazimierzowi Szydłowskiemu.
Star. radzickiego (Radzice, Domaszno, Wirzynka albo Swirczyna, Brudzewice, Wólka Kuligowa i Wola Podlaskowa, w r. 1771 płaciło ono 1161 złp. 25 gr kwarty) S. nie posiadał już w r. 1770. Star. kąkolownickie (Kąkolownica, Lipniaki, Dębowierzchy, Żakowola, Brzozowica, Ruskowola, Trzebieszów, Obelniki; w r. 1771 opłacał z niego 3915 zł 23 gr kwarty) scedował po 18 VI a przed 27 X 1777 woj. pomorskiemu Ignacemu Franciszkowi Przebendowskiemu. Star. bolesławskie (m. Bolesławiec, Piaski, Zimochody, Wójcin, Wiewiórka, Żdżary, Piaski, Gola, Jankowy, Donaborów, Wyszanów) trzymał do śmierci. W Kąkolownicy wystawił w r. 1767 drewniany kościół filialny paraf. Trzebieszów p. wezw. św. Filipa Neri oraz przebudował centrum wsi. Jako posesor królewszczyzn toczył liczne procesy przed Sądem Referendarskim z gromadami wsi star. kąkolownickiego (w l. 1768–79) i star. bolesławskiego (w r. 1779). W Warszawie na rogu ulic Senatorskiej i Daniłowiczowskiej wzniósł w l. 1762–4, wg projektu Szymona Bogumiła Zuga, reprezentacyjny pałac; sprzedał go 22 VI 1776 za 250 tys. złp. Aleksandrowi Soldenhoffowi, gen.-majorowi wojsk kor. (pałac nabył wkrótce bankier Piotr Blank i obecnie, po przebudowie, znany jest jako pałac Blanka). Inwestycje hutnicze pochłonęły ogromne fundusze i doprowadziły do znacznego obciążenia długami dóbr dziedzicznych S-ego, który pod koniec życia miał duże kłopoty z wierzycielami (w r. 1781 zaniósł manifest «dla oblikwidowania z kredytorami»). Wg Jędrzeja Kitowicza S., ubierający się po polsku, był «w całej Koronie najpierwszym modnisiem» i w l. pięćdziesiątych jednym z «trzech patriarchów mód polskich». Dn. 12 III 1781 w Dorotce spisał S. testament. Zmarł 22 V 1782 w dobrach Drzewica, został pochowany w kościele paraf. w Drzewicy.
S. był żonaty (już 11 XII 1744) z Ludwiką z Załuskich (zm. 21 VIII 1797), córką Józefa (zm. 28 VIII 1742), star. rawskiego i Zofii z Dębickich. Po śmierci męża trzymała ona star. bolesławskie (w l. 1786–90 procesowała się przed Sądem Referendarskim z gromadami wsi tego starostwa) oraz jego dobra dziedziczne, m.in. Drzewicę, którą król Stanisław August odwiedził 18 VII 1787 w drodze powrotnej z Kaniowa do Warszawy. Spór o łąki i pastwiska między mieszkańcami star. bolesławskiego a chłopami śląskiego miasteczka Byczyny rozpatrywał w r. 1788 (po memoriale wniesionym przez Ludwikę Szaniawską do Rady Nieustającej) Dep. Interesów Cudzoziemskich Rady. Jeszcze w r. 1789 z powodu długów S-ego wdowa stawała przed Tryb. Kor. w Lublinie. Z małżeństwa tego S. miał sześciu synów: Józefa (zob.), Fabiana (1753–1814), Andrzeja (ok. 1763 – 1796), Kazimierza (Andrzej i Kazimierz zmarli bezżenni), Kajetana (1771 – żył jeszcze w r. 1803), żonatego z Teklą z Zarembów, córką Józefa, regimentarza wielkopolskiego konfederacji barskiej i gen.-majora wojsk kor., i Wincentego Michała (ur. 1774), majora wojsk polskich, oraz cztery córki: Mariannę, żonę (już w r. 1783) Joachima hr. Tarnowskiego (zm. 1806), szambelana i star. sulejowskiego, Ewę, żonę Karola Wessla, star. libertowskiego, Zofię, żonę (już w r. 1796) Antoniego Grabińskiego (żył jeszcze w r. 1802), starościca stężyckiego, prezesa Tryb. Dep. Warszawskiego, i Ludwikę, w zakonie Scholastykę (1755 – 22 IV 1811), ksienię benedyktynek w Nieświeżu od r. 1799. Syn Fabian, ochrzczony 17 IV 1753 w kościele paraf. w Łęgonicy, był szambelanem, dziedzicem dóbr Drzewica i innych. Dn. 19 IV 1792 w Warszawie zapisał żonie Konstancji Mariannie ze Starzyńskich, wdowie po Karolu Ludwiku Agrykoli, pułkowniku wojsk kor., dożywocie na swych dobrach. Legitymował się ze szlachectwa w zaborze austriackim w r. 1803. Zmarł 11 I 1814. Pozostawił tylko córkę Ludwikę, dziedziczkę rozległych, bardzo zadłużonych dóbr Drzewica, od r. 1806 żonę Franciszka Ksawerego barona Rajskiego (Reiskiego) (zm. 19 XII 1840).
Boniecki, VI 385, VII 95, VIII 103, IX 245; Borkowska M., Leksykon zakonnic polskich epoki przedrozbiorowej, W. 2008 III 105; Dworzaczek, tabl. 96; Enc. Org., VII 512–13; Estreicher, XXX 203–4; Łoza, Kawalerowie; Niesiecki, X dod. 422–4; PSB (Przebendowski Ignacy Franciszek); Sęczys, Legitymacje Król. Pol.; Słown. Geogr. (Bolesławiec, Drzewica, Falenty, Gielniów, Kąkolownica, Radzice); Święcki, Historyczne pamiątki, II 472; Uruski, IV 333, uzup. I 86; Żychliński, VI 365, VIII 460, XX 135; – Czaja A., Między tronem, buławą a dworem petersburskim. Z dziejów Rady Nieustającej 1786–1789, W. 1988; Czeppe M., Kamaryla Pana z Dukli. Kształtowanie się obozu politycznego Jerzego Mniszcha 1750–1763, W. 1998; Černeckij E., Pravoberežnaja šlachta za rossijskogo panuvannia (kinec XVIII – počatok XX st.). Džerela, struktura stanu, rody, Bila Cerkva 2007 s. 138; Korzon, Wewnętrzne dzieje, II 309; Korzon T., Odrodzenie w upadku. Wybór pism historycznych, Oprac. M. H. Serejski, A. F. Grabski, W. 1975; Kwiatkowski M., Architektura czasów saskich, w: Sztuka Warszawy, Red. M. Karpowicz, W. 1986; tenże, Pałac Blanka, W. 1974 s. 9–10, 13–26; Zielińska T., Szlacheccy właściciele nieruchomości w miastach XVIII w., W.–Ł. 1987; – Cui contingit nasci, restat mori. Wybór testamentów staropolskich z województwa sandomierskiego, Oprac. M. Lubczyński i in., W. 2005; Diariusz sejmu extraordynaryjnego w Warszawie dnia 5 października 1767 roku złożonego i zaczętego..., Wyd. A. Sozański, Lw. 1865 s. 20–2; Horn M., Regesty dokumentów i ekscerpty z Metryki Koronnej do historii Żydów w Polsce 1697–1795, Wr. 1984 I; Kitowicz J., Opis obyczajów za panowania Augusta III, W. 1985; tenże, Pamiętniki czyli Historia polska, Oprac. P. Matuszewska, W. 2009; Księgi Referendarii Koronnej z drugiej połowy XVIII wieku, Wyd. A. Keckowa i in., W. 1955–7 I–II; Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich: 1789, Wyd. R. Kabaciński i in., Tor. 2007 II cz. 2 s. 221–87; Magier, Estetyka Warszawy; Nekrologi „Kuriera Warszawskiego” 1821–1939, Oprac. A. T. Tyszka, W. 2001 I nr 3549; Piotrowski E., Sumariusz królewszczyzn w całej Koronie Polskiej z wyrażeniem posesorów [...] Spisany roku 1770, Żytomierz 1861 s. 14, 40, 56; „Regestr diecezjów” Franciszka Czaykowskiego czyli właściciele ziemscy w Koronie 1783–1784, Oprac. K. Chłapowski, S. Górzyński, W. 2006 s. 110–12, 127, 147–8, 152, 203–4, 207–8, 210; Sozański, Imienne spisy osób, s. 35 nr 760; Vol. leg., VII 291, 311, VIII 461, 240; Źródła do dziejów Warszawy. Rejestry podatkowe i taryfy nieruchomości 1510–1770, Wyd. A. Berdecka i in., W. 1963; – „Gaz. Warsz.” 1782 nr 43 (błędnie podano, że zmarł mając 52 lata), 1787 nr 59; „Gaz. Wil.” 1771 nr XLVII; „Kur. Pol.” 1760 nr 37; „Kur. Warsz.” 1763 nr 1; „Wiad. Warsz.” 1767 nr 69, 1769 nr 50–51, 1770 nr 37 supl. 41–42; – AGAD: Arch. Kameralne, nr III/322 k. 79, Metryka Kor., nr 413 k. 220v, Sigillata, nr 31 k. 16, Metryka Lit., Dz. XI, Genealogie, nr 4 s. 8–9; B. Czart.: rkp. 776 k. 2, 6; B. Jag.: rkp. 5344 t. IV k. 185, rkp. 5346 t. IV k. 155; B. Narod.: rkp. 3244 t. III k. 49, 51–1v; B. Ossol.: rkp. 1129 k. 5v; – Informacje Krzysztofa Chłapowskiego z W. na podstawie AGAD (Metryka Kor., Sigillata, nr 25 k. 100, nr 27 s. 278, Arch. Skarbu Kor., Dz. XVIII nr 42 k. 168) i Mariusza Machyni z Kr. na podstawie AP w Kr., Oddz. na Wawelu (Terrestria Cracoviensia Nova, nr 11 s. 475).
Andrzej Haratym