Sanguszko (Sanguszkowicz) Fiodor (Fedor, Teodor), kniaź z linii niesuchojesko-łokackiej (zm. 1547/8), starosta włodzimierski, bracławski i winnicki, marszałek ziemi wołyńskiej. Był synem Andrzeja Aleksandrowicza (zob.) i Marii z Ostrogskich, siostrzeńcem kniazia Konstantego Ostrogskiego (zob.), stryjecznym bratem Andrzeja Michałowicza (zob.).
Dn. 16 VII 1525 został S. mianowany sprawcą marszałkostwa wołyńskiego, a więc zastępcą swego ojca. W r. 1527 brał udział w odparciu najazdu tatarskiego, walczył pod wodzą Konstantego Ostrogskiego w bitwie pod Olszanicą (27 I); w końcu listopada t. r. jeździł w imieniu ojca do Piotrkowa do króla Zygmunta I, któremu złożył wówczas relację z przebiegu tej bitwy. Dn. 3 I 1529, podczas pobytu króla w Wilnie, otrzymał S. nominację na starostę włodzimierskiego, lecz urzędu tego nie objął. W sierpniu 1531 przebywał w Krakowie, gdzie 21 VIII podpisał król jego ponowną nominację na starostę włodzimierskiego. Wiosną 1532 S. uczestniczył w organizowaniu odsieczy dla star. czerkaskiego i kaniowskiego Ostafiego Daszkiewicza, obleganego w Czerkasach przez odwetową wyprawę Tatarów pod wodzą Saadet Gereja. Wiosną i latem 1533 wzywał go król uniwersałami do pogotowia przeciw Tatarom; t. r. brał S. udział w przygotowaniach do odparcia najazdu moskiewskiego, wstrzymanego w wyniku śmierci Wasyla III w grudniu t. r. Na początku r. 1534 był zapewne na sejmie lit. w Wilnie (wezwany 8 I), a w 2. poł. t. r. wyprawił się na wojnę z Moskwą; być może uczestniczył w zagonie hetmana Jerzego Radziwiłła na Siewierszczyznę; wiadomo, że w tym okresie doszło między nimi do pewnych niesnasek. Dn. 30 I 1535 w Wilnie został S. mianowany przez króla, za wstawiennictwem królowej Bony, marszałkiem ziemi wołyńskiej. Od tej pory często przebywał u boku królewskiego w Wilnie (maj 1535, czerwiec–lipiec 1536). W r. 1537 dwukrotnie zbierał szlachtę wołyńską w związku z zagrożeniem tatarskim: w marcu stawiał się z nią pod rozkazy Ilii Ostrogskiego, w sierpniu zwoływał ją do Dworca nad Horyniem. W styczniu i lutym 1538 płynęły do S-i z Krakowa od Zygmunta I i Bony wezwania, aby poskromił na Wołyniu rozboje, których dopuszczali się ludzie Wiśniowieckich. Wiosnę t. r. spędził zapewne w Krakowie; był tam 12 IV i 24 VI, po czym szybko ruszył na Wołyń (29 VI był już we Włodzimierzu), a w ślad za nim poszły polecenia królewskie (lipiec i sierpień), aby zbierał pogotowie wołyńskie przeciw Tatarom. S. tymczasem wyjechał we wrześniu na Podlasie do Siemiatycz, na wesele swej siostrzenicy Hanny Bohowitynowiczówny ze Stanisławem Tęczyńskim i królewskich poleceń nie wykonał. Został za to surowo zganiony przez Bonę (1 X) i otrzymał polecenie, aby połączywszy się z I. Ostrogskim ruszył do Bracławia, gdzie spodziewano się kolejnego zagonu Tatarów. W t. r. – jak oświadczył hospodar mołdawski Piotr Rareš – przy zawieraniu układu z Janem Tarnowskim pod Chocimiem panowie z Wołynia m. in. Wasyl Tyszkiewicz i S. mieli go namawiać do najazdu na Pokucie. Być może jednak, wśród listów wiezionych do hospodara przez ujętego wysłannika Tyszkiewicza nie było listu od S-i i oświadczeniom hospodara nie dano wiary, w każdym razie sprawa ta nie ściągnęła na S-ę niełaski królewskiej.
Styczeń i początek lutego 1539 spędził S. w Krakowie; brał udział w uroczystościach z okazji ślubu królewny Izabeli z Janem Zapolyą, 29 I potykał się w turnieju z Łaszczem (zapewne Aleksandrem), był 3 II świadkiem ślubu I. Ostrogskiego z Beatą Kościelecką. W maju t. r. został wezwany uniwersałem królewskim do zebrania pospolitego ruszenia wołyńskiego do Bereźnego w związku z zagrożeniem Litwy przez Tatarów. Niebezpieczeństwo okazało się pozorne, S. jednak rozłożył się ze swoim pocztem pod Bereźnem, skąd oczekiwał dalszych rozkazów; 20 VI dziękował mu król za okazaną gotowość i nakazał, aby zajął się powściąganiem napadów z Wołynia na Mołdawię, na co uskarżał się nowy hospodar Stefan. We wrześniu t. r. był S. znowu w Krakowie. W styczniu 1540 zawiadamiał go król o rozpoczęciu spisu armat i amunicji w zamkach wołyńskich, a w marcu zlecił nadzór nad gospodarką w pozostałych po śmierci I. Ostrogskiego dobrach z powodu nadużyć, jakich dopuszczała się w nich wdowa po nim Beata. S. był na mocy testamentu Ostrogskiego jednym z opiekunów Beaty i jej córki Elżbiety (Halszki). Dn. 5 II 1541, po obłożeniu dóbr Ostrogskiego sekwestrem, zlecił król S-ce opatrzenie i doprowadzenie do gotowości obronnej leżących w nich zamków wołyńskich: Stepania, Równego, Połonnego, Cudnowa i Zwiahla, a wkrótce mianował go jednym z komisarzy do przeprowadzenia podziału fortuny Ostrogskiego między jego córkę Elżbietę oraz jego brata Wasyla (Konstantego Wasyla). W tym czasie przeciwdziałał S. buntowi mieszkańców Winnicy i Bracławia przeciw star. Semenowi Prońskiemu. W maju 1541 wyruszył S. na czele wołyńskiego pospolitego ruszenia przeciw Tatarom, a po ich rozproszeniu zajmował się (polecenie króla z 29 V t. r.) ściganiem Kozaków, którzy przy okazji wdarli się na Litwę, w czerwcu t. r. ponownie przygotowywał Wołyń do obrony przed Tatarami. W lipcu 1542 znowu organizował obronę przed tatarskim najazdem, przy czym swoje uprawnienia jako zwierzchnik służby ziemskiej na Wołyniu egzekwował S. bezwzględnie, tak iż Bona listem z 3 VI 1542 interweniowała w obronie ziemian, skarżących się na S-ę. Rok później, także w lipcu, dostał ze skarbu królewskiego pieniądze na zaciąg 100 ludzi w celu obsadzenia zamków. W maju 1544 znowu zbierał S. ziemian wołyńskich na wieść o zbliżającym się zagonie tatarskim.
W r. 1544, przed 13 X, został S. mianowany dodatkowo starostą bracławskim i winnickim. Dostał te starostwa zapewne już od Zygmunta Augusta, któremu Zygmunt I właśnie 6 X na sejmie w Brześciu Lit. przekazał władzę na Litwie. Wkrótce przystępując do porządkowania swego państwa zarządził młody król lustrację zamków i starostw wołyńskich oraz związanych z Wołyniem niektórych zamków podolskich. S. stawił się na rozpoczęcie lustracji 4 VI 1545 we Włodzimierzu i następnie towarzyszył lustratorom: bpowi łuckiemu Jerzemu Chwalczewskiemu (Falczewskiemu) i sekretarzowi hospodarskiemu Lwu Tyszkiewiczowi w przeglądach następnych zamków. Rewizja wykazała zły stan obronny zamków i horodni S-i, a przede wszystkim rabunkową gospodarkę w star. włodzimierskim, jak np. powiększanie przez S-ę swoich włości kosztem dóbr hospodarskich (Turzysk), nadużycia w pobieraniu myta, wymuszanie na ziemianach służb, do których nie byli dotąd zobowiązani, ograniczanie ich swobód handlowych. Nie chciał S. ujawnić pełnego dochodu starostw, a ponadto nie przedłożył lustratorom wszystkich posiadanych przywilejów do rewizji. W wyniku tej lustracji i skarg szlachty przystąpił król do ponownego regulowania wzajemnych stosunków między S-ą a szlachtą.
S. był inicjatorem dokonanego 13 X 1545 napadu Kozaków z ziem lit. (m. in. z Bracławia) na Oczaków; zdobyli oni zamek, zrabowali miasto. Przeprowadzone na początku r. 1546 śledztwo, podjęte na żądanie strony tureckiej, oskarżającej przede wszystkim star. barskiego Bernarda Pretwicza i kniaziów Fryderyka i Andrzeja Prońskich, ujawniło rolę S-i w tym napadzie. Jeden z przesłuchiwanych Kozaków zeznał, iż z rozkazania S-i już dawniej podejmowali tego rodzaju rabunki i że mieli przykazane wracać przez ziemie Korony koło Baru, by «i Wałachowie i Turcy i Tatarowie na Pretwicza się o te rzeczy domyślali i skarżyli». Ponieważ najazd ten nosił wyraźne znamiona antytureckiej prowokacji i przyczynił się do zadrażnienia stosunków polsko-tureckich, można się zastanawiać, czy nie został on dokonany z inspiracji Habsburgów. Znany jest bowiem plan Jana Tarnowskiego przedstawiony w r. 1543 Ferdynandowi a związany z przygotowaniami do wojny z Turcją i zamiarami wciągnięcia Polski do ligi antytureckiej. W planie tym przewidywał Tarnowski skorzystanie z pomocy S-i «pragnącego wejść w łaski króla rzymskiego». Wiadomo, iż S. był znany ks. Albrechtowi pruskiemu, który także starał się o wciągnięcie Polski do ligi. Włodzimierz Dworzaczek uważał za prawdopodobne, iż Tarnowski zapośredniczył w nawiązaniu kontaktów S-i z Ferdynandem, zwracał jednak uwagę, iż w r. 1545 wojna z Turcją nie była Habsburgom na rękę, sądził więc, że inspiracja do prowokacji nie przyszła z Wiednia, lecz – być może – od samego Tarnowskiego. Miał on wówczas duży wpływ na młodego króla, który całkowicie zbagatelizował sprawę najazdu. Wezwany przez Zygmunta I, by ukarał S-ę odebraniem urzędu i nakazał napastnikom zapłacić odszkodowanie Turcji, nie przysłał nawet swoich przedstawicieli do Baru na komisję szacującą szkody. W rezultacie za tureckie straty zapłacił Zygmunt I, a S. nie poniósł żadnych konsekwencji, a nawet nadal szukał w swoich sprawach pomocy na dworze krakowskim. Wypominał mu to woj. wileński Jan Hlebowicz 28 V 1547 przy okazji kłopotów z odbudową zamków pogranicznych i radził, by S. zabiegał o względy w Wilnie.
S. był jedynym dziedzicem dóbr po ojcu i na drodze zakupów, wymian, zawłaszczeń, wykupywania z zastawów oraz dzięki nadaniom królewskim powiększył znacznie dziedziczny majątek, stając się twórcą linii niesuchojesko-łokackiej Sanguszków. Trzon jego włości stanowiły leżące w pow. włodzimierskim miasta Niesuchojeże i Turzysk (Turejsk) wraz z licznymi wsiami i siołami, oraz Włodawa w woj. brzeskim lit. Pierwsze dobra kupował S. wspólnie z ojcem, wspólnie z nim i krewniakami procesował się o spadek po Annie Kostewiczowej w star. kobryńskim. Już samodzielnie nabył S. w r. 1532 Obeniż od Wasyla Jenkowicza, a w r. 1535 Chołopicze od Kniahynińskich. W październiku 1533, w wyniku mediacji Bony, doszło do ostatecznej ugody z Wasylem Sanguszką z linii kowelskiej. S. za monaster w Łahodowli otrzymał monaster mielecki (Mielce) i wieś Mostycze; rozgraniczono wówczas dobra Mostycze od Łahodowli. Dn. 23 V 1542 ufundował S. w Mielcach cerkiew św. Mikołaja (chowano w niej później jego potomków) i uposażył kilkoma siołami. W r. 1533 kupił S. Bielicze i sfinalizował kupno Kulczyna od rodziny Wachnowiczów. Do dalszych nabytków S-i należały: Kruhenicze (1533–5), Holatyn (1535), Karasin (1535–9). W licznych procesach, jakie toczył z sąsiadami i krewniakami, a wynikłych m. in. z zagospodarowywania ziemi wołyńskiej, korzystał S. często z mediacji królowej Bony. Z królową układał się o prawo do zatrzymania należącego do wójtostwa łuckiego Stawrowa, w którego posiadanie wszedł na krótko przed wykupieniem przez Bonę w r. 1536 tego wójtostwa. Za zatrzymanie Stawrowa kupił S. dla Bony wieś Lepieszówkę w pow. krzemienieckim. W r. 1537 zamienił jednak Stawrów na Krasów i Myśliny (potwierdzenie królewskie w r. 1539). W r. 1540 przeprowadził S. odnawianie i uściślanie granic między dobrami swoimi a Wasyla Sanguszki. T. r. uzyskał S. zgodę królewską na założenie na gruncie wsi Włodawy nad Bugiem miasta na prawie magdeburskim. Poważne włości nabył S. w r. 1542 od Czetwertyńskich, a mianowicie: Wojnicę, Cewelicze i Łokacze (potwierdzenie królewskie w r. 1543). Obok Niesuchojeż były odtąd Łokacze miejscem jego częstych pobytów (rezydencją) i dały nazwę całej dziedzinie; S-ę określano mianem kniazia niesuchojesko-łokackiego. Z nadania królewskiego (hospodarskiego) miał części w Porsku i Podłoźcach (1536), posiadał nadto uposażenie z racji pełnienia urzędu marszałka (m. in. w postaci prawa pobierania myta groszowego i solnego w Łucku), pokaźne dochody czerpał z trzymanych starostw. Starając się o zagospodarowanie słabo zasiedlonych włości nie przepuszczał S. uciekinierów z Mołdawii do Korony, lecz osadzał ich na Wołyniu.
Dużą część posiadłości S-i stanowiły puszcze i lasy (puszcza Zadybska, las Włodawski), toteż ważnym źródłem jego dochodów był wyrabiany w nich popiół (potasz), który sprzedawał głównie za pośrednictwem kupców żydowskich. Np. w r. 1536 zawarł kontrakt z Jakubem Szymonowiczem z Lublina i Chaimem z Łęczycy na sprzedaż 200 łasztów popiołu, w r. 1539 z Ramailem Moszkowicem na 100 łasztów. Również odbiorcami sprzedawanego przez S-ę żyta byli głównie kupcy żydowscy.
Dn. 9 XI 1547 spisał S. testament, w którym polecił pochować się w kijowskiej Ławrze Peczerskiej, w cerkwi Bogarodzicy. Zmarł niedługo potem, przed 18 I 1548.
S. był żonaty z Anną Despotówną (hetman Jan Tarnowski uważał ją za Węgierkę), wg bałamutnej tradycji (B. Paprocki, K. Niesiecki) pochodzącą z rodu wołoskich hospodarów («Despotów w Serbii»), która dała początek litewskiej rodzinie Zenowiczów (K. Niesiecki uważa ją nawet za córkę samozwańczego potomka despotów z wyspy Samos, hospodara mołdawskiego w l. 1561–3). W testamencie zapisał jej 1/3 dóbr. Wyszła ona ponownie za mąż za Mikołaja Zbaraskiego, star. krzemienieckiego, zmarła w r. 1579 i została pochowana w cerkwi w Mielcach. Z małżeństwa z nią miał S. sześcioro dzieci: Dymitra (zob.), Andrzeja (zm. młodo, pochowanego w Mielcach), Romana (zob.), Jarosława, uczestnika wojny inflanckiej 1562 r., posła na sejm kor. od Litwinów 1563/4, zamordowanego w r. 1564 w Jarowiczach pod Łuckiem przez rotmistrza Żelecha, Fiodorę (zm. przed 1575, pochowaną w Mielcach), od r. 1550 żonę marszałka hospodarskiego Piotra Bohdanowicza Zahorowskiego, i Marię (zm. w młodym wieku, pochowaną w Mielcach).
Fot. portretu ze Sławuty wykonanego wg fresku z Ławry Peczerskiej w Kijowie, w: Monografia ks. Sanguszków, I po s. 226; – Słown. Geogr. (Turzysk, Włodawa); Boniecki, Poczet rodów; Monografia ks. Sanguszków, Oprac. B. Gorczak, Z. L. Radzimiński, Lw. 1906–11 I, III (biografia S-i w t. I, rec. A. Prochaska, „Kwart. Hist.” T. 22: 1908); Niesiecki, X 171; Paprocki; Piotrowski M., Rodowód książąt Sanguszków Olgierdowiczów, Gumniska 1931; Wolff, Kniaziowie lit.-rus.; tenże, Senatorowie W. Ks. Lit.; Abrahamowicz Z., Katalog dokumentów tureckich, W. 1959 I nr 85, 87, 89; Gorczak B., Katalog pergaminów znajdujących się w Archiwum XX Sanguszków w Sławucie, Sławuta 1912; – Dworzaczek W., Hetman Jan Tarnowski, W. 1985; Halecki O., Dwaj ostatni Jagiellonowie, Kr. 1923; Hist. dyplomacji pol., I; Jabłonowski A., Wołyń, Podole, Ruś Czerwona, w: Pisma, W. 1911 IV 12, 15,24, 82, 85, 92, 95, 107; Kolankowski L., Polska Jagiellonów, Olsztyn 1991; tenże, Zygmunt August do 1548 r., Lw. 1913; Ljubavskij M., Litovsko-russkij sejm, Moskva 1900; Maksimiejko N., Sejmy litovsko-russkogo gosudarstva do 1569, Charkov 1902 II 104, 107; Očerk istorii litovsko-russkogo gosudarstva, Moskva 1900; Plewczyński M., Udział jazdy obrony potocznej w walkach […] na pograniczu Rzeczypospolitej, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., XXVI 116; tenże, Żołnierz jazdy obrony potocznej, W. 1985; Pociecha W., Królowa Bona, P. 1949–58 II–IV; Przezdziecki, Jagiellonki, II 61, 66; – Akta Juž. i Zap. Rossii, I 67, 82, 117; Akta Unii (Jarosław); Akty lit.-russ. gosud., I; Arch. Jugo-Zap. Rossii, I, III, IV, VI; Arch. Sanguszków, III, IV, VI, VII; Archeografičeskij sbornik dokumentov, I; Elementa ad fontium editiones, XL (Jarosław), XLVIII–XLIX; Pamjatniki russkoj stariny v zapadnych gubernijach, S.-Pet. 1885 VIII; Ptaszycki S. L., Opisanije knig i aktov litovskoj metriki, Akta wołyńskiego województwa, S.-Pet. 1887 s. 240 nr 220, 224, 227; Sbornik materialov Rady V. Kn. Lit.; Stryjkowski M., Kronika polska, litewska, żmudzka, W. 1846 II 394; Źródła dziej., VI; – AP w Kr. Oddz. na Wawelu: Arch. Sanguszków teki arabskie 454/1, 526, teki rzymskie (numeracja częściowo tymczasowa) II/71, 101, III/11, 12, 15–17, 20, 25–27, 31, 35, 39, 44, 46, 48, 49, 52, 54–57, 59, 62, 63, 68, 71, 72, 77, 79, 82, 90, 91, IV/2–5, 7–10, 14, 18, 21–23, 26–37, 40, 41, 43–48, 51, 54, 55, V/2, 5, 6, 8, 10, 12–14, 20, 21, 43, 54, 68, 69, 71, 80, VI/1, 2, 5, 13, 19, 20, 27, 60, VII/52, VIII/35, Arch. Sławuckie Sanguszków (wg inwentarza B. Gorczaka) 8 s. 18–20, 68–71, 74, 558, 888, 935, 1002, s. 36, 1051, 1052, 1112, 1120, 1123, Inwentarz dokumentów rkp. i listów (regesty) nr 147, 165, 169, 171, 174, 176, 239, 450, 468, 473, 491, 495, 496, 498–500, 502, 504–507, 509, 510, 515–519, 526, 529, 530, 532–542, 549–552, 557–561, 564, 565, 578, listy 2–5, 7–9, 11, 13, 15–19, 21–24, Arch. Rodzinne Sanguszków 1, 139, 142.
Mariusz Machynia