Strowski Fortunat Joseph, pseud. Fortunat de Robkowa (1866–1952), historyk literatury francuskiej, profesor Sorbony, krytyk literacki.
Ur. 16 V w Carcassonne (dep. Aude) we Francji, był wnukiem Franciszka, legionisty gen. Jana Henryka Dąbrowskiego, synem Aleksandra Fortunata Adalberta (17 IV 1826 – 1885), ur. w Łęce na Sądecczyźnie, uczestnika Wiosny Ludów 1848 r., członka Tow. Demokratycznego Polskiego w r. 1857, nauczyciela języków niemieckiego i angielskiego w Carcassonne (1861–9) i Mont-de-Marsan. Matką S-ego była Bretonka, Julie Laurance, córka nauczyciela gimnazjum w Carcassonne. S. miał siostrę Marię Jadwigę oraz młodszego brata Stefana Marcina, który po ukończeniu studiów wyższych w paryskiej École Normale Supérieure był nauczycielem filozofii w liceum w Paryżu.
S. uczęszczał do liceum w Mont-de-Marsan, gdzie złożył egzamin dojrzałości z zakresu nauk humanistycznych. Wszechstronnie uzdolniony, podjął studia filologiczne w École Normale Supérieure, które ukończył w r. 1885. Po śmierci ojca matka wyszła ponownie za mąż za Francuza i S. pozbawiony został możliwości porozumiewania się po polsku. W r. 1886 uzyskał licencjat z literatury francuskiej, a w r. 1888 z zagadnień językoznawstwa. Pozostawał już wtedy pod wpływem krytyka literackiego F. Brunetière’a. Pracował w szkolnictwie francuskim średniego szczebla jako nauczyciel retoryki i literatury, m.in. w liceach w Albi (1888), Montauban (1891) i Nîmes (1892) oraz w podparyskim Lycée Lakanal (1897). Pozaliterackie zainteresowania S-ego ujawniły się w publikowanych na łamach „Bulletin Polonais” (1896 nr 95, 1898 nr 120) sprawozdaniach Les artistes polonais aux Salons de Peinture prezentujących dokonania polskiej i francuskiej sztuki współczesnej, m.in. prace Wojciecha Gersona, Olgi Boznańskiej, Edwarda Loevyego i Wincentego Trojanowskiego.
W r. 1898 otrzymał S. stopień doktora nauk humanistycznych na podstawie pracy Histoire du sentiment religieux en France au XVIIe siècle (Saint-François de Sales), opublikowanej jako Saint-François de Sales. Introduction à l’histoire du sentiment religieux en France au dix-septième siècle (Paris 1898), cenionej za połączenie erudycji z wnikliwą metodą badawczą. Pozostając w kręgu zainteresowań piśmiennictwem XVII w., opracował teksty J. B. Bossueta („Bossuet et les extraits de ses oeuvres diverses”, Paris 1901). W r. 1901 objął Katedrę Literatury Francuskiej na uniw. w Bordeaux. Publikacją rozprawy Montaigne lu à Bordeaux: Étude sur l’édition des essais de 1580 („Revue Philomatique de Bordeaux et du Sud-Ouest”, 1902) rozpoczął wówczas badania naukowe nad spuścizną słynnego obywatela tego miasta M. Montaigne’a. Przy współpracy F. Gebelina, P. Villeya i G. Norton przygotował edycję krytyczną „Prób”: „Les Essais de Michel de Montaigne” (Bordeaux 1906 I–V, prestiżowa nagroda Saintour, przyznana przez Akad. Francuską, 1907). Napisał monografię Montaigne (Paris 1906, wyd. 2, Paris 1931). W r. 1906 otrzymał na uniw. w Bordeaux tytuł profesora literatury francuskiej. Ogłosił niebawem trzytomową monografię Pascal et son temps (Paris 1907–8, wyd. 2, Paris 1930–6); pisana z myślą o ogłoszonym przez uniw. we Fryburgu (Szwajcaria) konkursie „Od Montaigne’a do Pascala”, została wyróżniona nagrodą im. Goberta w wysokości 10 tys. fr. W pracy tej przedstawił S. historię neostoicyzmu we Francji XVI i XVII w., odwołując się w warstwie faktograficznej m.in. do braci polskich oraz sporu B. Pascala z warszawskim kapucynem Walerianem Magnim. Do czasopisma „Revue des Questions Historiques” (1910 nr 87) napisał rozprawę Sur Port-Royal et le Jansénisme. Od r. 1909 należał do działającego w Paryżu Komitetu Francusko-Polskiego; organizował odczyty, prowadził zebrania oraz inicjował różnorodne przedsięwzięcia naukowe. W r. 1911 był jednym z ofiarodawców Komitetu Budowy Pomnika Adama Mickiewicza w Paryżu.
W r. 1911 rozpoczął S. działalność naukową na Sorbonie, prowadząc wykłady kursowe z literatury francuskiej. T.r. podjął współpracę z „Le Correspondant”, publikując artykuły o literaturze, m.in.: Le génie de Molière (1911 nr 249), Théophile Gautier (1911 nr 244), Madame Du Deffand et Horace Walpole (1912 nr 249); kontynuował ją do l. dwudziestych. Wydane w r. 1912 kompendium Tableau de la littérature française au XIXe siècle (Paris) zostało bardzo dobrze przyjęte. Przetłumaczone na język polski przez Marię Rakowską pt. Obraz literatury francuskiej w XIX wieku (Kr. 1914, ze wstępem Jana Lorentowicza), opatrzył S. przedmową, w której prosił, by jego nazwisko było «uznane za polskie» i by miało zaszczyt «powrotu do ogniska ojczystego». W r. 1912 objął S. redakcję związanego z Sorboną dwutygodnika „Revue des Cours et Conférences”, prezentującego najciekawsze wykłady paryskich profesorów. Publikował w tym czasopiśmie również własne artykuły m.in. Le mouvment poétique en France dans la première moitié du XIXe siècle (1911/12 nr 20), Théodore de Banville (1912/13 nr 21), Fénelon et les originalités du XVIIIe siècle (1913/14 nr 22); zamieścił w nim też, przygotowany z Kazimierzem Woźnickim i Teodorem Wyżewskim (pseud. Théodore de Wyzewa), artykuł Un Messie sous Louis-Philippe (1912 nr 1), poświęcony filozofii Andrzeja Towiańskiego. Opracował Textes choisis et commentés de Béranger (Paris 1913).
W tym czasie zbliżył się S. do Stow. Byłych Uczniów Szkoły Polskiej. Wykład S-ego o „Irydionie” i „Nie-Boskiej komedii” Zygmunta Krasińskiego, wygłoszony 18 IV 1912, z okazji stulecia urodzin poety, został uznany za wydarzenie o dużym znaczeniu dla francuskiej Polonii („Bulletin Polonais” 1912 nr 286). S. wystąpił z inicjatywą cyklicznego wydawania najważniejszych dzieł literatury polskiej w tłumaczeniu na język francuski. Został przewodniczącym Komitetu wydawniczego „L’Oeuvre littéraire polonaise” (sekretarzem był P. Cazin). T.r. wszedł w skład Tow. Literacko-Artystycznego, powołanego dla propagowania w Paryżu sztuki polskiej. W wykładach na Sorbonie przedstawiał (m.in. na kursie 1912/13) problematykę polskiego romantyzmu, w tym twórczość Mickiewicza i Towiańskiego. Dn. 27 V 1913 przewodniczył w Paryżu konferencji, prezentującej obraz Polski w literaturze i sztuce francuskiej XIX w. Opatrzył przedmową wykłady z literatury słowiańskiej Mickiewicza „Les Slaves: cours professé au Collége de France (1842–1844)” (Paris 1914), przybliżając czytelnikowi francuskiemu zarówno losy poety-emigranta, jak i jego system mesjanistyczny.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej, we wrześniu 1914, podpisał S. z Ignacym Paderewskim i Wacławem Gąsiorowskim, skierowany do Polonii amerykańskiej apel o wsparcie rekrutacji ochotników do Armii Polskiej we Francji (sygnowany formalnie przez jego dalekiego kuzyna, Jana Stykę). W r. 1915 ogłosił broszurę La reconstitution de la Pologne (Paris), popularyzującą wśród Francuzów sprawę polską. W r. 1917 opublikował La flèche d’or Récit de la première invasion des Baltes en France (Paris). Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości zorganizował w październiku 1919 w Paryżu, w klubie «Démocratie», trzy konferencje poświęcone problematyce stosunków francusko-polskich; na jednej z nich wygłosił referat La Pologne et la France. Poprzedził wstępem pracę Mieczysława Geniusza „L’effort polonais” (1919). Od t.r. był stałym recenzentem „Renaissance Politique et Littéraire”; o literaturze pisywał też regularnie (do r. 1926) w „Quotidien” i „Gringoire”, a o teatrze w „Paris Midi”. Z inicjatywy S-ego powstała w tym czasie w liceum w Nancy klasa dla Polaków, zyskujących w ten sposób możliwość nauki języka polskiego we francuskim systemie edukacji; S. pisał o tym w artykule Nancy, centre universitaire franco-polonais („La Pologne Politique, Economique, Littéraire et Artistique” T. 1: 1920).
W poł. listopada 1920 przyjechał S. do Polski jako przedstawiciel francuskiego Ministère d’Instruction Publique; w Poznaniu i Warszawie omawiał m.in. warunki wymiany stypendialnej młodzieży akademickiej, a ministra WRiOP Macieja Rataja zapoznał z planem zakupu przez rząd francuski wydawnictw polskich do bibliotek we Francji. W następstwie wizyty opublikował artykuł o polskim szkolnictwie uniwersyteckim Un professeur français en Pologne („La Pologne Politique, Economique, Littéraire et Artistique” T. 1: 1920) oraz tekst La Pologne (l’enseignement de polonais) à la Sorbonne („Le Gaulois” 1920 nr z 28 II). Postaci Józefa Piłsudskiego poświęcił w „Renaissance” (1920 nr z 15 V) artykuł Le Maréchal Piłsudski, a w „Le Gaulois” (1921 nr z 3 II) studium Le Maréchal Piłsudski et la France. Dn. 12 V 1921 został członkiem czynnym Wydz. Filologicznego PAU. Czasami Mikołaja Kopernika zajął się w artykule Copernic, son milieu et son temps („L’ Astronomié” 1923). W r. 1922 opublikował w Paryżu książki romanistyczne: La renaissance littéraire de la France contemporaine (tłumaczenie polskie Józefa Morawskiego pt. Odrodzenie literackie współczesnej Francji, P. 1926) oraz Histoire des lettres (de Ronsard à nos jours). Od r. 1923 prowadził nieregularnie kronikę z życia teatru na łamach „Comoedia”. W l. 1923–4 pracował w Nowym Jorku jako visiting professor na University of Columbia; wygłosił tam cykl wykładów z historii literatury francuskiej i literatury współczesnej. W r. 1925 opublikował w Paryżu podręcznik gramatyki francuskiej La langue française, premier livre. Cours préparatoi-re et première année du cours élémentaire oraz zbiór rozpraw La sagesse française. Montaigne – Saint François – Descartes – La Rochefoucauld – Pascal, a także artykuł biograficzny Stefan Żeromski („Revue Bleu”, dod. „Revue Politique et Littéraire”). Dn. 27 V 1926 na łamach „Paris-Midi” wypowiedział się w sprawie przewrotu majowego (La leçon de la révolution polonaise). Do wydanej przez „Mission Catholique Universitaire” książki zbiorowej pt. „Sous le signe d’une renaissance nationale-Pologne 1927–1928” (Paris [b.r.w.]) napisał wstęp Le patriotisme polonais. W r. 1926 został członkiem Institut de France (Académie des Sciences Morales et Politiques). T.r. ponownie wyjechał na wykłady na University of Columbia w Nowym Jorku (zajęcia te kontynuował w l. 1928–31). W r. 1928 ogłosił studium Saint-François de Sales (Paris), a w r. 1929 Mickiewicz et nous („L’ Illustration” nr z 4 V) oraz La Bruyère en Amérique. Les caractères ou les moeurs de ce siècle (Paris). W r. 1931 opublikował książkę L’homme moderne (Paris) oraz jako tom trzynasty serii G. Hanotaux „Histoire de la nation française” – Histoire des lettres (Paris). Był również autorem zbioru rozpraw pt. Nationalisme ou patriotisme (Paris 1933), omawiających obie te postawy w tradycji europejskiej i amerykańskiej. W napisanej na podstawie osobistych doświadczeń książce Le théâtre et nous (Paris 1934) zajął się analizą relacji: sztuka teatralna a widz. Po raz kolejny wrócił w tym okresie do wcześniejszych zainteresowań badawczych, m.in. do twórczości Pascala w monografii Les Pensées de Pascal. Étude et analyse (Paris 1930) oraz do dziejów Bordeaux w opowieści La grande ville au bord du fleuve (Bordeaux et la Guyenne) (Paris 1933).
Dn. 1 X 1936 przeszedł S. na emeryturę. T.r. napisał wstęp do książki G. d’Ostoyi i S. Wlocevskiego Les militaires polonais dans les armées françaises (Paris). Osobisty charakter miała przedmowa S-ego do przewodnika „Pologne” (Paris 1939), autorstwa A. i H. de Montfortów. Po raz ostatni wrócił do postaci Montaigne’a w książce Montaigne. Sa vie publique et privée (Paris 1938). Z dorobku S-ego dotyczącego Montaigne’a późniejsi badacze wykorzystywali poczynione przez niego ustalenia, zarzucali mu jednak zbytnie upolitycznienie pisarza, bazowanie na własnych przypuszczeniach i brak dystansu w budowaniu biografii. W r. 1938 wyjechał S. do Brazylii, gdzie podjął wykłady na Wydz. Filozofii uniw. w Rio de Janeiro; tam zastał go wybuch drugiej wojny światowej. Dn. 24 VI 1941, w tamtejszej Akad. Literatury był słuchaczem wykładu Jana Lechonia o literaturze polskiej. Do Francji wrócił w r. 1944; w r.n. wydał w Rio de Janeiro książkę Le théatre moderne et le Brésil, poświęconą tendencjom rozwojowym brazylijskiej sztuki teatralnej. S. zmarł 11 VII 1952 w Neuilly-sur-Seine (Hauts-de-Seine), pogrzeb odbył się w kościele Saint Germain des Près w Paryżu. S. był odznaczony Orderem Odrodzenia Polski.
W małżeństwie zawartym w r. 1891 z Germaine Mérens (1872–1949), miał S. cztery córki: Marię Germaine (ur. 1892), żonę inżyniera Stanisława Régameya, tłumaczkę na język francuski noweli Gustawa Morcinka „Sześć dni” („Six jours”, Paris 1937) i fragmentu książki Elżbiety Dorożyńskiej „Na ostatniej placówce” („Le dernier poste avancé”, Paris 1938), Marię Magdalenę Teresę (ur. 1895), nauczycielkę w Lycée Jacquart w Paryżu, tłumaczkę m.in. fragmentów pamiętników Zofii Zawiszanki „Poprzez fronty” („Volontaire aux Légions de Piłsudski”, „Les amis de Pologne” 1929 nr 1–8), autorkę artykułu o Józefie Hoene-Wrońskim (tamże 1929 nr 1), Suzanne (ur. 1897), tłumaczkę polskiej literatury dziecięcej, m.in. „Légendes polonaises” (Paris 1927) i „La merveilleuse historie de Pan Twardowski, légende polonaise du XVIe siècle” (Paris 1933), oraz Elisabeth (ur. 1905), żonę G. Simona.
Fot. w: „Tyg. Ilustr.” 1910 nr 51, „Świat” 1913 nr 14; – Les Audonis. Dictionnaire biographique, Carcassonne 1990; Charle C., Les professeurs de la faculté des lettres, Paris 1986 II; Lorentowicz J., La Pologne en France. Essai d’une bibliographie raisonnée, Paris 1935–41 I–II; Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., I; Poczet członków Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Umiejętności w latach 1872–2000, Kr. 2006; Thieme H., Bibliographie de la Littérature française de 1800 à 1930, Paris 1933 II; – Elf, Obchód Krasińskiego w Paryżu, „Świat” 1912 nr 18; Hen J., Ja, Michał z Montaigne…, W. 1978; Kasterska M., Wrażenia prof. Strowskiego, „Świat” 1921 nr 2; Kosiakiewicz W., U prof. Fortunata Strowskiego, tamże 1913 nr 14; Kukułka J., Francja a Polska po traktacie wersalskim (1919–1922), W. 1970; Levaillant M., Notice sur la vie et les travaux de Fortunat Strowski, Paris 1954; Lorentowicz J., Fortunat Strowski, „Liter. i Sztuka” 1914 nr 12; Łongiewska A., Działalność Komitetu Francusko-Polskiego i Towarzystwa Polskiego Literacko-Artystycznego w Paryżu w l. 1906–1916, „Roczn. Zakł. Narod. im. Ossolińskich” T. 11: 1976; Polska–Francja. Dziesięć wieków związków politycznych, kulturalnych i gospodarczych, Red. A. Tomczak, W. 1983; Riba L., Joseph Fortunat Strowski, „Mémoires de la Société des Arts et de Sciences de Carcassonne” T. 10: 1952/3; Sivert T., Polacy w Paryżu, W. 1980; Śladkowski W., Willaume M., Wiśniewski S., Polska obecność w kulturze Francji XVIII–XX w., L. 1991; Ziejka F., Paryż młodopolski, W. 1993; – Lechoń J., Dziennik, Londyn 1967; Romer E., Pamiętnik paryski 1918–1919, Wr. 1989; Zaleski Z. L., Dziennik nieciągły (1904–1925), Paryż–Ł. 1998; – „Bulletin Polonais” 1920 nr 388 (Revue de presse); „Orzeł Biały” 1952 nr 35 (wspomnienie pośmiertne Z. L. Zaleski); „Polonia” 1915 nr 8 (Z sali odczytowej); „Tyg. Ilustr.” 1910 nr 51; – B. Jag.: sygn. 7729, 9239 akc. 678/05; B. Narod.: sygn. 7071, 9689/1; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: sygn. 2159/18; B. Ossol.: sygn. 14591, 15118, 15121, 15573; B. Pol. w Paryżu: sygn. 1264 akc. 3925, sygn. 3341 (fot. S-ego ze Zjazdu Potomków Dawnych Emigracji Polit. Pol. w Paryżu).
Urszula Klatka