Podoski Franciszek Aleksander h. Junosza, krypt.: F.H.J.P., F.H.J.P.K.M., F.H.P.K.M. (ok. 1720–1792), kasztelan ciechanowski, potem mazowiecki, tłumacz i pisarz polityczny. Był synem Mikołaja (zob.) i Marianny z Rokitnickich, bratem Józefa (zob.), Tymoteusza (zob.), Gabriela (zob.) i Michała (zob.). W r. 1732 rozpoczął wraz z bratem Gabrielem naukę w kolegium jezuickim w Braniewie. W l. 1739–41 studiowali obaj filozofię, teologię i prawo w pijarskim Collegium Nazarenum w Rzymie, a w r. 1742 immatrykulowali się w Akad. Krak.; P. był już wówczas kanonikiem katedry płockiej. Niebawem, w r. 1743, zadebiutował w druku jako autor imieninowego wiersza skierowanego do zaprzyjaźnionej z Podoskimi Konstancji z Gnińskich Czapskiej, wojewodziny pomorskiej (wyd. anonimowe, b. m. r.). Zrezygnowawszy z profesji duchownej, pod przewodem ojca podjął działalność publiczną. W r. 1746 otrzymał starostwo rypińskie, które później odstąpił bratu Michałowi. W r. 1750 posłował z województwa płockiego na sejm ekstraordynaryjny warszawski. W t. r. został szambelanem królewskim. W l. 1751, 1753 i 1758 był kolejno z województwa mazowieckiego, ziemi dobrzyńskiej województwa chełmińskiego deputatem na Trybunał Radomski, a w r. 1761 marszałkował temu Trybunałowi. W t. r. posłował nadto na sejm z województwa płockiego, a w r. 1762 z ziemi ciechanowskiej i po zerwaniu sejmu przez posła tejże ziemi Michała Szymakowskiego skierował doń, rozpowszechniany w rękopisach przez partię dworską, list, w którym odmawiał mu dalszego z sobą koleżeństwa i piętnował jako zdrajcę ojczyzny. «Ten co rwie sejm – pisał – jest gorszy niż ojca i matki zabójca, bo ten tylko dwie osoby, a tamten całą zabija ojczyznę». Obok działalności politycznej zajmowały P-ego również «zabawy uczone». Prowadził korespondencję z Józefem Andrzejem Załuskim, związany był ze środowiskiem uczonych skupionych wokół jego biblioteki, należał do szczupłego grona powołanego do życia w r. 1756 przez Wawrzyńca Mitzlera de Kolof Tow. Literackiego Warszawskiego (Institutum Litterarium Varsaviense), którego członkowie (Mitzler, Jan Daniel Janocki i paru uczonych Niemców warszawskich) postawili sobie za cel sprowadzanie wspólnym kosztem publikacji zagranicznych, zbieranie się na comiesięcznych posiedzeniach i przedstawianie na nich własnych prac. W wypadku P-ego – już wówczas gorliwego czytelnika romansów i słowników (w r. 1753 prosił Załuskiego o wypożyczenie słownika hiszpańskiego z objaśnieniami w znanych mu językach: francuskim, włoskim, niemieckim lub łacińskim) – były to zapewne próbki przekładów literackich, które wydawać zaczął po dwudziestu z górą latach.

Tymczasem P. terminował dalej w służbie publicznej, zmieniając wraz z większością swej rodziny partię saską na Czartoryskich. Posłował z ziemi ciechanowskiej na sejm konwokacyjny i elekcyjny 1764 r., a na elekcji, «na życzenie» przyszłego króla, pełnił funkcję marszałka tej ziemi, prowadził ją na elekcję i «utrzymywał swym kosztem». Na sejmie koronacyjnym «dla spokojności ziemi» zrezygnował z funkcji posła, by już w r. 1765 zostać deputatem pierwszego Stanisławowskiego Trybunału Kor., urzędującego pod prezydencją wychowującego się w l. 1741–2 na dworze Podoskich Ignacego Krasickiego. Był P. (jako starosta bobrownicki) posłem również na sejmie 1766 r., zwanym Czaplicowskim, natomiast nie uczestniczył w organizowanej przez brata prymasa konfederacji radomskiej oraz w sejmie w r. 1767/8. W czasie zaś konfederacji barskiej, «z powodu przywiązania do króla» chronić się musiał «za bliską granicę», najpewniej na Śląsk, gdzie – jak pisał – «kilka lat spędził z fortuny stratą», gdyż konfederację barską «zawsze naganiał». Dobra jego były w tym czasie rabowane zarówno przez wojska konfederackie, jak i królewskie (np. Czernice, najechane w r. 1770).

W r. 1762, na mocy działów rodzinnych, P. dostał majętność czernicką z przyległościami. W dwa lata później brat Gabriel odstąpił mu Gradzanów i Kościelne. Posiadał jeszcze Olszyn, Guty, Wyłudzino i Choszczewo na Mazowszu, w pow. ciechanowskim kupił część Rzechowa Wielkiego, Woli Pienieckiej oraz Zalesie Wielkie. Po bratanicy Zboińskiej odziedziczył Kotowice, Mielęcin, Falęcin i Czubin w ziemi warszawskiej oraz 11 wsi w Płockiem. Dobra te wkrótce odstąpił Ksaweremu Zboińskiemu. W końcu 1770 r. otrzymał kasztelanię ciechanowską, a w r. 1771 Order Św. Stanisława; dziękując za niego (12 IV) upraszał «przy zdarzającej się okazji o chleb zasłużonych», ponieważ «przez publiczną usługę z fortuny wycieńczony został». Wkrótce potem, po powrocie do kraju, został komisarzem w Komisji Wojskowej (już w r. 1761 tytułował się towarzyszem pancernym). Na sejmie delegacyjnym (1773–5) opowiadał się po stronie króla; uzyskał na nim prawem emfiteutycznym królewszczyznę Przemęków, a w r. 1774, po ustanowieniu wielkiego przeorstwa, został kawalerem maltańskim fundującym «komenderstwo familijne». W l. 1775–6 wchodził w skład konsyliarzy nowo powołanej Rady Nieustającej. W tym czasie mieszkał przeważnie w Warszawie, w pałacyku własnym przy Nowym Świecie, skąd, bez powodzenia, usiłował wpłynąć na wybór kandydatów królewskich przez sejmik ziemi ciechanowskiej 1776 r. W r. 1777 molestował króla o Order Orła Białego, uzyskał go w imieniny Stanisława Augusta w r. 1778. W protokołach posiedzeń Komisji Edukacji Narodowej z t. r. występował jako posesor «za prawem dyplomatycznym» dóbr pojezuickich Olszyny. W r. 1779 awansował na kasztelana mazowieckiego.

Od początku lat osiemdziesiątych prowadził P. ciągnące się latami procesy z Woronieckimi i Ciecierskimi o dobra swej drugiej żony (Teodory) po pierwszym mężu. W r. 1784 prosił też Stanisława Augusta o «wakujące właśnie województwo mazowieckie» lub o «nadworne koronne podskarbstwo», w r. 1785 – o województwo płockie, «jeśliby zawakowało», lecz bez skutku.

Od r. 1781 począwszy P. rozpoczął wydawanie całego ciągu przekładów głośnych ówcześnie dzieł beletrystyki europejskiej. Zainaugurował je tom pierwszy „Historii czyli dziejów i przygód przedziwnego Don Quischota z Manczy” M. Cervantesa, przełożony z francuskiej wersji J. P. Floriana (W. [właściwie Łowicz, Drukarnia Prymasowska] 1781), wydanej parę lat później w całości w Drukarni Piotra Dufoura (t. 1–6, W. 1786). Następne przekłady P-ego wychodziły również w Drukarni Dufoura i najprawdopodobniej w jego nakładzie. W l. 1785–6 ukazały się, dedykowane królowi, F. Fénelona „Rozmowy wielkich królów i sławnych mężów w Polach Elizejskich, z powieściami zabawnymi” (t. 1–2), a w r. 1786 dedykowane Izabeli z Poniatowskich Branickiej F. Sheridana „Pamiętniki Miss Sydney Bidulph” (t. 1–4), które P. uważał za dzieło A. F. Prévosta (francuskiego tłumacza pierwszej części powieści), choć – jak wykazało porównanie tekstów – korzystał z francuskiej wersji J. B. Robineta. Rok 1787 przyniósł kilka dalszych przekładów P-ego: „‘Charaktery czyli przymioty’ z Teofrasta z ‘Obyczajami tego wieku’ przez p. de La Bruyère… przełożone i napisane” (t. 1–2), A. Pope’a „Poemata moralne i krytyczne” (wg translacji ks. du Resnel), dramę P. A. Metastasia „Pasterki chińskie”, „Fabuły Ezopa… dla użytku dzieci z francuskiego przetłumaczone” oraz dedykowane królowi, oparte na przekładzie N. Perrot d’Ablancourta, „Wyborne zdania i myśli, czyli apophtegmata i powieści starożytnych mężów sławnych …” (t. 1–2; w tomie drugim dołączył P. „Opisanie strategematów i bitwów Greków i Rzymian” J. Frontiusa). Estreicher przypisał nadto P-emu wydane anonimowo t. r. u Dufoura tłumaczenie tragedii Voltaire’a „Zaira”. Tłumaczem nie był P. najlepszym; nieźle wprawdzie radził sobie z przekładem refleksji krytyczno-literackiej, lecz nie potrafił zachować właściwego oryginałom stylu. Liczne, choć drobne amplifikacje i użycie języka bardziej potocznego i dosadnego pozbawiły elegancji i zwięzłości prozę Fénelona, czułości i wytworności powieść listowną pani Sheridan, a tekst „Don Kichota” uczyniły bardziej kolokwialnym niż literackim. Przekłady jego spełniły wszakże ważną rolę w polskim życiu literackim, włączyły do obiegu czytelniczego liczące się w literaturze światowej tytuły, był bowiem nieraz ich pierwszym („Don Kichot”, La Bruyère, „Poemata” Pope’a) lub jedynym polskim translatorem („Pamiętniki Miss Sydney Bidulph”). Wymienione tytuły nie wyczerpują zresztą, być może, wszystkich dokonań przekładowych P-ego, ostatnio nazwisko jego pojawiło się wśród domniemanych autorów „Polaka w Paryżu” – przekładu powieści J. Rutlidge’a „La Quinzaine anglaise à Paris”, wydanego anonimowo w r. 1787, również w Drukarni Dufoura. Fragmenty przekładanych przez P-ego utworów były ogłaszane w „Monitorze” (1785 nr 75, 88–99).

Na krótko przed Sejmem Czteroletnim wrócił P. do działalności politycznej. W obszernym liście do króla z 5 III 1788 przedstawił kilka projektów reformy kraju. Dotyczyły one głównie usprawnienia obrad sejmu oraz pomnożenia skarbu (m. in. przez opodatkowanie grup społecznych dotąd od podatków zwolnionych) i obrócenia uzyskanych funduszów na wojsko, dyplomację i sądownictwo. Projekty te rozszerzył i rozbudował w dwóch wydanych anonimowo druczkach: Projekt nieuciążliwego i sprawiedliwego podatkowania dla powiększenia sił krajowych i kompletowania wojsk (b. m. 1788) i Porównanie w podatkowaniu (b. m. 1789). Druczki te, wraz ze szczegółowym omówieniem ich treści i ujawnieniem swego autorstwa, przesłał Stanisławowi Augustowi 23 II 1790. W tym czasie wzmogły się kłopoty P-ego związane z kilkoma procesami, które toczyły się w Trybunale. Obok ciągnącej się i przybierającej niepomyślne dlań obroty sprawy o uchylenie dożywocia żony, prowadził proces z kupcem warszawskim Paschalisem Jakubowiczem, od którego pożyczył znaczne sumy oraz pobrał towary pod zastaw dóbr w województwie rawskim (miasteczko Główno z przyległościami). P. dowodził, że wierzyciel wybrał z Główna więcej, niż wynosił dług, i wr. 1788 manifestował w księgach radzieckich Starej Warszawy przeciwko «tradowaniu» miasteczka. Równocześnie upraszał króla o poparcie, a do listu (z 8 VI 1788) dołączył «kollekcję dawnych numizmatów rzymskich konsularnych». Ciągle też przypominał swe zasługi i molestował o «intratną funkcję lub wakans wojskowy», upominał się też o zaległą «pensję komisarską», wynoszącą ponad 30 000 złp. W r. 1790 P. toczył ponadto sprawę z byłym kamerdynerem królewskim, starostą malczewskim Danielem Belgramem, kolejnym swoim wierzycielem. W tym zawikłanym procesie prosił o protekcję króla, który jednak się od wstawiennictwa uchylił (list z 6 VI I). W r. 1791, zapewne z powodu podeszłego wieku i podupadłego zdrowia, złożył kasztelanię mazowiecką. Zmarł 29 X 1792 w Warszawie, najprawdopodobniej w pałacu własnym przy ul. Książęcej, gdzie w ostatnich latach mieszkał. Pochowany został 3 XI w kościele Reformatów.

P. był dwukrotnie żonaty: od ok. r. 1750 z Rozalią Mietelską, stolnikówną żydaczowską (zm. przed r. 1772), po raz drugi z Teodorą z Woronieckich 1. v. (do r. 1776) Ignacową Ciecierską, stolnikową drohicką. Potomstwa nie pozostawił.

Estreicher; Nowy Korbut (Oświecenie), VI/1–2 (tu szczegółowa bibliogr.); Enc. Org.; Niesiecki; Uruski; – Aleksandrowska E., Wstęp (do): „Monitor” 1765–1785. Wybór, Wr. 1976, Bibl. Narod. S. I nr 226; Goliński Z., Ignacy Krasicki, W. 1979; Konopczyński W., Geneza i ustanowienie Rady Nieustającej, Kr. 1917; Sinko Z., Oświeceni wśród Pól Elizejskich, Wr. 1976; Smoleński W., Mieszczaństwo warszawskie w końcu w. XVIII, Wyd. 2, W. 1976; tenże, Towarzystwa naukowe i literackie w Polsce w. XVIII, W. 1887 (odb. z „Ateneum”); – Diariusz sejmu… 1761, b. m. 1761; Diariusz sejmu … 1762, b. m. 1762; Diariusz sejmu… 1776, W. 1776; Diariusz Sejmu Convocationis W. 1764; Diariusz Sejmu Electionis W. 1764; Diariusze sejmowe z w. XVIII, III; „Dzien. Handl.” 1786 (lista prenumeratów); Kalendarzyk polityczny warszawski na r. 1776; toż na l. 1777–91; Magier, Estetyka Warszawy; Protokoły posiedzeń KEN 1778–1780, Wyd. T. Wierzbowski, W. 1913 s. 13, 45; Die Schüler des Braunsberger Gymnasiums von 1694 bis 1776…, Wyd. G. Lühr, Braunsberg 1937 s. 101; – „Gaz. Warsz.” 1792 nr 89 Supl.; „Przew. Warsz.” 1786; – AGAD Arch. Publ. Potockich, rkp. 128 (materiały z l. 1742–43); B. Czart.: rkp. 682, 683, 698, 723, 735, 844 (korespondencja ze Stanisławem Augustem); B. Narod.: rkp. III 3253/3 (korespondencja z J. A. Załuskim); B. Ossol.: Projekt [w sprawie F. P-ego i B. Woronieckiego], b. m. r.; B. PAN w Kr. rkp. 2348 (korespondencja z M. Szymakowskim); – Dembowski B., Rodowód i dzieje familii… Podoskich, mszp. w posiadaniu Marty Podoskiej Koch w Warszawie.

Elżbieta Aleksandrowska