Szembek Franciszek Aleksander h. własnego (ok. 1655–1724), działacz sejmikowy, kasztelan wiślicki.
Był wnukiem Pawła (1595–1634), dzierżawcy klucza piórkowskiego w pow. sandomierskim, wg Kaspra Niesieckiego uczestnika bitwy chocimskiej w r. 1621, najstarszym synem Stanisława (, bratanka Aleksandra Szembeka <1596–1654, zob.>), od r. 1663 burgrabiego krakowskiego, dziedzica kilku wsi w pow. wiślickim, i jego pierwszej żony Krystyny z Tarnowskich (w herbarzach i in. opracowaniach błędna informacja, że była nią Krystyna Zaleska <Żelęcka>, wdowa po Pawle Tarnowskim), bratankiem Magdaleny z Szembeków, zamężnej za Janem Małachowskim (1623–1699, zob.). Miał sześciu braci rodzonych: Krzysztofa Antoniego (zob.), Stanisława (zm. 1691, podczas powrotu z kampanii wołoskiej), Waleriana (zm. 1712), franciszkanina, prowincjała prow. polskiej, Józefa (1671–1719), jezuitę, rektora kolegium w Łucku, Antoniego Felicjana (zob.) i Izydora (ur. 1676 – zm. w niemowlęctwie), a z drugiego małżeństwa ojca z Barbarą z Pruszyńskich brata przyrodniego Wojciecha Piotra (ok. 1680 – 13 VI 1737), burgrabiego krakowskiego (27 X 1709), wojskiego oświęcimskiego (21 VIII 1720), star. barwałdzkiego (1722), kaszt. oświęcimskiego (19 VI 1728). Siostrami rodzonymi S-a były: Jadwiga, żona kaszt. sądeckiego Andrzeja Czernego, i Teresa, klaryska w Krakowie.
W młodości wybrał S. karierę wojskową; służył w l. 1678–87 jako towarzysz w chorągwi husarskiej królewicza Jakuba Sobieskiego. Dzięki zawartemu w r. 1686 małżeństwu z Heleną z Przyłęckich, majętną wdową po skarbniku drohickim Kazimierzu Malinowskim, uzyskał samodzielność majątkową i objął w zastawną posesję wsie Ostrówek i Wodziradz w pow. sandomierskim, dobra dziedziczne koniuszego kor. Józefa Karola Lubomirskiego. Był to początek długoletnich, bliższych kontaktów S-a z rodziną Lubomirskich. W r. 1687 jako chorąży przeszedł S. do roty husarskiej marsz. w. kor. Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, a w r. 1690 do chorągwi husarskiej J. K. Lubomirskiego. Dn. 28 II 1690 otrzymał urząd burgrabiego krakowskiego, wakujący po śmierci ojca. Sprawował opiekę nad małoletnim, przyrodnim bratem Piotrem, który w późniejszym czasie pozywał go o popełnione wtedy nadużycia finansowe. Nie później niż od poł. l. dziewięćdziesiątych XVII w. dzierżawił S. należący do biskupstwa krakowskiego rozległy klucz kunowski w pow. sandomierskim. W tym okresie zaczął aktywnie uczestniczyć w życiu politycznym woj. sandomierskiego. W grudniu 1693 sejmik opatowski wybrał go na jednego z deputatów (z pow. wiślickiego) do komisji pracującej nad problemem zapłaty dla wojska. Podczas bezkrólewia po śmierci króla Jana III na sejmiku opatowskim 24 VII 1696 wybrano S-ego do sądów kapturowych woj. sandomierskiego; niebawem został marszałkiem tych sądów. Podczas elekcji 1697 r. opowiedział się za kandydaturą elektora saskiego Fryderyka Augusta. Nie później niż od t.r. był porucznikiem chorągwi pancernej, a w l.n. porucznikiem chorągwi husarskiej. W styczniu 1699 otrzymał od Lubomirskich 4 tys. zł na nowy buzdygan. Posłował z woj. sandomierskiego na sejm pacyfikacyjny t.r. Wszedł do deputacji z izby poselskiej wysłanej do króla Augusta II z zawiadomieniem o wyborze marszałka i prośbą o wyprowadzenie wojsk saskich z Rzpltej.
Dn. 6 V 1701 otrzymał S. nominację na urząd wojskiego sandomierskiego. Z ramienia sejmiku sandomierskiego posłował jesienią t.r. do nowego bp. krakowskiego Jerzego Denhoffa. Ze względu na służbę wojskową w l.n. nie był aktywny na forum sejmikowym. Jako porucznik chorągwi husarskiej S. H. Lubomirskiego uczestniczył 19 VII 1702 w bitwie z siłami szwedzkimi Karola XII pod Kliszowem. W r. 1703 przebywał przez dłuższy czas w Lublinie; prawdopodobnie był wówczas deputatem na Tryb. Kor. (wg Niesieckiego funkcję tę sprawował czterokrotnie). Przed 5 XII t.r. uzyskał nominację na urząd kaszt. wiślickiego. Na początku lutego 1704, wraz z licznie zgromadzoną szlachtą i senatorami, oczekiwał w Krakowie na powrót Augusta II z Saksonii i po przybyciu króla złożył 9 II t.r. przysięgę senatorską. W maju t.r. był obecny na walnym zjeździe pod Sandomierzem, podczas którego doszło 20 V do zawiązania konfederacji generalnej w obronie Augusta II. Choć większość jego krewnych pozostała związana z tą konfederacją, S. zmienił orientację i 10 VI 1705 wziął udział w sejmiku opatowskim oraz podpisał jego uchwałę, w której zdecydowano o przystąpieniu woj. sandomierskiego do popierającej Stanisława Leszczyńskiego konfederacji warszawskiej (być może wpływ na jego postawę miały kwestie majątkowe; wiadomo, że korespondował ze Stanisławem Leszczyńskim w sprawie dzierżawy pewnych dóbr). W kwietniu 1708 był obecny na okazywaniu szlachty sandomierskiej pod Pokrzywnicą (Koprzywnicą), podczas którego podjęto decyzję o zwołaniu popierającego Leszczyńskiego zjazdu szlachty sandomierskiej i krakowskiej pod Nowym Korczynem (niezrealizowany). Po powrocie Augusta II do Rzpltej uczestniczył jednak 21 X 1709 w radzie senatu w Toruniu. Na sejmiku opatowskim w styczniu 1710 został wyznaczony do komisji, która miała zająć się problemem bardziej sprawnego i sprawiedliwego ściągania podatków. Uczestniczył t.r. w pracach Walnej Rady Warszawskiej. Z ramienia sejmiku opatowskiego posłował jesienią t.r. do dowódców wojsk rosyjskich, stacjonujących na terenie województwa. W r. 1711 pełnił funkcję deputata na Tryb. Kor. W lipcu 1712 wziął udział w rozmowach z wysłannikami tureckimi na zamku w Radomyślu nad Sanem. W okresie tym, podobnie jak i później, podczas konfederacji tarnogrodzkiej, należał do tzw. rady wojewódzkiej, organu wykonawczego sejmiku opatowskiego. Uczestniczył w obradach sejmu 1712 r. oraz posejmowej radzie senatu. Sejmik sandomierski wyznaczył go we wrześniu 1714 na jednego z rotmistrzów pospolitego ruszenia (z pow. wiślickiego). Z sejmiku 12 XII t.r., wraz z woj. sandomierskim Stanisławem Morsztynem, został wysłany w poselstwie do króla, by prosić go o zmniejszenie kontrybucji nałożonych na województwo.
W sytuacji pogłębiającego się kryzysu w państwie, w tym coraz gorszych stosunków między królem a szlachtą, S. zajął stanowisko opozycyjne wobec dworu. W początkowej fazie ruchu rokoszowego był jednym z przywódców szlachty sandomierskiej; na jej zjazd pod Sieciechowem w październiku 1714 przyprowadził regiment. Obecny był na sejmiku opatowskim 12 VIII 1715, z którego wysłano poselstwo do króla z żądaniem całkowitego wycofania wojsk saskich z Rzpltej. Dn. 7 X t.r. kierował obradami sejmiku opatowskiego, który zdecydował o poparciu konfederacji wojskowej, zawiązanej 1 X pod Gorzycami. Postawą S-a był bardzo zawiedziony jego dalszy krewny kanclerz Jan Sebastian Szembek (zob.); w liście z 14 X wykazywał mu szkodliwość jego działań, namawiał do odstąpienia od ruchu oraz prosił, by powstrzymał szlachtę od przystępowania do konfederacji na planowanym na 21 X zjeździe pod Nowym Korczynem. S. stawił się jednak na tym zjeździe, a niebawem, 26 XI, był też obecny podczas zawiązywania konfederacji generalnej pod Tarnogrodem. Później, być może pod wpływem rodziny, jego zaangażowanie w ruchu konfederackim wyraźnie osłabło. Na początku r. 1717 zabiegał u kanclerza Szembeka o różne urzędy dla swych klientów; odtąd zajmował wobec dworu stanowisko ugodowe. S. obecny był na Sejmie Niemym 1 II t.r.; został wówczas deputatem na tryb. skarbowy w Radomiu (na drugą kadencję, w r. 1718), a także wyznaczono go na rezydenta przy królu. Sejmik sandomierski we wrześniu 1718 darował S-owi sól suchedniową z pow. wiślickiego (do r. 1722) w podzięce za «fatygi w interesach województwa», które S. podejmował «nie ochraniając zdrowia i fortuny swojej»; sejmik zobowiązał się też wypłacić mu 3 tys. zł jako rekompensatę za koszty poniesione podczas zjazdu pod Sieciechowem i przy pełnieniu funkcji poselskiej. S. był obecny na sejmach 1720 r. oraz 1722 r., podczas którego był delegatem z senatu do izby poselskiej.
W l. dziewięćdziesiątych XVII w. i na początku XVIII w. dzierżawił S. w pow. sandomierskim oprócz kunowskiego, klucz tuszowski, królewszczyznę wchodzącą w skład ekonomii sandomierskiej, w posesji Lubomirskich. Mieszkał w tym czasie głównie w Kunowie. Po rodzicach odziedziczył części we wsiach Charzowice i Mikołajowice w pow. wiślickim woj. sandomierskiego, które później odsprzedał. Następnie pozyskał szereg dóbr ziemskich, z których większość położona była w pow. sandomierskim, w okolicach Kunowa. W r. 1692 nabył od Stradomskich wsie: Pokrzywnica, Wieloborowice, Nowa Wieś i Włochy. Od Komodzińskich kupił w r. 1694 Krawary i części w Dąbrowie, Kumornie, Jaworze i Zagrodach, a od sukcesorów Stanisława Skarszewskiego, kaszt. wojnickiego, nabył w l. 1694–5 inną część Dąbrowy oraz wieś Jabłonna i kuźnicę Styków. W l. 1712–13 kupił od Rokszyckich wsie Chybice, Nieczulice i Trzeszków; odtąd w Chybicach znajdowała się jego główna rezydencja. Od Pruszyńskich nabył w r. 1712 wieś Ruszczę w pow. wiślickim (koło Połańca), a od Krzyckich w r. 1713 część wsi Tudorów (Tudowrowiec) koło Opatowa w pow. sandomierskim. Jego majątek ziemski można oszacować na ok. 400–500 tys. zł. Trzymał w zastawie przez blisko czterdzieści lat m.in. wsie Wodziradz i Ostrówek (własność Lubomirskich) i Krzczonowice (własność Wiśniowieckich, później Lubomirskich). Pierwsza żona S-a odziedziczyła po bracie, burgrabim krakowskim Michale Bogusławie Przyłęckim, części we wsiach Andrychów, Wieprz i Inwałd w księstwie zatorsko-oświęcimskim; po jej śmierci S. w imieniu swoich małoletnich synów w r. 1704 sprzedał te dobra Stanisławowi Czernemu, star. parnawskiemu. Największymi dłużnikami S-a byli Lubomirscy, którzy m.in. w r. 1710 byli mu winni 70 tys. zł, a ich dług urósł potem jeszcze o niewypłacone pensje za służbę wojskową w l. 1712–20. Z tytułu tych pensji Paweł Karol Sanguszko i Marianna z Lubomirskich zobowiązali się w r. 1722 oddać mu 20 tys. zł. S. zmarł w sierpniu 1724 w Lublinie, został pochowany 4 IX w kościele Reformatów w Sandomierzu, których był dobrodziejem.
Po śmierci pierwszej żony, Heleny z Przyłęckich, 1.v. Malinowskiej, S. ożenił się po raz drugi w r. 1703 z Krystyną Heleną z Jagniątkowskich (zm. 1747), córką Hieronima, wdową po stolniku rożańskim Tyburcym Żurawskim; w r. 1730 wstąpiła ona do zakonu karmelitanek bosych w Krakowie na «Wesołej». Z pierwszego małżeństwa pozostawił S. synów Stanisława (zm. 1736), cześnika lubelskiego (1709), chorążego sandomierskiego (1724), deputata i wicemarszałka Tryb. Kor. (1721), posła na sejm 1724 r. z Inflant, oraz Antoniego (ok. 1695–1775), chorążego sandomierskiego (1736), kaszt. nakielskiego (1737), od r. 1744 księdza w zakonie bernardynów (braci mniejszych obserwantów). W drugim małżeństwie miał syna Macieja (1713–1773), jezuitę, m.in. rektora kolegiów we Lwowie (1760–4), Krzemieńcu (1764–7), Sandomierzu (1767–70) i Lublinie (1770–3), oraz córkę Helenę (zm. 1730), zamężną od r. 1726 za star. kowalskim Stefanem Benedyktem Morsztynem, później kaszt. konarskim-sieradzkim. Wnukiem S-a był Krzysztof Hilary Szembek (zob.), wnuczką Helena, zamężna za Józefem Duninem Karwickim (zob.), bratankami (synami Antoniego Felicjana) Józef Piotr Eustachy (zob.), Franciszek Jakub (zob.) i Marek (zob.) Szembekowie, a bratanicą (córką Antoniego Felicjana) Salomea, zamężna za Antonim Józefem Ponińskim (zob.).
Borkowska M., Leksykon zakonnic polskich epoki przedrozbiorowej. Polska centralna i południowa, W. 2007 II; Dworzaczek; Elektorów poczet; Enc. Jezuitów; Kossakowski, III; Niesiecki, VIII; Urzędnicy, IV/2–4; Żychliński, I; – Bastrzykowski A., Monografia historyczna Kunowa nad Kamienną i jego okolicy, Kr. 1939 s. 227; tenże, Monografia historyczna parafii Jankowice Kościelne Sandomierskie, W. 1927 s. 109; Borkowska M., Zakonnice pominięte w tablicach genealogicznych Dworzaczka, „Nasza Przeszłość” T. 97: 2002 s. 294; Buliński M., Monografia miasta Sandomierza, W. 1879 s. 366; Dybaś B., Sejm pacyfikacyjny w 1699 r., Tor. 1991; Gierowski J. A., Między saskim absolutyzmem a złotą wolnością. Z dziejów wewnętrznych Rzeczypospolitej w latach 1712–1715, Wr. 1953; Jarochowski K., Dzieje panowania Augusta II od wstąpienia Karola XII na ziemię polską aż do elekcji Stanisława Leszczyńskiego (1702–1704), P. 1874 s. 586–8; Kowalski W., „Pogrzebowe trudy” sandomierskich franciszkanów-reformatów w czasach staropolskich, „Pietas et Studium” T. 1: 2008 s. 98–9; Kriegseisen W., Samorząd szlachecki w Małopolsce w latach 1669–1717, W. 1989; Pielas J., Szlachta sandomierska wobec najważniejszych wydarzeń politycznych pierwszych lat panowania Augusta II (1696–1704), w: Rzeczpospolita w dobie wielkiej wojny północnej, Red. J. Muszyńska, Kielce 2001; Prokop K. R., Wiadomości genealogiczne i dotyczące wydarzeń historycznych w księgach święceń biskupów krakowskich (głównie sufraganów) z drugiej połowy XVII i z XVIII wieku, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kośc.” T. 81: 2004 s. 219–20; Wiśniewski J., Dekanat Iłżecki, Radom 1909–11 s. 26–7; – Corpus Inscriptionum Pol., I z. 5 s. 62; Diariusz Walnej Rady Warszawskiej z roku 1710, Wyd. R. Mienicki, Wil. 1928; Dziennik konfederacji tarnogrodzkiej przeciw wojskom saskim zawiązany w Polsce (1715–1717 r.), Wyd. E. Raczyński, P. 1841 s. 53; Teka Podoskiego, II 48, 203, III 7; Vol. leg., VI 10, 43, 287, 304; – AGAD: Zbiór I Przyjemskiego, III 45–8, Sigillata, nr 17 s. 82–4; AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Arch. Dzieduszyckich, papier 60, Arch. Sanguszków, rkp. 120/20 s. 1–28, 33–54, 67–80, 109–22, rkp. 120/22 s. 1–12, rkp. 157/72 s. 1–8, rkp. 254/8 s. 253–6, rkp. 423A/7 s. 35–8, Castr. Crac., t. 328 s. 78–87, t. 331 s. 2197–2203, t. 338 s. 3231–7, t. 342 s. 48–57, t. 343 s. 48–68, 103–6, t. 355 s. 1221–4, 1230–1, t. 357 s. 1148–54, 1836–8, 2080–5, t. 358 s. 752–3, t. 363 s. 1049–54, t. 365 s. 2282–6, t. 371 s. 2041–5, Castr. Crac. Rel., t. 117 s. 659–60, t. 133 s. 229–33, t. 142 s. 1663–8, t. 149 s. 1925–9, t. 150 s. 1599–1603, t. 151A s. 881–90, t. 154 s. 3286–90, t. 173 s. 2134–9, Fragmenta 21 (Akta Morsztynów), nlb.; B. Czart.: rkp. 488 s. 179, 191–4, rkp. 541 s. 190–3, rkp. 544 s. 9–10, 128–9, rkp. 557 s. 57–63, rkp. 565 s. 47, 132, rkp. 567 s. 132; B. Jag.: rkp. 6295 s. 466; B. Kórn.: rkp. 419 k. 15–16v, 111v–12, rkp. 1399 s. 34–8, rkp. 1560/2, nlb.; B. Łopacińskiego w L.: rkp. 722 k. 1–45v, rkp. 730 k. 1–30, rkp. 816, 817 k. 1–11v, rkp. 908 k. 12–13v, rkp. 928 k. 11, rkp. 935, 1006 s. 23–56, rkp. 1019 k. 11–11v, 14–14v, rkp. 1030, 1031 k. 2 i n., rkp. 1042, 1050 k. 10, 13–15, 21v, 24, 35, 37–8v, 44, 56, 62v, 64v, 74v–9v, rkp. 1053 k. 7–24, rkp. 1058 s. 5v i n., rkp. 1081; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 691 k. 94, rkp. 8338 k. 761, 811v, 889v, rkp. 8339 k. 31–1v, 65v, 128, 195–6, 200–4v, 251–3, 286–91, 505–5v, 551v–2v, rkp. 8340 k. 18–19, 31–3, 112–13, 127; B. Ossol.: rkp. 548 s. 19–22, rkp. 2023/II s. 323, 327, rkp. 3561/II s. 55–7, rkp. 6608/II s. 23–5, 39–43; – Informacje Marka Wagnera z W.
Mariusz Lubczyński