Szembek Franciszek Jakub h. własnego (ok. 1700 – 1765), poseł na sejmy, chorąży koronny, wojewoda inflancki, bibliofil.
Był drugim synem Antoniego Felicjana (zob.) i Ewy Apolonii z Nielepców, bratankiem Franciszka Aleksandra (zob.) i Krzysztofa Antoniego (zob.) Szembeków. Miał braci: Józefa Piotra Eustachego (zob.), Marka (zob.), Michała Makarego (1716 – po 1759), star. boronieckiego, oraz siostry Antoninę Magdalenę, żonę stolnika bracławskiego Stefana Pisarzowskiego, a następnie stolnika sieradzkiego Marcina Walewskiego, i Salomeę (zm. po 1765), zamężną za Józefem Dembińskim, star. wolbromskim, która po unieważnieniu małżeństwa wyszła powtórnie za mąż za Antoniego Józefa Ponińskiego (zob.).
S. znał dobrze języki francuski, włoski, a zapewne też niemiecki. Prawdopodobnie to on wraz z bratem Józefem odbył podróż po Europie; w lipcu 1720 byli obaj w Paryżu. Karnawał w r. 1722 spędził w Dreźnie na dworze Augusta II, gdzie nawiązał bliższą znajomość z Michałem Kazimierzem Radziwiłłem «Rybeńko». Po powrocie do Rzpltej ożenił się (przed 12 III 1722) z wojewodzianką pomorską Teresą z Działyńskich, która wniosła mu m.in. star. tolkmickie (woj. malborskie). Został posłem z woj. brzeskiego kujawskiego na sejm 1726 r. W mowie 30 IX t.r. dziękował królowi za uspokojenie grożącej Polsce «burzy pogranicznej» ze strony państw protestanckich. Wszedł do komisji kurlandzkiej oraz komisji do rokowań z Rosją. Został wybrany na posła z woj. krakowskiego na sejmy z l. 1728 (sejm nie odbył się), 1729 i 1730. Dn. 22 VII 1732 August II mianował go chorążym nadw. kor. Był posłem sandomierskim na sejm t.r.; 26 IX postulował, by prosić króla o sejm nadzwycz., bo sejm konny to niebezpieczne «remedium».
Na początku bezkrólewia, w lutym 1733, prymas Teodor Potocki wysłał S-a do Wiednia z misją powiadomienia cesarza Karola VI o zgonie króla. Informując na przełomie kwietnia i maja t.r. o pobycie S-a w Wiedniu sascy dyplomaci w Warszawie uznawali go za człowieka inteligentnego, którego można będzie pozyskać. Na sejmiku woj. sandomierskiego w Opatowie 14 VII wybrano go do grona czterech rotmistrzów mających poprowadzić szlachtę sandomierską na elekcję. S. znalazł się wśród stronników elektora saskiego Fryderyka Augusta II, którzy 15 IX na Pradze podpisali manifest przeciw elekcji Stanisława Leszczyńskiego. Zawiązana 5 X prosaska konfederacja warszawska, wyznaczyła S-a na rezydenta do boku króla Augusta III oraz na konsyliarza z woj. krakowskiego i tym samym posła na sejm koronacyjny. S. uczestniczył 17 I 1734 w Krakowie w koronacji Augusta III, a następnie w obradach rady konfederackiej, która odbyła się w miejsce sejmu. Wziął udział w radach konfederacji warszawskiej w Oliwie w lipcu t.r. i Warszawie w styczniu 1735. Był też posłem z woj. sieradzkiego na sejm pacyfikacyjny 1735 r. W mowie wygłoszonej w imieniu województwa uznał wtedy Augusta III za prawowitego władcę. Skarżył się jednak na ucisk ze strony wojsk rosyjskich (sam też poniósł straty). W październiku t.r. na prośbę króla odstąpił krewnemu żony, Jakubowi Działyńskiemu, zapewne dla załagodzenia sporów majątkowych, tenutę Balin w woj. podolskim. Uczestniczył w drugim sejmie pacyfikacyjnym 1736 r., podczas którego 9 VII t.r. podpisał dyplom elekcji Augusta III.
Dn. 8 VII 1737 został S. mianowany woj. inflanckim. Uczestniczył w radzie senatu we Wschowie 8 VII t.r., a następnie w obradach komisji kurlandzkiej, która od 21 X działała w Gdańsku. Dn. 3 VIII 1738 w Moritzburgu otrzymał Order Orła Białego. W trakcie wygłaszania wotów senatorskich na sejmie t.r. zwrócił uwagę, że otwarcie mennicy pociągnie za sobą więcej kosztów niż przyniesie pożytku. Na kolejnym sejmie pojawił się dopiero w r. 1746. Odnosząc się do propozycji królewskich, postulował 19 X t.r. ograniczenie się w obradach do uchwalenia lustracji królewszczyzn i dóbr duchownych oraz rewizji dóbr świeckich (szlacheckich); w sprawie ceł doradzał ich zmniejszenie oraz zniesienie prywatnych, a czopowe i szelężne chciał przeznaczyć na skarb publiczny, natomiast bicie pieniądza wznowić dopiero po przejęciu przez państwo «gór olkuskich» (za odszkodowaniem) i rozpoczęciu wydobywania kruszców. Ostrzegał, że wolność przemienia się w swawolę. Znaczną część tych postulatów powtórzył na posejmowej radzie senatu. Był na sejmie 1748 r., potem uczestniczył 28 XI t.r. w radzie senatu. Pod koniec r. 1749, po zerwaniu Tryb. Kor., podpisał wraz z kilkoma innymi senatorami przygotowany przez Potockich list do Augusta III z prośbą o równe traktowanie wszystkich stronnictw. W l. 1753–5 często przebywał w Pułtusku u brata, bp. płockiego Józefa Piotra Eustachego (m.in. pod koniec r. 1753 wizytował tamtejsze kolegium jezuickie). Ze względu na wspólne zainteresowania literackie i bibliofilskie w l. 1745–54 utrzymywał kontakty z referendarzem kor., ks. Józefem Andrzejem Załuskim. Należał do kilkunastoosobowej «asocjacji», założonej w r. 1748 przez Załuskiego, której członkowie, w zamian za roczną składkę, przesyłali sobie pakiety z książkami i czasopismami. S. był szczególnie zainteresowany francuskim miesięcznikiem „Mercure de France” i berlińskim „L’abbeille du Parnasse”; wątpliwości budziły w nim natomiast niechętne katolicyzmowi czasopisma holenderskie i szwajcarskie. W l. 1752–3 doradzał Załuskiemu, by przy zamierzonej edycji polskiego tłumaczenia „Dykcyjonarza” Noela Chomela („Dictionnaire oeconomique”, Lyon–Paris 1718 I–II) zmodyfikować poszczególne hasła i wprowadzić do nich informacje o stosunkach prawnych i ustrojowych w Polsce; gotów był nawet pokryć część kosztów druku. W styczniu 1753 zrezygnował z uczestnictwa w «asocjacji», a interesujące go wydawnictwa zaprenumerował bezpośrednio we Wrocławiu; na swoje miejsce wprowadził teścia, Aleksandra Józefa Sułkowskiego (zob.). W r. 1754 zapisał się na ogłoszoną przez Wawrzyńca Mitzlera de Kolof subskrypcję „Historiarum Poloniae” Wawrzyńca Rudawskiego; tłumaczył również wiersze z języków francuskiego i włoskiego. Załuski proponował zamieszczenie ich w przygotowywanym w l. 1751–75 wydawnictwie „Zebranie rytmów”, jednak S. raczej ich nigdzie nie opublikował, zwłaszcza, że niektóre były jego zdaniem «tłuste» (niecenzuralne).
W r. 1754 opowiedział się S. przeciw podziałowi ordynacji ostrogskiej; w listach do Janusza Sanguszki z 16 II i 7 III t.r. poddawał w wątpliwość jego prawa do ordynacji, poparł natomiast (także podczas rady senatu we Wschowie 23 V 1755) hetmana w. kor. Jana Klemensa Branickiego, który zajął Dubno. W l. 1754–9 utrzymywał bliskie kontakty z hetmanem. Był pełen podziwu dla jego majątku Choroszczy w czasie odwiedzin latem 1755, a potem starał się o plany tamtejszego pałacyku i ogrodu. Poparł marszałka nadw. kor. Jerzego Augusta Mniszcha (w liście z 24 X 1755) w sporze o ordery ze swym krewnym, woj. sieradzkim Aleksandrem Kazimierzem Szembekiem (zob.), chwaląc go, że tak zręcznie «moderuje między Majestatem a wolnością». Dn. 1 I 1756 August III przekazał S-owi chorągiew pancerną po zmarłym Józefie Lubomirskim. S. uczestniczył w Warszawie 9 I 1759 w uroczystościach nadania inwestytury na księstwo kurlandzkie królewiczowi Karolowi. Po opublikowaniu drugiego tomu pracy Stanisława Konarskiego „O skutecznym rad sposobie” skierował do autora list (adresowany w Krasiczynie 1 XII 1761), w którym wyraził pełną aprobatę dla zawartej w tym dziele negatywnej oceny stanu Rzpltej.
Przez dłuższy czas podejmował S. starania o wakanse, m.in. o woj. bełskie w razie śmierci Antoniego Potockiego, lecz zniechęcony niepowodzeniami, podczas bezkrólewia po śmierci Augusta III przyjął postawę neutralną. Na radzie senatu 7 XI 1763 zwracał uwagę na potrzebę zainteresowania Turcji obroną polskiej wolności. W Votum JW. Jmci Pana Szembeka wojewody inflantskiego na sejm konwokacji [b.m.r.w.] ostro ocenił stan państwa; atakował szlacheckie przywileje, a możliwość psucia sejmów nazwał «wolnością zwierzęcą». Liberum veto chciał ograniczyć do kilku konkretnych przypadków; doradzał też, by w uniwersałach na sejmiki przedkonwokacyjne zalecono obmyślenie sposobu podejmowania decyzji, gdyż «wolność nasza skuteczniej i pewniej utrzymywać się będzie przez rad dochodzenie na sejmach, niżeli przez onychże zrywanie». Odwołując się do Monteskiusza, kładł nacisk na przestrzeganie praw, które szlachta sama ustanowiła. Podczas sejmu konwokacyjnego 1764 r. udzielono mu pozwolenia na wyjazd za granicę do wód dla poratowania zdrowia. S. uczestniczył w sejmie koronacyjnym nowego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i 4 XII 1764 podpisał dokument generalnego potwierdzenia praw przez tego władcę.
S. miał dobra w woj. sieradzkim, w tym Dąbrowę Widawską (wieś i trzy folwarki), gdzie głównie rezydował, oraz miasteczko Widawę. W r. 1752 podejmował tam próby wydobycia cynobru (siarczku rtęci). Po śmierci ojca (w r. 1738) uzyskał Graboszyce w woj. krakowskim. Dn. 22 IX 1735 otrzymał star. grodowe brzeskie kujawskie, ale już 14 VII r.n. odstąpił je bratu Markowi. Pierwsza żona wniosła mu, oprócz star. tolkmickiego, dobra jedlińskie w woj. sandomierskim i witowskie w woj. łęczyckim oraz odziedziczone po stryju Józefie Działyńskim Dębową Łąkę i Jaworze w ziemi michałowskiej. W Tolkmicku, które S. zachował po rozpadzie pierwszego małżeństwa, rozbudował pałac starościński. Jego spory z miastem o akcyzę i prawo propinacji trafiły do asesorii, która w r. 1739 wydała dla niego wyrok niekorzystny. W zamian za star. tolkmickie S. odstąpił byłej żonie mniejsze królewszczyzny (Murzynno, Nową Wieś, Chrząstowo i Osieki w woj. inowrocławskim). Po zawarciu małżeństwa z Marianną z Sułkowskich (a także po jej śmierci) mieszkał w Rydzynie, gdzie zaprzyjaźnił się z teściem. Latem 1764 star. tolkmickie ostatecznie odstąpił Mikołajowi W. Korffowi. S. zmarł 25 VI 1765.
Najpóźniej pod koniec r. 1739 nastąpił faktyczny rozpad małżeństwa S-a z Teresą z Działyńskich, córką woj. pomorskiego Jana Ignacego. S. zarzucał żonie zdradę oraz próby przejęcia jego majątku ruchomego, ona z kolei skarżyła się na pozbawienie jej dochodów z należących do niej dóbr, złe traktowanie i obciążenie jej posagu sumą 200 tys. zł długów. Przypuszczalnie przed 9 X 1741 doszło do unieważnienia małżeństwa, choć aż do r. 1747 obie strony oskarżały się w manifestach o niedotrzymanie warunków podziału majątku. Teresa wyszła ponownie za mąż za Jana Sikorskiego (zob.), natomiast S. ożenił się powtórnie 18 VI 1747 z Marianną z Sułkowskich (ur. 1731 – zm. w połogu po 28 II 1749), siostrą Augusta (zob.), Aleksandra Antoniego (zob.), Franciszka (zob.), Antoniego (zob.) Sułkowskich, oraz Joanny, zamężnej za Piotrem Pawłem Sapiehą (zob.); ślubu udzielił stryj, prymas Krzysztof Antoni Szembek. Druga żona wniosła S-owi 400 tys. zł i 60 tys. zł wyprawy. Po raz trzeci S. ożenił się 5 V 1754 w Konstantynowie z Anną, córką kaszt. bracławskiego Jana Potockiego, której wcześniejsze małżeństwo z Antonim Tarłą, kaszt. lubaczowskim, zostało unieważnione. Z pierwszego małżeństwa miał syna Benedykta, ochrzczonego w Krakowie 15 II 1734, zmarłego zapewne w dzieciństwie. Z drugiego małżeństwa S. pozostawił syna Aleksandra Józefa (zob.). Bratanicą S-a (córką Marka) była Paulina, powtórnie zamężna za Andrzejem Ogińskim (zob.). S. i jego trzecia żona ufundowali dla kościoła Mariackiego w Krakowie rokokową monstrancję. Prawdopodobnie wraz z siostrą Antoniną Magdaleną Walewską S. wyposażył w rokokowe meble i sprzęty zakrystię kościoła Bernardynów w Widawie.
Portrety osobistości pol., Katalog; – Czaplewski, Senatorowie Prus Król.; Dworzaczek; Elektorowie; Estreicher, XXX; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; Niesiecki, VIII; Urzędnicy, VI/2, IX, X; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; Żychliński, I 300; – Buchwald-Pelcowa P., Drukowi winniśmy oświecenie naszego wieku… Rola książki w drodze ku Oświeceniu, W. 2003; Dąbrowska A., Plan de Horosko Pierre’a Ricaud de Tirregaille – projekt czy realizacja, w: Muzea – rezydencje w Polsce, Red. K. Kornacki, Kozłówka 2004 s. 200; Dygdała J., Młody magnat na drezdeńskim dworze Augusta Mocnego. Fragment europejskiej podróży Michała Kazimierza Radziwiłła z 1722 roku, w: Stosunki polsko-niemieckie w XVI–XVIII wieku, Red. J. Wijaczka, Kielce 2002 s. 215–17, 219–21; Katalog zabytków sztuki w Pol., II, IV cz. 2; Kobierecki M., Walewscy herbu Kolumna w XVII–XVIII wieku, Ł. 2008; Konarski S., O skutecznym rad sposobie, W. 1923 III 350–1; Konopczyński W., Mrok i świt, W. 1911; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, Kr.–W. 1909–11 I–II; Kozłowski J., Szkice o dziejach Biblioteki Załuskich, Wr.–W. 1986; Palkij H., Sejmy 1736 i 1738 roku, Kr. 2000; tenże, Sułkowscy herbu Sulima, w: Sułkowscy, życie i dzieło, Rydzyna–Leszno 1999 s. 19–20; Przyboś K., Sejmik województwa krakowskiego w czasach saskich (1697–1763), Kr. 1981 s. 91, 96–7, 168; Roszak S., Środowisko intelektualne i artystyczne Warszawy w połowie XVIII w., Tor. 1997; Zielińska T., Magnateria polska epoki saskiej, Wr.–W. 1977; Zielińska Z., Walka „Familii” o reformę Rzeczypospolitej 1743–1752, W. 1983; – Diariusze sejmowe z w. XVIII, II; Dzieje ziemi kujawskiej, Oprac. A. Pawiński, W. 1888 IV; Ostrowski-Daneykowicz, Swada, s. 90–1, 187; Teka Podoskiego, II 111, III 302; Vol. leg., VI , 406, 414, 446, 656, VII 15, 19, 106, 306; – „Kur. Pol.” 1747 nr 545, 553, 567, 1748 nr 611, 612, 614, 1749 nr 644, 687, 1753 nr 21, 24, 1754 nr 39, 43, 44, 1755 nr 78, 1756 nr 130, 173, 1757 nr 33; – AGAD: Arch. Ordynacji Roskiej, t. 22 k. 67 (listy S-a), Arch. Publ. Potockich, t. 70 s. 30, 40, 66, 73–4, Metryka Kor., t. 262 s. 167, 171, Sigillata, nr 23 s. 13, nr 24 s. 110, 118, nr 26 k. 19; AP w Gd.: sygn. 2/41 k. 210; AP w Kr.: Zbiór Zygmunta Glogera, t. 392; AP w Tor.: Kat. II t. 3354 s. 111, 129, 131, Kat. II Dział XIV t. 63 (gazety pisane) k. 65v, 69, 77v, 86, 152, 216v; B. Czart.: rkp. 593 s. 578–9, rkp. 1131 s. 17, rkp. 1798 s. 65–6, 367–70, rkp. 3835 nr 43, rkp. 3850 nr 40, rkp. 3852 nr 97; B. Kórn.: rkp. 11879 k. 4–5, 109; B. Narod.: rkp. III/3245, III/3248–3254, III/6903 k. 198; B. Ossol.: rkp. 226 s. 470–5, rkp. 290 k. 320v–2, rkp. 340 s. 66, rkp. 11838 s. 339–44 (listy S-a), rkp. 13732 s. 169–70, rkp. 14161 s. 365–71.
Jerzy Dygdała