Olizar (Olizar Wołczkiewicz) Franciszek Kajetan h. Chorągwie Kmitów (ok. 1740–1789), stolnik w. kor., poseł na sejmy. Imienia Franciszek z reguły nie używał. Był synem Adama (1717–1783), star. łojowskiego, marszałka konfederackiego i posła wołyńskiego na sejm 1767 r., Kawalera Orderu Św. Stanisława (1767), i Aleksandry z Wilgów, podkomorzanki derpskiej, bratankiem Konstantego (zob.). Po ojcu dziedziczył na Wołyniu w pow. łuckim kupioną w r. 1774 od Karola Radziwiłła Rafałówkę z przyległościami, Zabłocie i Wołczków w woj. kijowskim oraz klucz puczerowicki. W r. 1762 bezdzietny stryj Gabriel scedował na niego część swych dóbr w woj. kijowskim. W r. 1767 został konsyliarzem konfederacji woj. wołyńskiego i wraz z ojcem, marszałkiem wołyńskim, podpisał 23 VI akt konfederacji generalnej w Radomiu. Nie brał natomiast udziału w konfederacji barskiej, choć prawdopodobnie utrzymywał kontakty z Generalnością, a zwłaszcza z Karolem Radziwiłłem. Dn. 28 I 1775 król nadał mu urząd stolnika w. koronnego. Sejm rozbiorowy powołał go do trzech komisji dla załatwienia spornych spraw majątkowych. W r. 1776 posłował na sejm z woj. wołyńskiego. Dn. 23 VIII został konsyliarzem Rady Generalnej zawiązanej wówczas konfederacji. Na skonfederowanym sejmie warszawskim wszedł do dwóch komisji dla skontrolowania działalności Komisji Skarbowej Koronnej i Litewskiej. Na plenum sejmowym kilka razy zabierał głos. Domagał się (3 IX) powołania komisji dla określenia szkód ponoszonych od wojsk rosyjskich; opowiedział się (12 IX) za powierzeniem Andrzejowi Zamoyskiemu opracowania zbioru praw; upomniał się (12 X) o przywrócenie pełni praw obywatelskich drobnej szlachcie owruckiej w woj. kijowskim. Dn. 30 X wszedł do Departamentu Skarbowego Rady Nieustającej na okres 1776–8. W r. 1776 na uroczystościach rocznicy koronacyjnej król udekorował O-a Orderem Św. Stanisława, a w r. 1778 nadał mu Order Orła Białego. T. r. był posłem z woj. wołyńskiego na sejm warszawski.
O. stał się najbardziej zaufaną osobą Stanisława Augusta na Wołyniu. Na bardzo trudnym terenie, głównym ośrodku opozycji hetmańskiej, kierował O. w duchu królewskim sejmikami, a król z kolei rozdzielał ordery i urzędy wg jego wskazań. W l. 1780–1 był O. z woj. kijowskiego deputatem na Trybunał Lub. i dzięki królowi został jego marszałkiem. W dziejach sądownictwa Rzpltej otrzymał ten Trybunał jak najgorszą opinię. «Wspominano z oburzeniem i obrzydzeniem Trybunał pod laską Olizara – pisze Kajetan Koźmian w „Pamiętnikach” – … gdyż to był stek wszystkich bezprawiów, przekupstwa i niegodziwości». Rozpowszechniała takie poglądy antykrólewska opozycja, usiłująca przeciwstawić Trybunałowi Kor. pod wodzą regalisty – Trybunał Lit. pod laską Adama Czartoryskiego. Dn. 11 X 1781 O. przyjmował z wielkim przepychem Stanisława Augusta przejeżdżającego przez Lublin do Wiśniowca na spotkanie z w. ks. rosyjskim Pawłem. W r. 1782 prosił króla o woj. wołyńskie dla siebie, w r. 1783 o kasztelanię wołyńską dla ojca. Już w r. 1782 starał się o pozwolenie na ustąpienie z urzędu stolnika koronnego, ostatecznie zrezygnował zeń w r. 1784. Aż do ostatnich dni swego życia pracował na rzecz stronnictwa dworskiego. W początkach kwietnia 1789 zawiadamiał króla o trudnościach sformowania milicji wojewódzkiej, postanowionej przez sejmik wołyński 30 III dla samoobrony przed buntami chłopskimi oraz o powstałych projektach zorganizowania związku (konfederacji) i ogłoszenia pospolitego ruszenia. Król zganił ten pomysł (10 IV), ostrzegając, by nie stał się on pretekstem dla trzech sąsiadów do wprowadzenia swych wojsk do Polski. Ostrzegał też O-a przed Kajetanem Kurdwanowskim, który wyjechał z Warszawy na Wołyń rozpoczynać konfederację. Jeszcze za życia ojca toczył spory majątkowe ze stryjem Gabrielem, który upominał się o inny podział majątku, i z Karolem Radziwiłłem o należność za Rafałówkę. Latem 1782 zabiegał u króla i u Janusza Sanguszki, star. krzemienieckiego, o niedopuszczenie do funkcji poselskiej jednego ze stryjów, z którym miał zatargi natury majątkowej. Procesował się ze współpracownikiem stryja Konstantego z czasów konfederacji barskiej Jerzym Fałkowskim, zarzucając mu zamiary królobójcze, i przez szereg lat z siostrą Józefiną i szwagrem Jerzym Dunin-Borkowskimi o różne dobra, a Cypriana Godebskiego wyzuł z majątku. Król, mimo całej przyjaźni dla O-a, zarzucał mu: «w interesach chociaż z najbliższymi swoimi jesteś zbytecznie twardy i nieużyty (pozwól, że jasno powiem: odrażający)».
O. zmarł 27 V 1789. Pochowany został w Łucku u Dominikanów. Pozostawał w stanie bezżennym. Majątki zapisał dzieciom swego stryja Onufrego, na którego syna Filipa (zob.) przeszła z czasem cała scheda.
Podob. O-ego na obrazie zbiorowym pędzla F. Smuglewicza, przedstawiającym sesję Trybunału Lub. w r. 1781 w Muz. Narod. w Kr.; – Estreicher; Finkel, Bibliogr.; Bartoszewicz J., Znakomici mężowie polscy w XVIII wieku, Pet. 1855–6 I 80, II 168; Słow. Geogr., IV 420, XIII 864, XIV 195; Kossakowski S. K., Monografie historyczno-genealogiczne, W. 1860 II; Uruski; Żychliński, XVIII 174, XXI; – [Iwanowski E.] Heleniusz E., Rozmowy o Polskiej Koronie, Kr. 1873 I 552; Kraszewski J. I., Polska w czasie trzech rozbiorów, W. 1902 I 199; Kraushar A., Książę Repnin i Polska, W. 1900 I 311, 392; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; Pułaski K., Kronika polskich rodów szlacheckich Podola, Wołynia i Ukrainy, Brody 1911 s. 170–1; tenże, Szkice i poszukiwania historyczne, Pet. 1898 III 103; [Rolle A.] Dr. Antoni J., Wybór pism, Kr. 1966 I 45; Smoleński W., Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kr. 1896 s. 347; – Diariusz sejmu… 1776, W. 1776 s. 4, 16, 53–4, 112–13, 300–1, 460; Diariusz sejmu… 1778, W. 1779 s. 3; Korespondencja krajowa Stanisława Augusta z lat 1784 do 1792, P. 1872 s. 106, 111, 113–14; Koźmian K., Pamiętniki, Wr. 1972; Mémoires du roi Stanislas-Auguste, II; Moszczyński A., Pamiętnik, P. 1867 s. 72–6, 102; Niemcewicz J. U., Pamiętniki czasów moich, W. 1957; Ochocki J. D., Pamiętniki, W. 1882 II 95–6; Olizar G., Pamiętniki, Lw. 1892 s. 8, 9, 80, 83, 91; Ostrowski T., Poufne wieści z oświeconej Warszawy, Wr. 1972; Vol. leg., VIII 185, 251–2, 353–4, 368, 528, 536; – Kalendarz Polityczny dla Królestwa Polskiego, Wielkiego Księstwa Litewskiego na 1777 r. S. M8; „Pressburger Zeitung” 1776 nr 102; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. V 10795 (listy ojca Adama), 10797 (korespondencja O-a), Arch. Roskie LXV-51 (korespondencja O-a); B. Czart.: rkp. 679, 681, 700, 723, 729, 735, 799, 800; B. Uniw. Warsz.: rkp. 132 s. 286–291, 305.
Wacław Szczygielski