Krasiński Franciszek h. Ślepowron (1525–1577), podkanclerzy kor. i biskup krakowski. Ur. w Krasnem (?) na Mazowszu (podobno w dniu hołdu krakowskiego, tj. 10 IV), w środowisku zamożnej szlachty, był synem Jana, stolnika ciechanowskiego (zm. 1546), oraz Katarzyny z Murowanego Mniszewa h. Lubicz (Mrokowskiej?), bratem Andrzeja (zob.) i Stanisława (zob.). Początki nauki pobierał w sprotestantyzowanym gimnazjum w Zgorzelcu, a następnie studiował pod kierunkiem F. Melanchtona w Wittenberdze, skąd został odwołany za radą «wuja» Dzierzgowskiego. Z początkiem półr. zim. 1541/2 zapisał się na Uniw. Krak. Po kilku latach pobytu udał się do Włoch, dla których zachował później dużo sympatii. W r. 1551 studiował na uniwersytecie w Bolonii, a 4 VI t. r. został w Rzymie doktorem obojga praw. Protegowany, znający języki (łaciński, włoski i niemiecki), K. dość szybko robił karierę. Już w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych był sekretarzem prymasa Mikołaja Dzierzgowskiego oraz archidiakonem kaliskim, a zapewne także kanonikiem łuckim i łowickim. W r. 1555 został kanonikiem krakowskim, a n. r. gnieźnieńskim. W r. 1556 był delegatem kapituły gnieźnieńskiej na sejm, w l. 1557 i 1561 reprezentantem tejże na synodach (z synodu 1557 r. posłował także do króla). Przede wszystkim jednak pośredniczył w Rzymie w drugiej połowie 1555 i wiosną 1558 r. między polską hierarchią kościelną a kurią papieską. W czasie obydwu pobytów przedstawiał papieżowi Pawłowi IV bolączki Kościoła polskiego i współpracował ze Stanisławem Hozjuszem, któremu pomagał w wydaniu «Confessio fidei» w Wenecji.

Ok. r. 1560 za protekcją nowego prymasa Jana Przerembskiego został K. sekretarzem królewskim; używany był do prac dyplomatycznych. Od kwietnia 1565 do kwietnia 1568 r. (z kilkumiesięczną przerwą na przełomie l. 1565 i 1566) przebywał jako poseł polski przy dworze cesarza Maksymiliana II. Bawił przeważnie w Wiedniu, ale jeździł także za cesarzem po Rzeszy i posiadłościach Habsburgów. Załatwiał tam sprawy pruskie, inflanckie, morskie, graniczne, kwestie spadku po królowej Bonie i odjazdu z Polski Katarzyny, żony Zygmunta Augusta. Mediując między cesarzem a władcą Siedmiogrodu Janem Zygmuntem, starał się o uwolnienie więzionego w l. 1565–7 przez cesarza posła siedmiogrodzkiego Stefana Batorego (późniejszego króla polskiego). Różnie jest oceniana działalność dyplomatyczna K-ego. Wydaje się, że z jednej strony zbyt zadrażniał swoje stosunki z cesarzem i nie umiał dbać o tajemnicę dyplomatyczną, ale z drugiej strony rozwijał energiczną działalność i potrafił pozyskać wpływowych cudzoziemskich przyjaciół (np. nuncjusza J. F. Commendone i dyplomatę cesarskiego A. Dudycza). Aprobujący w zasadzie działalność K-ego Zygmunt August już z początkiem 1568 r. przyobiecywał mu podkanclerstwo kor.; K. uzyskał je po Piotrze Myszkowskim na przełomie l. 1568 i 1569 (nieoficjalne objęcie funkcji 4 VIII 1568, nominacja 12 I n. r.). W tym okresie posiadał K. też inne godności kościelne: od r. 1568 bogato uposażoną prepozyturę płocką (zachował ją do r. 1574), od 27 VII 1569 r. z prezenty króla archidiakonię warszawską i otrzymaną przed 13 IV 1570 r. prepozyturę łomżyńską. Był zamożnym prałatem, bo np. same dobra sieluńskie prepozytury płockiej przynosiły mu rocznie 5 000 złp.; pieniądze lokował w pożyczkach.

Już w latach sześćdziesiątych słabego zdrowia, po r. 1570 coraz poważniej cierpiał K. na dolegliwości dróg oddechowych, ale nadal rozwijał ożywioną działalność na urzędzie podkanclerskim. Przebywając głównie w Warszawie, K. był współtwórcą większości ówczesnych aktów państwowych, a od r. 1570 podpisywał zamiast króla korespondencję dyplomatyczną. Pilnie czuwał nad polską służbą dyplomatyczną i dbał o kancelarię mniejszą, w czym pomagali mu zwłaszcza brat Stanisław, Andrzej Patrycy Nidecki i Marcin Kromer. Podkanclerstwa zrzekł się dopiero 6 IV 1574 r. (jego zapisy kończą się już 23 V 1572). Wymowny, usiłujący jednać ludzi, tolerancyjny wobec różnowierców i królewskich odstępstw od moralności, mąż «dobrotliwej natury», stał się niezastąpionym współpracownikiem Zygmunta Augusta. Zdolności nie odmawiał podkanclerzemu nikt, ale ze względu m. in. na tolerancyjność zraził on sobie np. Hozjusza i Annę Jagiellonkę. W szczególności napomykano o jego intrygach i współdziałaniu z osławioną Barbarą Giżanką.

Podkanclerzy odegrał na sejmie lubelskim 1569 r. zasadniczą rolę przy przyłączeniu do Korony Podlasia, Wołynia oraz przy zawarciu unii, do której starał się nakłonić Litwinów prośbą i groźbą. Na sejmie 1570 r. zajął zdecydowane stanowisko wobec Gdańska. Z następnego sejmu w kwietniu 1572 r. Zygmunt August postawił jego kandydaturę na biskupa krakowskiego, którym też został uznany z początkiem czerwca t. r. przez papieża i kapitułę. Nie odstępował jednak K. chorego króla w Knyszynie: 6 VII przygotował go na śmierć, a potem jako jeden z wykonawców jego ostatniej woli troszczył się (wg niechętnych – źle) o zachowanie całości Rzeczypospolitej i porządku na osieroconym dworze. K. utrzymywał dobre stosunki z Habsburgami, a podczas pierwszego bezkrólewia stanął po ich stronie, choć przedtem sprzyjał podobno protestanckiej kandydaturze pruskiej. Przed 8 V 1573 r. przeszedł na stronę Henryka Walezego i starał się ułagodzić opozycję przeciw tej kandydaturze, a z Habsburgami zerwał chwilowo kontakty. K., związany przyjaźnią z protestantami małopolskimi, poparł grupę senatorów marszałka w. kor. Jana Firleja przeciwko katolicko-wielkopolskiemu ugrupowaniu prymasa J. Uchańskiego. Krytyk inkwizycji papieskiej i soboru trydenckiego, zwolennik nawracania tylko słowem, jako jedyny biskup podpisał ostateczny akt konfederacji warszawskiej «de religione» z r. 1573. K. nigdy chyba swego podpisu nie cofnął, choć musiał się tłumaczyć przed nuncjuszami papieskimi, episkopatem polskim i własną kapitułą. Intrygi tych czynników uniemożliwiły realizację jego zamysłów o synodzie diecezjalnym, prowincjonalnym, a zwłaszcza o zjeździe duchownych dla ugody ze świeckimi, o co starał się od pierwszego bezkrólewia.

Po ucieczce Henryka do wiosny 1575 r. K. uznawał go jeszcze za króla, a potem uważano go za pierwszego zwolennika Habsburgów «ex amore» (wahał się między cesarzem Maksymilianem a arcyksięciem Ferdynandem), choć i do innych kandydatów, prócz Iwana IV, odnosił się przychylnie, zwłaszcza do «Piasta», Batorego i księcia Ferrary. W maju 1575 r. odegrał czołową rolę na zjeździe stężyckim, usiłując przekształcić go w elekcję cesarza. Na polu elekcyjnym w jesieni t. r. wygłosił kilka mów, ale schorzały, widząc niepopularność Habsburgów, obawiając się tumultu na elekcji i wojny domowej odmówił podpisu pod wyborem Maksymiliana. Początek 1576 r. spędził jako neutralista, próbując pośrednictwa między frakcjami, a na sejm koronacyjny przybył 4 V, tj. już po koronacji króla Stefana. W r. 1577 wystawił K. większy, niż to było jego obowiązkiem, oddział na wyprawę gdańską.

Pierwszy akt w sprawie zarządu diecezją krakowską wydał K. 10 VII 1572 r.; konsekrowany w Warszawie 6 I 1573 r., odbył ingres do Krakowa dopiero 18 VII t. r. Przebywał przeważnie w swoich dobrach kieleckich, otaczając się świetnym dworem i dobranym gronem współpracowników, takich jak nepoci Krasińscy, Podoscy, Gośliccy (m. in. Wawrzyniec), kanclerz biskupi Piotr Kostka, podkanclerzy kor. Piotr Dunin Wolski, lekarze Wojciech Oczko i Wawrzyniec Pontificius. K. starał się o diecezję, bronił dochodów Kościoła i podwładny kler przed różnowiercami, choć jednocześnie potępiał tumulty przeciw nim w Krakowie. W stosunku do plebejskich poddanych okazał się gospodarnym, lecz względnym panem, regulując ich stan prawny, dbając o miasteczka biskupie (dużym kosztem fundował w nich «banki pobożne»), sołtysów, rozwój kuźnictwa i zakładając sporo wsi w kluczu muszyńskim (np. 26 VII 1575 Żegiestów). Uporządkował statutami działalność kapituły katedralnej, wydał agendę diecezjalną i próbował reformy kleru parafialnego. Dn. 1 X 1573 r. przedstawił kapitule szeroki plan polepszenia stanu diecezji za pomocą synodu diecezjalnego; plan ten jednak udaremniła opozycja kapituły.

Swe zainteresowania kulturalne wykazał K. głównie przez zbudowanie renesansowego kościoła w rodzinnym Krasnem i rozbudowę zamku w Bodzentynie. Hojny dla państwa, krewnych (wykształcił za granicą swych bratanków), przyjaciół, sług, kościołów i ubogich, pozostawił po sobie mało pieniędzy (choć jako biskup miał ok. 70 000 czerwonych zł rocznego dochodu); tym niemniej to on zapoczątkował magnacką karierę rodziny. Chory już poważnie na gruźlicę od schyłku 1575 r., zmarł w zamku bodzentyńskim 16 III 1577 r. Dn. 12 IV t. r. został pochowany w kościele parafialnym w Bodzentynie, gdzie do dziś istnieje jego pomnik pochodzący z warsztatu H. Canavesiego.

Starszym bratem K-ego był Mikołaj Krasiński (iunior), student Akad. Krak. (1531), od r. 1554 kanonik łowicki, od 1557 gnieźnieński, a przed r. 1566 kustosz kruszwicki. W czerwcu 1572 r. objął kanonię krakowską. Zmarł między 5 X a 2 XI 1576 r.

Portret nieznanego malarza w krużgankach kościoła Franciszkanów w Krakowie; Informacje ikonograficzne i reprod. portretów: Gostyński T., F. K., polityk złotego wieku, W. 1938 s. 169–70, tabl.; Ruszczycówna J., Portrety Krasińskich w Muzeum Narodowym w Warszawie, „Roczn. Muz. Narod. w W.” T. 10: 1966 s. 209–22; – Estreicher; Boniecki; Dworzaczek, Genealogia; Paprocki; Korytkowski, Prałaci gnieźn., II; Szostkiewicz Z., Katalog biskupów obrządku łacińskiego przedrozbiorowej Polski, w: Sacrum Poloniae Millenium, Romae 1954 I; – Budka W., Papiernia Minorów w Sielcu, „Studia Hist.” R. 10: 1967 z. 3/4; Glemma T., Piotr Kostka, „Roczniki Tow. Nauk. w Tor.” R. 61: 1959; Gostyński T., F. K…. (j. w., obszerna bibliografia i wykaz źródeł); Nowowiejski A. J., Płock, Płock (1930); Onacewicz Ż., F. K., „Bibl. Warsz.” 1849 t. 3; Polska służba dyplomatyczna XVI–XVIII w., W. 1966; Tomczak A., Walenty Dembiński, Tor. 1963; Umiński J., Krytyczna rec. monografii Gostyńskiego, „Nasza Przeszłość” R. 3: 1947 s. 257–61; Urban W., Chłopi wobec reformacji w Małopolsce…, Kr. 1957; Wierzbowski T., Dve kandidatury na polskij prestol, W. 1889; Wiśniewski J., Historyczny opis kościołów… w powiecie włoszczowskim, Mariówka 1932 s. 297–9; tenże, Monografie kościołów w dekanacie opatowskim, Radom 1908 s. 20, 24–5, 28; – Akta podkancl. Krasińskiego; Akta poselskie i korespondencje F. K-ego, Wyd. I. Janicki, Kr. 1872; Akta sejmikowe woj. krak., I; Album stud. Univ. Crac., II 259, 306; Arch. Zamoyskiego, I; Diariusz poselstwa polskiego do Francji po Henryka Walezego w 1573 roku, Oprac. A. Przyboś i R. Żelewski, Wr.–W.–Kr. 1963; Dziennik biskupa Piotra Myszkowskiego 1555–1568, Wyd. Ł. Kurdybacha, „Kwart. Hist.” T. 47: 1933 s. 468; Fama posthuma divi Sigismundi Augusti [ok. 1638], k. E₁–F₁; Materiały do dziejów górnictwa i hutnictwa…, Wyd. S. Kuraś, „Studia z Dziej. Górnictwa i Hutn.” T. 3: 1959 s. 283–5; Materiały do dziejów reformacji w Krakowie, Oprac. R. Żelewski, Wr–W.–Kr. 1962; Matricularum summ., V cz. 1 nr 4134, 4149, 4265, 4331, 4442, 4463–4, 4474, 4482, cz. 2 s. XI–XII i 330–84, a zwłaszcza nr 9982, 10 171, 10 179, 10 254, 10 727; Nuntiaturberichte aus Deutschland, S. II, Wien 1914–39 IV–VI; Ordynacje i ustawy wiejskie, Wyd. S. Kuraś, Kr. 1960; Orzelski, Bezkrólewia ksiąg ośmioro; Przezdziecki, Jagiellonki, III 190–1, 199, 202–3, 270, 369, 372–3, 377–8, 386–8, 391, V 129–30, 370 i in.; Rękopism historyczny polski dworzanina i wychowańca Zygmunta Augusta, Wyd. A. E. Koźmian, Wr. 1845 s. 78–80; Statuta capitularia ecclesiae cathedralis Cracoviensis, Ed. I. Polkowski, Kr. 1884 s. 100–7, 109–12; Uchańsciana; Vincent Laureo… et ses dépêches…, Wyd. T. Wierzbowski, W. 1887; – „Dzien. Wil.” T. 4: 1816 s. 2, 10 (listy do M. Kromera); – Arch. Kapit. w Kr.: Acta act. VI k. 224 v.–225 v., 256, 264–6, 306 r., 315 v., 332 v.–333 r., 339 r., 342 r., 346, 356 r., 367 v., 372 r., 374 r., 381 v. i in.; Arch. Kurii Metrop. w Kr.: Episcopalia t. 30 (zwłaszcza rozrzucone zapiski notariusza Tomasza Przeborowskiego stanowiące diariusz czynności bpa w l. 1572–7); Arch. Państw. w Kr.: Castr. Cracoviensia Rel. t. 4 s. 1116–9; Arch. UJ: Pirożyński J., Sejm 1570 r., (mszp.); B. Czart.: rkp. nr 1607 s. 186, nr 2095 s. 311–333; B. Jag.: Zapiski M. Glicjusza na druku: Ephemeridum novum atque insigne opus…, 1557, Zap. M. Foxa na: L’efemeridi di M. Giuseppe Moleto matematico, … 1563, Zap. P. Wolskiego na: Ephemerides novae auctae et repurgatae Ioannis Stadii…, 1570.

Wacław Urban