Lubomirski Franciszek Ksawery h. Szreniawa (1747–1819), starosta sieciechowski, generał wojsk rosyjskich. Był synem Stanisława, woj. kijowskiego (zob.), i Ludwiki z Pociejów, bratem Józefa (zob.) i Michała (zob.). W r. 1772 dostał po ojcu starostwo sieciechowskie. W drodze działów rodzinnych przypadła mu część Śmilańszczyzny, resztę nabył w r. 1776 od brata Michała. Dokupywał sąsiednie włości, a druga żona Teofila z Rzewuskich wniosła mu w posagu przyległy klucz międzyrzecki. Połączył L. w swym ręku ogromne latyfundium na południowo-wschodnim krańcu woj. kijowskiego (z ośrodkiem w Śmile), liczące 9 miasteczek, 179 wsi i przeszło 100 000 «dusz męskich». W przeciwieństwie do dawnych właścicieli L. rezydował w Śmile. Za jego czasów odbudowano spustoszone w czasie koliszczyzny dobra i rozwinięto intensywną akcję osadniczą na pustkowiach. W l. 1770–80 powstało w Śmilańszczyźnie 48 nowych osiedli (słobód). W r. 1773 Śmiła otrzymała prawo magdeburskie, a w r. 1777 na miejsce zniszczonej kaplicy L. wybudował kościół pod wezwaniem Franciszka Ksawerego. W r. 1783 założył w Śmile klasztor kapucynów. Utrzymywał liczną milicję nadwornych kozaków, zwanych «zieleńcami», na czele których nękał zajazdami swoich sąsiadów. Szczególnie gwałtowną wojnę domową toczył z Antonim Barnabą Jabłonowskim o sporny klucz żabotyński.

Wg opinii Stanisława Augusta, L. wsławił się wielu złymi czynami i był wielkim hultajem («Un très mauvais sujet»). Ok. r. 1777 przyjął służbę w wojsku rosyjskim. W owym czasie werbował na terenie Rzeczypospolitej ludzi, aby ich oddawać do armii carskiej (Komisja Wojskowa rezolucją z 31 VII 1777 poleciła śledzić tę akcję L-ego). W r. 1781 został brygadierem, a w r. 1783 generałem majorem. Miał komendę pułku tambowskiego. Ze służbą L-ego w armii carskiej współcześni łączyli opiekę, którą otaczał on cerkiew prawosławną. Odgrywała tu rolę również chęć pozyskania nowych osadników oraz zżycie się tego «skozaczonego» magnata z miejscową ludnością. Jeszcze przed koliszczyzną dobra śmilańskie stanowiły silne centrum prawosławia i teren przenikania wpływów zza Dniepru. Kiedy po r. 1775 dokonywała się na prawobrzeżnej Ukrainie wielka ofensywa Unii, Śmilańszczyzna, dzięki L-emu, stała się dla prawosławia – jak to określił w r. 1786 Wiktor Sadkowski – tym, «co była czasu potopu Arka Noego». L. zamieniał cerkwie unickie na prawosławne oraz zakładał nowe cerkwie i monastery. Zanosił do Petersburga skargi na arcbpa unickiego Jazona Smogorzewskiego i w r. 1782 wzywał władze rosyjskie do utworzenia na Ukrainie prawosławnego biskupstwa. Kiedy w r. 1783 W. Sadkowski objął rządy nad Kościołem prawosławnym na prawobrzeżnej Ukrainie, jego diecezja liczyła tylko 94 cerkwie parafialne. Przy wydatnej pomocy L-ego ilość ta wzrosła w r. 1787 do 271, przy czym na samą Śmilańszczyznę przypadały 82 cerkwie.

W r. 1787 L. sprzedał Śmilańszczyznę Potemkinowi. Literatura genealogiczna przekazała pogląd, być może podsunięty przez rodzinę, jakoby L. był do owej transakcji przymuszony. Trudno wyjaśnić tę sprawę. Wydaje się, iż L. mógł być przywiązany do zwanego «perłą Ukrainy» latyfundium, dla rozwoju którego wiele zdziałał; ale życzenie potężnego faworyta Katarzyny było dla carskiego generała wiążące. Z przejściem silnie zmilitaryzowanej Śmilańszczyzny w ręce Potemkina współcześni wiązali domysły, iż faworyt dąży do utworzenia dla siebie na Ukrainie suwerennego księstwa lub też, stawszy się w Rzeczypospolitej latyfundystą i indygeną, myśli o polskiej koronie. Potemkin nabywając Śmilańszczyznę odstąpił L-emu białoruskie dobra dubrowieńskie (dąbrowieńskie), które po pierwszym rozbiorze kupił od Aleksandra Michała Sapiehy. Rozliczenia między L-m a Potemkinem i jego spadkobiercami były skomplikowane, ciągnęły się procesy. Dubrowna (Dąbrówna), z racji ciążącego na niej długu bankowego, przez wiele lat pozostawała pod kuratelą arcbpa Stanisława Siestrzeńcewicza. Po śmierci Katarzyny II otrzymał L. w r. 1796 nowe nadania od Pawła I. Z końcem XVIII w. skoligacił się z arystokracją rosyjską przez ożenek z Marią Naryszkin. Jego syn z poprzedniego małżeństwa, Konstanty, był adiutantem Aleksandra I. W czasie kampanii 1812 r. w zajętej przez Francuzów Dubrownej stał kwaterą marszałek Davout. W sferach sztabowych padło niesłuszne podejrzenie, jakoby Konstanty, korespondując z macochą, przekazywał Francuzom tajemnice wojskowe. Przejściowo osłabiło to pozycję Lubomirskich w armii i na dworze. L. zmarł w r. 1819 i został pochowany w Dubrownej, gdzie w r. 1809 wybudował kościół. Był odznaczony orderami: Św. Stanisława (1782) i Św. Anny. Żenił się trzykrotnie. Z małżeństwa z Antoniną Potocką (córką Franciszka Salezego, woj. kijowskiego) miał dwie córki: Elżbietę, za Ignacym Cetnerem i Klementynę, za Piotrem Krogierem. Z Teofilą Rzewuską miał córki: Amelię, za generałem rosyjskim Janem Corbą, i Karolinę, za Feliksem Strutyńskim, oraz synów: Konstantego (1786–1870), generała rosyjskiego, żonatego z Katarzyną Nikołajewną Tołstoj, i Eugeniusza (1789–1834), dziedzica Dubrownej. Po rozwodzie z Teofilą ożenił się L. z Marią Lwowną Naryszkin, z którą miał synów: Antoniego (1801–1885), pułkownika rosyjskiego, i Aleksandra (zob.).

Słow. Geogr., (Dąbrówna, Międzyrzecz, Sieciechów, Śmiła, Żabotyń); Boniecki; Żychliński; – Inglot S., Inwentarz Archiwum XX Lubomirskich (linia dąbrowieńska), W. 1937; Korzon, Wewnętrzne dzieje, IV; Kukiel M., Wojna 1812 roku, Kr. 1937 II; Likowski E., Dzieje kościoła unickiego na Litwie i Rusi, P. 1880 s. 111–7, 140–3, 188–9; Mościcki H., Dzieje porozbiorowe Litwy i Rusi, Wil. (1913); Sakowicz E., Kościół prawosławny w Polsce w epoce Sejmu Wielkiego, W. 1935; – Mater. do dziej. Sejmu Czteroletniego, I; Mémoires du roi Stanislas Auguste Poniatowski, Leningrad 1924 II; [Tański I.], Anneksa do części pierwszej relacyi w materyi o buntach…, W. (1790) s. 318–20; – B. Czart.: rkp. 739 s. 593–641; B. Ossol.: rkp. 6009, 6026, 6027, 6028.

Emanuel Rostworowski