Prek Franciszek Ksawery (1801–1863), malarz i pamiętnikarz. Ur. 29 VIII w stanowiącej majętność matki wsi Nozdrzec, położonej nad Sanem opodal Dynowa (pow. brzozowski), był najmłodszym synem z sześciorga dzieci Tadeusza (1767–1833), ziemianina, h. Borek, oraz Amelii z Bukowskich (1773–1838). Plotka przypisywała pochodzenie P-a przelotnemu związkowi Amelii z urodziwym magnatem, późniejszym dyplomatą w służbie austriackiej, Feliksem Mierem.
Prekowie utrzymywali szerokie i ożywione sąsiedzkie stosunki towarzyskie, a także pozostawali w zażyłych stosunkach z okoliczną arystokracją, m. in. z dworem księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego w Sieniawie, z rezydencją księżnej marszałkowej Izabeli Lubomirskiej w Łańcucie oraz z jej wychowankiem i pupilem, właścicielem dóbr w Przeworsku, Henrykiem Lubomirskim, Magdaleną Morską w Zarzeczu, Wojciechem Mierem w Leżajsku i in. Umożliwiły one start i pozycję w życiu towarzyskim, stworzyły też oparcie i źródło mecenatu dla późniejszej twórczości artystycznej Ksawerego, u którego już we wczesnym dzieciństwie stwierdzono trwałe kalectwo. Głuchoniemym synem opiekowała się matka, stając się jego pierwszą nauczycielką (tylko w okresie 1808–9 przebywał kilka miesięcy w Instytucie dla Głuchoniemych w Wiedniu) oraz troskliwą (do końca swego życia) opiekunką, także współrealizatorką jego literackich i artystycznych poczynań. Dzięki matce P. posiadł znajomość czytania i pisania, a także wyuczył się języka francuskiego i niemieckiego oraz przypuszczalnie łaciny. Poznał literaturę piękną, w szczególności twórczość Ignacego Krasickiego, którego utwory opowiadał gestami. Podobnie podczas zebrań towarzyskich i przyjęć inscenizował (1819–22) żywe obrazy. W r. 1824 napisał w Nozdrzcu (przy pomocy matki) pięcioaktową komedię pt. Romansomania (pozostawioną w rękopisie); od r. 1817 zaczął spisywać swój dziennik, liczący ogółem 11 tomów, który prowadził (do r. 1838 wespół z matką) aż do r. 1855. Tekstu udzielał bliskim znajomym, zyskując pochlebne opinie ze strony erudyty i mecenasa życia kulturalnego w Galicji Adama Rościszewskiego, pisarek: Klementyny z Tańskich Hoffmanowej, Marii księżnej Wirtemberskiej i księżny marszałkowej Izabeli Lubomirskiej z Czartoryskich. Dziennik P-a zachował się w całości w wersji rękopiśmiennej w zbiorach Biblioteki PAN w Krakowie oraz Biblioteki Jagiellońskiej. Równocześnie P. uzupełniał go stale obszernymi komentarzami biograficznymi i topograficznymi (liczącymi 4 tomy), stanowiącymi cenne źródło do dziejów życia towarzyskiego oraz społeczno-obyczajowego Galicji 1 poł. XIX w. Obszerny ich wybór (z pamiętników oraz notat) wydał Henryk Barycz, pt. Czasy i ludzie (Wr. 1959).
W l. 1817–22 spędził P. zimy w Sieniawie, gdzie z polecenia księcia A. K. Czartoryskiego spróbował sił na polu rysunku i malarstwa pod kierunkiem Józefa Richtera (1817). Wykonany przez P-a obraz sali pałacu sieniawskiego z odprawiającym mszę ks. Franciszkiem Siarczyńskim (1821) został wydany litograficznie kosztem H. Lubomirskiego u Józefa Pillera we Lwowie (1824). P. był w Sieniawie świadkiem wizyty cara Aleksandra I (1818), zawarł też pierwsze znajomości literackie: z Feliksem Bernatowiczem, Krystynem Lachem Szyrmą i nadwornym poetą Sieniawy Adamem Kłodzińskim, później swym najbliższym przyjacielem. Najczęściej w towarzystwie matki i siostry Izabeli (rzadziej ojca) P. zaczął od r. 1819 bywać w czołowych ośrodkach życia towarzyskiego Galicji: w Zarzeczu, Przeworsku, Łańcucie i in., odwiedzał też liczne dwory ziemiańskie; zwiedził Sanok (1821), Lwów (1823), Puławy (1825), na zaproszenie Artura Potockiego spędził cztery sezony zimowe (1826–9) w Krakowie. Wejście P-a w środowisko intelektualno-artystyczne Krakowa (jak np. Stanisława Wodzickiego, Jana Pawła Woronicza, Franciszka Wężyka, Jana Mieroszewskiego), żywy udział w życiu towarzyskim miejscowych salonów (P. nauczył się tańczyć), uczestnictwo w teatrze amatorskim (m. in. wraz z ówczesnym nauczycielem domowym Potockich A. Kłodzińskim i Wojciechem Kornelim Stattlerem ułożył szaradę pt. Dobrodzieje, ujmującą główne momenty dziejów narodowych) wywarły poważny wpływ na ukształtowanie się głównych kierunków jego zainteresowań. W Krakowie bowiem zapoznał się P. z amatorem rzeźbiarzem Ignacym Mieroszewskim, ale co ważniejsze, zaczął doskonalić swe umiejętności malarskie pod kierunkiem Józefa Sonntaga (1826) i W. K. Stattlera (1828–9).
Już pobyt w Puławach (gdzie nauczył się techniki akwareli), ale przede wszystkim poznanie zabytków Krakowa i piękna jego okolic zadecydowało o poświęceniu się w twórczości malarskiej tematyce historii i krajoznawstwa. Z namowy A. Kłodzińskiego, przy pomocy A. Rościszewskiego oraz finansowej Jana Gwalberta Pawlikowskiego (wówczas działającego w Wiedniu), a przede wszystkim przy pomocy matki przystąpił P. z początkiem kwietnia 1828 do kopiowania w klasztorach krakowskich obrazów wybitnych polskich postaci historycznych, a także portretowania współczesnych krakowian (np. Woronicza i Jerzego Samuela Bandtkiego). Rysunki P-a rytował Anton Tepplar, młody wiedeńczyk sprowadzony w jesieni 1828 do Nozdrzca. Prace kontynuował P. w Puławach (1829–30), w Wilanowie i Warszawie (luty–czerwiec 1830), gdzie zasięgał rad Juliana Ursyna Niemcewicza. Uczęszczał także na wolne lekcje rysunku w Akademii Sztuk Pięknych, brał udział w posiedzeniach Tow. Warszawskiego Przyjaciół Nauk; zapoznał się z księdzem Jakubem Falkowskim, założycielem Instytutu Głuchoniemych i Ociemniałych. Pobyt w Warszawie przyniósł nową tekę rysunków P-a, które stanowiły materiał do Wizerunków znakomitych ludzi w Polszcze, z dołączeniem krótkiego każdej osoby żywota, wydanych staraniem Xawerego Preka, których całość wynosiła 4 zeszyty (Kr.–[Wiedeń] 1829–36) zawierające 26 podobizn miedziorytowych odbitych w drukarni Dominika Perlaschi (Perlaski) w Wiedniu oraz jedynie 10 życiorysów (łącznie) drukowanych z okładkami i kartami tytułowymi u Józefa Czecha w Krakowie, których autorami byli wybitni historycy. P. wspólnie z F. Bernatowiczem pisał życiorys A. K. Czartoryskiego. Wizerunki w komplecie stanowią unikat. Zeszyt 4 składał się jedynie z odbitych pojedynczo 7 tablic. Znana jest tylko wysokość nakładu zeszytu 1 (350 egzemplarzy).
Wybuch powstania listopadowego zahamował prace nad wydaniem dzieła; pokrzyżował także plany uzyskania stypendium rządowego przez P-a na wyjazd do Rzymu. Los publikacji przesądziły wszakże wyjazd Tepplara do Wiednia (1833) oraz uwięzienie K. Słotwińskiego i katastrofa Ossolineum (1834), które miało realizować druk tekstu zeszytu 4. P. poniechawszy pracy nad Wizerunkami, odbył wówczas szereg podróży, odwiedzając rodzinę w Galicji i na Węgrzech oraz zaprzyjaźnione dwory, poświęcając czas kuracji (w Szczawnicy i Lubieniu koło Lwowa). W końcu lat trzydziestych rozpoczął też szereg wycieczek krajoznawczych (np. w r. 1841 zwiedził Tatry), których plonem było 11 akwarel przedstawiających 27 męskich i kobiecych typów ludowych z okolic Lwowa, Korczyny, Sędziszowa Małopolskiego, Pienin, Jasła, Dynowa, Krosna oraz rodzinnego Nozdrzca. Z niezrównaną subtelnością i precyzją utrwalił w kolorach wszelkie szczegóły stroju ludowego, stwarzając niespotykany w owym czasie ważny dokument kulturalno-historyczny (Z. Ameisenowa). Wielokrotnie przebywał wówczas (zwłaszcza w karnawale) we Lwowie (1835–44), gdzie m. in. poznał Wincentego Pola, z którym pogłębił znajomość u Tadeusza Skrzyńskiego w Zagórzanach w Jasielskiem (1840); po r. 1849 nawiązał kontakty z Zygmuntem Kaczkowskim.
W dn. 26 VI 1840 P. kupił wieś Sielec koło Sędziszowa Małopolskiego i osiadł tam w połowie 1842 r.; prowadził odtąd bardziej żywot samotnego domatora i skrzętnego hreczkosieja. Kontynuował pisanie pamiętników, przeżywał grozę wypadków 1846 r., schroniwszy się w pobliskim Sędziszowie Małopolskim; starał się zaradzić skutkom klęsk elementarnych (1847, 1851), przez które popadł w lichwiarskie długi. Z rzadka już tylko opuszczał Sielec, np. w r. 1854, kiedy to odbył pierwszą w swym życiu podróż koleją do Krakowa. Po r. 1855 uzupełniał pamiętniki notami, opracowywał także (pozostawiony również w rękopisie) Kalendarz obywatelsko-chronologiczny dziejów w Polsce i Galicji tudzież Polaków w obcych krajach przebywających (obecnie w zbiorach B. Jag.), mający dydaktyczno-moralizatorski charakter. W r. 1856 wystawił kilka swych prac malarskich w Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie. Zmarł na tyfus dn. 12 IX 1863 w Sielcu i (15 t. m.) został tam pochowany.
Swą spuściznę literacką i artystyczną zapisał P. Bibliotece Jagiellońskiej, Tow. Naukowemu Krakowskiemu oraz Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie.
Autoportret w zbiorach B. Jag.; Reprod. autoportretu (1826), ze zbiorów B. Ossol. we Lw., w: Gębarowicz M., Wizerunki znakomitych ludzi w Polszcze, Wyd. staraniem X. Preka, Lw. 1928; – Estreicher w. XIX, I 351; Bibliogr. dramatu pol., II; Bibliogr. historii Pol. XIX w., II cz. 1; Grajewski, Bibliografia ilustracji; Maliszewski, Bibliogr. pamiętników; Polak K., Bibliografia „Wierchów” 1923–1972, W. 1976; Pol. Bibliogr. Sztuki, II; Bénézit, Dictionnaire, (1966); Rastawiecki, Słown. rytowników, (pod hasłem: Tepplar A.); Swieykowski, Pam. Tow. Przyj. Sztuk Pięknych, (błędne lata życia); Thieme – Becker, Lexikon d. Künstler; Bachowski – Treter, Wystawa miniatur; Katalogi rysunków w zbiorach Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, T. 1: Zbiory Pawlikowskich, Wr. 1960; – Ameisenowa Z., Stroje ludowe z przed 100 lat w nieznanych rytunkach Preka i Kielisińskiego, Kalendarz Ilustr. Kur. Codz. na r. 1938 s. 225–8; taż, Materiały etnograficzne F. Ksawerego Preka, tamże na r. 1939 s. 210 (fot. autoportretu); Banach A., Polska książka ilustrowana 1800–1900, Kr. 1959; Barycz H., Wstęp do: Prek F. K., Czasy i ludzie, Wr. 1959 s. III–L (fot.); tenże, Wśród gawędziarzy, (fot.); Dębicki L., Puławy (1762–1830), Lw. 1887 II 141–2, 1888 III 396; tenże, Z pamiętników przyjaciela Puław, „Czas” R. 44: 1891 nr 17–21 s. 1; Kieniewicz S., Pomiędzy Stadionem a Goslarem. Sprawa włościańska w Galicji w 1848 r., Wr. 1980; tenże, Ruch chłopski w Galicji w 1846 roku, Wr. 1951; Kutrzebianka A., Rozwój badań etnograficznych ziemi krakowskiej, „Lud” T. 39: 1948–51 [druk.] 1952 s. 576; Piskor A., Siedem ekscelencji i jedna dama, Wyd. 3., W. 1959 s. 95–6; Sierotwiński S., Opis wycieczki w Tatry z roku 1841, „Wierchy” R. 23: 1954 s. 197–201; – Chłędowski K., Z przeszłości naszej i obcej, Lw. 1935; Darowska z Mieroszewskich H., Uwagi i wspomnienia z życia towarzyskiego w Krakowie 1831–1837, w: Kapitan i dwie panny. Krakowskie pamiętniki z XIX wieku, Kr. 1980; Mieroszewscy S. i S., Wspomnienia lat ubiegłych, Kr. 1964; Pol W., Pamiętniki, Kr. 1960; Stattler W. K., Przypomnienie starych znajomości, „Tyg. Illustr.” T. 18: 1874 s. 359; Zawadzki W., Pamiętniki życia literackiego w Galicji, Kr. 1961; – „Tyg. Illustr,” T. 16: 1873 s. 112; – B. Jag.: rkp. 938, 939, 3096, 3372; B. Ossol.: rkp. 897 II; B. PAN w Kr.: rkp. 1183, 1828 k. 205–206; – Informacje Parafii Najśw. Marii Panny w Sędziszowie koło Ropczyc i korespondencja w posiadaniu autora.
Wiesław Bieńkowski