Sokolnicki Franciszek Ksawery h. Nowina (1715–1783), podkomorzy kaliski, konfederat barski. Ur. 27 X, był synem Piotra Antoniego, regimentarza wojsk kor., chorążego kaliskiego i poznańskiego (1742–50), i Anny z Gajewskich, córki Łukasza, kaszt. santockiego.
W r. 1737 S. występował jako nabywca Gogolewa w pow. kościańskim. Faktycznie dobra te zakupił jego ojciec (za 52 tys. zł). S. był już wtedy rotmistrzem w pułku konnym gen. Piotra Wodzickiego. Od ok. r. 1748 administrował rodzinnymi dobrami Karmin, Karminek, Skrzypnica i Czarnuszka w pow. kaliskim. Był kapitanem regimentu konnego gen. Stanisława Lubomirskiego. Dn. 25 VIII 1750 został chorążym poznańskim; urząd ten nadał mu August III po rezygnacji ojca, który wstąpił do klasztoru reformatów w Choczu koło Pleszewa. S. miał chorągiew w wojsku kor. (zapewne we wspomnianym regimencie) prawdopodobnie od r. 1739, bowiem czyniąc starania o jej sprzedanie w r. 1753 pisał o 14-letniej służbie oraz o znacznych kosztach poniesionych na jej wyekwipowanie.
S. brał udział w burzliwym sejmiku poselskim w Środzie 23 VIII 1756, podczas którego starał się wypełnić zalecenia hetmana w. kor. Jana Klemensa Branickiego, jednak sejmik został zerwany. W r. 1761 współpracę z S-m w sprawie sejmików poselskich wielkopolskich proponował dworowi woj. poznański Antoni Barnaba Jabłonowski; t.r. przed sejmikami deputackimi o listy do S-ego od dworu zabiegał także kasztelan poznański Ignacy Twardowski. Jednak wobec wzburzenia szlachty, pokrzywdzonej przez stacjonujące w Wielkopolsce wojska rosyjskie i pruskie najazdy, sejmik deputacki (14 IX) został zerwany, a z sejmiku gospodarskiego (15 IX) wysłano posłów ze skargami na wojsko rosyjskie; S. został posłem do hetmana. W listopadzie dotarł do Białej na Podlasiu, gdzie bawili obaj hetmani wielcy i tam relacjonował skargi szlachty wielkopolskiej. W grudniu 1761 wracał przez Warszawę, szukając poparcia u dworu dla skarg szlachty wielkopolskiej; pośredniczył wówczas w przekazywaniu korespondencji między hetmanem Branickim a marszałkiem nadw. kor. Jerzym Augustem Mniszchem i posłem francuskim A.R. Paulmy d’Argenson. Zapewne wykorzystał pobyt do zacieśnienia związku z Mniszchem i jego dworskim stronnictwem. W drodze powrotnej był atakowany przez oddział kozacki; po powrocie ponownie został napadnięty w swych dobrach przez Kozaków, zdołał ich uwięzić i odesłać do Poznania, jednak nie otrzymał satysfakcji od dowódców rosyjskich. W kwietniu 1762 informował Mniszcha o zamierzonej wizycie Udalryka Radziwiłła u króla pruskiego Fryderyka II we Wrocławiu. Współpracował z dworem na sejmiku elekcyjnym podkomorskim kaliskim i w tłumieniu nastrojów konfederackich. Dn. 10 XI 1762, dzięki poparciu marszałka Mniszcha, został podkomorzym kaliskim. Po napadzie wojsk pruskich pod wodzą płk. D. Lossowa na Wielkopolskę w grudniu 1762 i po ogołoceniu prowincji, szlachta wielkopolska ponownie rozesłała przedstawicieli z żądaniami pomocy; S. został wysłannikiem szlachty kaliskiej i w maju 1763 jeździł do Mniszcha i do prymasa Władysława Łubieńskiego, prosząc, by spowodowali przysłanie przez hetmana Branickiego oddziałów dla obrony przed pruskimi łupiestwami.
W elekcji nowego króla, Stanisława Augusta, S. nie brał udziału. Jesienią 1768 rozpatrywano kandydaturę S-ego na marszałka konfederacji (barskiej) województw wielkopolskich, jednak urzędu tego nie otrzymał. Dn. 29 I 1769 w Poznaniu złożył wraz z liczną szlachtą wielkopolską akces do konfederacji barskiej. Wiosną 1769 został we Wrocławiu aresztowany i uwięziony przez Prusaków. Oburzona tym szlachta na zjeździe we Wschowie 15 V t.r. postanowiła zwrócić się ze skargą do Fryderyka II. Wkrótce zapewne S. został uwolniony, bowiem 5 VII 1769 we Wrocławiu wydzierżawił na 3 lata dobra Radomicko w pow. kościańskim Wojciechowi Radońskiemu, zaś 5 VIII był na zjeździe szlachty zwołanym przez marszałka konfederackiego Wielkopolski Ignacego Malczewskiego w Poznaniu, gdzie przysięgano na wierność konfederacji. Dn. 2 I 1772 został na żądanie marszałka konfederacji ziemi dobrzyńskiej Władysława Mazowieckiego wezwany przed sąd konfederacki w Białej, za «niedowinne na zjeździe wschowskim [7 XII 1771] w prywatnych posiedzeniach osoby zelżenie, honoru ukrzywdzenia, komend tegoż osławienie i oczernienie listami i innymi czynami». Dn. 8 IX 1772 na zjeździe grupy senatorów szlachty we Wschowie został obrany jednym z komisarzy prowiantowych dla wojska pruskiego; podpisał porozumienie z dowódcą gen. mjr. D. von Lossow. Dn. 2 X 1772 wszedł do Rady Województw Wielkopolskich, utworzonej z inicjatywy Augusta i Antoniego Sułkowskich, postrzeganej jako próba stworzenia z Wielkopolski (lub innej części) księstwa pod rządami Prus lub jako wspierane przez Prusy narzędzie nacisku na króla polskiego.
Dn. 15 VII 1759 w Lewkowie S. poślubił (za dyspensą papieską z racji pokrewieństwa) 12-letnią Ludwikę Katarzynę z Koźmińskich, córkę Ignacego, star. wschowskiego, (który zginął w r. 1760 wskutek ran odniesionych podczas zajazdu zorganizowanego przez żonę), i Marianny z Sapiehów, 2.v. Dąmbskiej. Okaleczona w dzieciństwie podczas kłótni rodziców, była kaleką. Wniosła ona S-emu znaczną fortunę, w tym miasto Pleszew i klucz pleszewski, klucz śmiłowski w pow. pyzdrskim, klucz radomicki (Radomicko) w pow. kościańskim oraz miasto Żerków i klucz żerkowski w pow. pyzdrskim. Po powtórnym ślubie matki Ludwika pozostała jedyną dziedziczką tych dóbr. Jednak ich małżeństwo przetrwało tylko parę lat (S. znany był z okrucieństwa wobec żony), a w długotrwały i kosztowny proces rozwodowy zaangażowano wiele osób i instytucji. W r. 1769 związek ostatecznie rozpadł się; Ludwika schroniła się w klasztorze cysterek w Ołoboku i z pomocą swych krewnych Koźmińskich podjęła kroki rozwodowe. Po dekrecie «rzymskim» (zapewne nuncjatury), nakazującym małżonkom mieszkać razem, i licznych manifestach ze strony Ludwiki, na sejmie delegacyjnym 1773–5 wyznaczona została na 12 VI 1775 komisja do rozsądzenia tej sprawy w Kaliszu. S. wycofał komisarzy, którzy go reprezentowali, a zapadłego wyroku, przysądzającego dobra oraz 100 tys. złp. odszkodowania Ludwice, nie uznał. Z ramienia tego sejmu S., który nie był posłem, wyznaczony został do kilku komisji rozgraniczających i rozsądzających spory o dobra. Ponownie sprawą rozwodu S-ego zajmował się sejm 1776, podczas którego Ludwika za silnym wstawiennictwem posła pruskiego G. Benoita ponownie uzyskała interwencję sejmu. Wyznaczony przezeń sąd, w którym sędziami byli m.in. Ignacy Twardowski, wówczas już woj. kaliski, i krewny S-ego Celestyn Sokolnicki (zob.), został uprawniony do wydania prawomocnego wyroku (nawet pod nieobecność jednej ze stron). Ponownie przyznano dobra Ludwice, lecz S. znowu nie uznał wyroku i starał się o odesłanie sprawy do Tryb. Kor. W r. 1780, pozbawiony dóbr, zabiegał o protekcję króla i posłów wielkopolskich na sejm. W jego obronie, zgodnie z wolą sejmiku średzkiego, występował podczas obrad poseł kaliski Celestyn Sokolnicki. W ostatnich latach życia S. mieszkał prawdopodobnie w Kaliszu. Zmarł 14 IX 1783 we wsi Szkudła koło Pleszewa, pochowany został u reformatów w Kaliszu, w kaplicy żołnierskiej ufundowanej w 1735 r. przez ojca.
Małżeństwo S-ego z Ludwiką z Koźmińskich było bezpotomne. Wdowa poślubiła w r. 1784 Makarego Gorzeńskiego, z którym się rozwiodła; zmarła po r. 1802.
Urzędnicy, I/2; – Chodyński A., Kościół i klasztor OO Reformatów w Kaliszu, W. 1874, s. 49; Czeppe M., Kamaryla Pana z Dukli, W. 1998; Konopczyński W., Polska w dobie wojny siedmioletniej 1759–1763, Kr. 1911 cz. II; tenże, Precedens wywłaszczenia w Wielkopolsce, w: Mrok i świt, W. 1911; Szczygielski W., Konfederacja barska w Wielkopolsce 1768–1770, W. 1970; – Diariusz sejmu […] 1780, W. 1780 s. 424; Inwentarze dóbr szlacheckich powiatu kaliskiego z lat 1751–1775, Wr. 1959 II 673–7; Inwentarze dóbr szlacheckich dawnego powiatu kaliskiego z lat 1776–1792, „Roczn. Kaliski” T. 14: 1981 cz. I s. 22–224, T. 15: 1982 cz. II s. 139–41, 144–64; Teki Dworzaczka, CD-ROM, Kórnik–P. 1997; Vol. leg., VIII s. 386–7, 443, 484–5, 492, 556, 584, 591, 607, 883; – AGAD: Arch. Roskie XXI/48; AP w Kaliszu: Gr. 415 k. 20–21, 249v., Gr. 435 k. 410–412, Gr. 458 k. 5051, Gr. 469 k. 33–35v.; AP w P: Kalisz, Gr. 414 k. 333v.–334, Gr. 416 k. 1040, 1048, 1049; Arch. Miejskie w Pawłowicach: rkp. 1042 k. 14; B. Czart.: rkp. 689 s. 501, 503, rkp. 3849, 3850, 3852, 3853; B. Raczyńskich w P.: rkp. 59 (J. Joneman, Dzieje Ziemi Wschowskiej i jej stolicy); – Mater. Red. PSB: Mater. nadesłane przez Juliusza Sokolnickiego z Wielkiej Brytanii; – Uzupełnienia Zbigniewa Chodyły z P.
Maria Czeppe