Stoiński ze Stojęszyna Franciszek Ksawery h. Janina (1744–1803), konfederat barski, poseł na sejmy, szambelan.
Był synem Dominika (zob.) i jego drugiej żony Franciszki z Kręskich, bratem przyrodnim Ignacego (zob.).
Od ok. r. 1762 był S. towarzyszem chorągwi pancernej woj. lubelskiego Antoniego Lubomirskiego. Dn. 13 IX 1763 został wybrany na asesora sejmiku deputackiego w Lublinie. Jako regent ziemski lubelski, podczas bezkrólewia po śmierci Augusta III, obrany został na lubelskim sejmiku przedkonwokacyjnym 6 II 1764 sędzią kapturowym. Na sejmiku poselskim 23 VIII t.r. został posłem pow. urzędowskiego na elekcję; sufragia na Stanisława Poniatowskiego podpisał z woj. lubelskim 7 IX jako porucznik. Prawdopodobnie już w r. 1768 związał się z konfederacją barską; być może przystąpił do niej wspólnie ze szlachtą zebraną w Lublinie na rozpoczętych 20 IV t.r. sądach grodzkich i możliwe, że 21 IV podpisał tam akt konfederacji lubelskiej, zawiązanej pod laską Józefa Rojewskiego; zapewne wówczas został konsyliarzem tej konfederacji. W r. 1769 wypełniał jakieś zlecenia bp. kamienieckiego Adama Krasińskiego; w związku z tym w marcu t.r. przebywał w Boćkach (Bocsa?) i w Szigecie nad Cisą (Segedynie) na Węgrzech. Wszedł z ramienia konfederacji lubelskiej do Generalności i 7 XI w Białej złożył inspirowaną przez podskarbiego Teodora Wessla tajną przysięgę konfederacką, m.in. zobowiązującą do popierania dynastii saskiej. Z ramienia Generalności wszedł 20 XI 1770 do Rady Ekonomicznej konfederacji. W opinii kaszt. czerskiego Michała Suffczyńskiego (z wiosny 1771) S. i drugi konsyliarz lubelski Ignacy Suchodolski skrycie sprzyjali Czartoryskim. S. pozostał przy Generalności do końca; z dezaprobatą przyjął w lipcu 1772 recesy Wessla i wojewodów Antoniego Jabłonowskiego i Kazimierza Granowskiego oraz marszałków i konsyliarzy w Częstochowie. Jesienią t.r. udał się z gronem emigrantów z Preszowa przez Braunau na zjazd do Landshut w Bawarii, gdzie był w poł. października. Wahał się, czy nie pozostać na emigracji (zgłaszał taki zamiar woj. wileńskiemu Karolowi Radziwiłłowi), jednak w czerwcu 1773 przyjechał jako delegat Generalności do Krakowa, do uwolnionego z zesłania w Kałudze bp. krakowskiego Kajetana Sołtyka, któremu przekazał informacje o rzekomym zainteresowaniu dworu francuskiego sprawą Polski. Zapewne w r. 1774 przebywał w swych dobrach na Podolu, które znalazły się pod zaborem austriackim; załatwiał też sprawy majątkowe we Lwowie. Po pogodzeniu się z królem wrócił do działalności w szlacheckim samorządzie woj. lubelskiego. Radziwiłł traktował S-ego jako jednego z «przyjaciół» w woj. lubelskim i spodziewał się, że będzie popierał jego interesy. Mając nadzieję na poselstwo na sejm 1776 r., wziął S. udział w zagajonym przez woj. lubelskiego Lubomirskiego sejmiku poselskim woj. lubelskiego, a wobec rozdwojenia obrad uważał za nielegalny konkurencyjny sejmik regalistyczny, zagajony przez kaszt. łukowskiego Jacka Jezierskiego. Dn. 5 X 1778 był na elekcji podsędka ziemskiego lubelskiego. W r. 1780 występował jako szambelan (podkomorzy królewski). Dn. 16 VIII 1784 w Lublinie został obrany posłem na sejm grodzieński; przebieg sejmiku poselskiego relacjonował królowi. Na sejmie 6 X t.r. zgłosił swą kandydaturę do Rady Nieustającej, a 15 X do Komisji Skarbu Kor. Dn. 14 X został obrany sędzią sejmowym (na kadencję rozpoczynającą się 1 II 1786). Dn. 28 X 1784 opowiedział się za nadaniem Radziwiłłom dóbr prawem emfiteutycznym jako rekompensaty za należne im sumy, a 5 XI t.r. zgłosił do laski marszałkowskiej projekt dotyczący m.in. wzniesienia w Lublinie budynku archiwum, mogącego pomieścić akta trybunalskie oraz ziemskie i grodzkie lubelskie, ponadto podnoszący sprawę bruków w Lublinie. Dn. 19 II 1785 otrzymał patent na rotmistrzostwo 10. chorągwi (Prokopa Mielżyńskiego) w Brygadzie Kawalerii Narodowej Dyw. Wielkopolskiej, ale 9 XI 1786 zrezygnował z tej szarży. Dn. 3 III 1787 witał w Lublinie Stanisława Augusta Poniatowskiego, zmierzającego do Kaniowa.
Obrany 19 XI 1790 posłem na sejmiku w Lublinie, zapewne z poparcia gen. ziem podolskich Adama Kazimierza Czartoryskiego, S. przystąpił 28 I 1791 do konfederacji sejmowej. W Warszawie zamieszkał w domu miecznikowej kor. Anny Humieckiej przy ul. Koziej. Podczas obrad rzadko zabierał głos, natomiast w głosowaniach popierał stronnictwo patriotyczne. Dn. 20 IV t.r. otrzymał Order św. Stanisława. Był zwolennikiem uchwalonej 3 V Ustawy Rządowej i z troską informował króla o wniesionym 13 V w Lublinie manifeście jej przeciwników, ze stolnikiem lit. Józefem Czartoryskim na czele; przy okazji uskarżał się na sędziego ziemskiego lubelskiego Andrzeja Koźmiana, że z powodów osobistych (przegrany proces z braćmi S-ego) utrudniał mu zdobycie funkcji poselskiej, a na gali u marszałka Tryb. Kor. 8 V publicznie i niesprawiedliwie nazwał go jurgieltnikiem. Jako czołowy działacz regalistyczny w Lubelskiem wystarał się S. przed sejmikami lutowymi 1792 o listy królewskie do znaczniejszych obywateli województwa. Na sejmiku lubelskim 21 II t.r., po wystąpieniu Tomasza Dłuskiego przeciwko Konstytucji 3 maja, przemawiał w jej obronie. Na sejmikach zabiegał o uchwalenie podziękowania za Konstytucję i wysłanie delegacji do króla i marszałka sejmu Stanisława Małachowskiego, lecz napotkał opór, a z powodu silnych mrozów nie zdołał zatrzymać na miejscu sprowadzonej na obrady szlachty. Przystąpił do konfederacji targowickiej po akcesie króla i pod warunkiem «okazania recesu od sejmu i funkcji poselskiej». Z uwagi na wcześniejszą działalność w obronie Konstytucji nie chciano mu początkowo powierzyć konsyliarstwa zawiązanej 1 VIII konfederacji woj. lubelskiego; otrzymał je 9 IX za poręką sekretarza w. kor. Michała Granowskiego i z poparcia targowickiej Generalności. Również we wrześniu prosił króla o cześnikostwo łukowskie dla swego brata Feliksa, szambelana, oraz o wstawiennictwo w Generalności targowickiej w sprawie bezpieczeństwa Puław, należących do A. K. Czartoryskiego. W październiku, jako jeden z najuczciwszych konsyliarzy lubelskich, został wraz z A. Koźmianem wydelegowany do króla, do ambasadora rosyjskiego J. Bułhakowa i do gen. M. Kachowskiego z prośbą o zmniejszenie obciążeń związanych z pobytem wojsk rosyjskich w województwie; starania te nie przyniosły rezultatu. W grudniu prosił króla o regentostwo kor., a 17 I 1793, w interesie obywateli województwa, o Order św. Stanisława dla komenderującego wojskiem rosyjskim w Lublinie gen. A. J. Lewanidowa. Z ramienia konfederacji targowickiej wszedł do wyznaczonej 8 III t.r., a działającej od 1 V do listopada komisji sądowej ds. upadłości banku Jana Dawida Heyzlera, kupca i bankiera lubelskiego, lecz z uwagi na obowiązki poselskie nie brał udziału w jej sesjach. Dn. 13 IV, na wniosek S-ego, sąd konfederacji woj. lubelskiego przyjął rezolucję dotyczącą sposobu funkcjonowania kancelarii.
Dn. 27 V 1793 w Lublinie został S. obrany posłem na sejm grodzieński. Od początku obrad znalazł się, m.in. z Tadeuszem Bończą Skarzyńskim, Antonim Karskim i Dionizym Mikorskim, w gronie posłów opozycyjnych. Sprzeciwiał się aresztowaniu kilku najgorliwszych oponentów oraz powołaniu delegacji do traktatów z Rosją i Prusami (m.in. 21 i 25 VI t.r. oraz 3 VII), a następnie udzieleniu jej pełnomocnictw (Głos [...] posła lubelskiego [...] 7 VII, toż 9 i 16 VII). Wraz z innymi popierał projekt posła Ludwika Gołyńskiego, by w proteście przeciw wymuszonym traktatom rozesłać poselstwa do dworów europejskich (w lipcu występował kilkakrotnie w tej sprawie). Był też wśród tych, którzy 15 VII, po dramatycznym wystąpieniu posła upickiego Józefa Kimbara, protestującego przeciw podpisywaniu traktatów rozbiorowych «krzyknęli straszliwym głosem: pójdźmy wszyscy na Syberię!» (Jan Dembowski do Ignacego Potockiego 24 VII). Ostro występował przeciw przedstawionemu 27 VIII przez posła wołyńskiego Adama Podhorskiego projektowi traktatu z Prusami i następnego dnia domagał się osądzenia projektodawcy jako zdrajcy. Starał się przemówić do sumień posłów, zwracając uwagę, że choć tłumaczą się obcą przemocą, sami przykładają rękę do bezprawia; swe Głosy... (z 21, 25 i 26 VI, 3, 7, 9, 11 i 16 VII oraz 17 VIII i 2 IX), Uwagi [...] nad uchyleniem podatku skórowego, a także Projekty (z 26 IX) ogłaszał drukiem, a 20 VIII zgłosił projekt obowiązkowego oblatowania każdego wotum. Konstytucją «ostrzeżenie dla wojska obojga narodów», oblatowaną 9 VIII, powołany został do komisji do przejrzenia tabeli stanu wojska i kas korpusów. Dn. 15 IX podpisał akt rozwiązania konfederacji targowickiej i przystąpił do zawiązanej wówczas konfederacji grodzieńskiej z zastrzeżeniem, że czyni to «abym od ciała prawodawczego nie był odsunięty, nieodstępny jednak od zdań moich przy całości granic mojej Ojczyzny». Dn. 23 IX, po aresztowaniu czterech posłów opozycyjnych, był wśród kilku zelantów, interweniujących w tej sprawie u Stanisława Augusta i grożących, że nie dopuszczą do zagajenia sesji sejmowej; rozmówcy króla wyrażali nawet żal, że to nie ich uwięziono i że będą uznani «za mniej gorliwych». Należał do wytrwale protestujących przeciw projektowi traktatu rozbiorowego z Prusami, a 26 IX proponował, by zlecić podskarbim i instygatorom Obojga Narodów śledztwo w sprawie zagarnięcia przez konfederację targowicką funduszy publicznych. Dn. 23 XI, wraz z kilkoma posłami litewskimi, głosował przeciw wniesionym «en bloc» projektom tyczącym formy rządu. Dn. 20 II 1794, zgodnie z ustawodawstwem sejmu grodzieńskiego, został na sejmiku w Lublinie wybrany na jednego z sześciu sędziów ziemskich lubelskich; funkcję tę sprawował także podczas powstania kościuszkowskiego. Po trzecim rozbiorze i reaktywowaniu w r. 1795 sądów przez Austriaków, najpierw odmówił współpracy, ale od 20 II 1796 podjął urzędowanie i uczestniczył w pracach sądu ziemskiego przez cały rok, do końca jego funkcjonowania.
Po ślubie trzymał S. Osowę, a żona prawdopodobnie wniosła mu dobra na Podolu. Kontynuował w Tryb. Kor. prowadzone jeszcze przez ojca procesy ze spadkobiercami Remigiana Stoińskiego, a wraz z matką i braćmi toczył wieloletni spór z przyrodnim rodzeństwem o schedę po ojcu; wg Kajetana Koźmiana niezgoda w rodzinie Stoińskich «zostawiła przykład nienawiści pomiędzy rodzonymi braćmi». Obliczenie realnej wartości rozproszonych, zastawionych lub obciążonych długami i zastawami dóbr (długi obliczono na 313 tys. złp., a wartość majątku na 485 tys. złp.) sprawiało wiele trudności; S. musiał też wycofać się z transakcji zawartych przez matkę i rodzeństwo pod jego nieobecność, m.in. ze sprzedaży praw do sołectwa w Krępcu. Wyrok Tryb. Kor. z 5 VI 1780 zakończył główny spór i na mocy podziału przeprowadzonego w sierpniu t.r. S. otrzymał poł. Stojeszyna (pow. urzędowski) i cząstkę wsi Mełgiew (tj. folwark Trzeciaków). Po zamianie działów miał prawdopodobnie cały Stojeszyn, lecz 28 VI 1781 odstąpił jego połowę Gabrielowi Chełmickiemu, zachowując prawo do mieszkania we dworze. Zapewne trzymał też Ługów, lecz główny majątek stanowiły bliżej nieznane dobra w Owruckiem. Miał również jakieś dobra w Galicji, bowiem w r. 1782 uzyskał potwierdzenie szlachectwa w przemyskim sądzie ziemskim. Zmarł 29 I 1803 w Bełżycach, został pochowany w krypcie rodzinnej kościoła w Mełgwi.
W małżeństwie zawartym w Mełgwi 18 IV 1766 za indultem (prawdopodobnie z racji pokrewieństwa) z Anną z Iżyckich, cześnikówną (podczaszanką) nowogrodzką, córką zapewne Józefa, S. prawdopodobnie nie miał dzieci.
Estreicher; Łoza, Kawalerowie; Oficerowie Rzpltej 1777–1794, I cz. 1; Poczet szlachty galicyjskiej i bukowińskiej, Lw. 1857; Urzędnicy, IV/4; – Chursan A., Organizacja sądu i kancelarii ziemskiej lubelskiej na tle przemian politycznych i ustrojowych końca XVIII w., „Studia Arch.” 2004 nr 1 s. 32–4; Gmiterek H., Dzieje miasta w XVII–XVIII wieku, w: Dzieje Bychawy, Bychawa–L. 1994, s. 57–8, 69; Iłowajski D., Sejm grodzieński roku 1793, P. 1872 s. 95, 169, 240, 272, 326; Kądziela Ł., Między zdradą a służbą Rzeczypospolitej. Fryderyk Moszyński w latach 1792–1793, W. 1993; Kermisz J., Lublin i Lubelskie w ostatnich latach Rzeczypospolitej, L. 1939; Konopczyński W., Kazimierz Pułaski, Kr. 1931; tenże, Konfederacja barska, W. 1991 (s. 431 – błędnie jako sędzia ziemski lub., zamiast sędzic ziemski lub.); Kornatowski W., Kryzys bankowy w Polsce 1793 roku, W. 1937; Mann Z., Stanisław August na sejmie ostatnim, W. 1938; Michalski J., Schyłek konfederacji barskiej, Wr. 1970; Pułaski K., Szkice i poszukiwania historyczne, S. 4, Lw. 1909; Rolnik D., Szlachta koronna wobec konfederacji targowickiej (maj 1792 – styczeń 1793), Kat. 2000 s. 41, 52, 78, 142, 153; Smoleński W., Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kr. 1897; Szczygielski W., Referendum trzeciomajowe, Ł. 1994; Wojtyński M., Szkatuła prywatna króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, W. 2003 (jako Stroiński); – Dembowski J., Tajna korespondencja z Warszawy 1792–1794 do Ignacego Potockiego, W. 1961; Diariusz sejmu [...] 1784, [b.m.w.] 1784 s. 5, 11, 26, 30, 39, 46, 154, 324, 391, 487, 518; toż [...] 1790, W. 1790 s. 315, 381; Koźmian K., Pamiętniki, Wr. 1972; Naruszewicz A., Diariusz podróży JKMci na Ukrainę, W. 1805 s. 159; Sapieżyna T., Z pamiętnika konfederatki..., Kr. 1914; Trębicki A., Opisanie sejmu 1793. O rewolucji 1794, W. 1967; Vol. leg., VII 265, VIII 369, IX 8, 207, X; – „Przew. Warsz.” 1791 nr 1 s. 33; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. V sygn. 15161; AP w L.: Księgi ziemskie lub., Dekrety, sygn. 108, 109 k. 33, 39, sygn. 111 k. 77, Księgi grodzkie lub., Relacje, sygn. 393 k. 211–14, 394 k. 154–65, sygn. 446 k. 11–9, 116, 339, 377–80, 521–6, 545–57, 633, 737, 821–3, 1640–44, 1885–6, sygn. 454 k. 87–91, 166–72, sygn. 459 k. 154–65, 309–23, sygn. 525 k.52–60, 289–90v, 301, 427v–428, 433, 531–759, Akta m. Bychawy, sygn. 1 s. 1–15, sygn. 3 k. 15–36, sygn. 4, Sąd konfederacji woj. lub. 1793, sygn. 1 k. 1–3, sygn. 3 k. 75–6, 109–12, Hipoteka w L., Mełgiew, t. 3, XIX w; AP w P.: Grębanin-Kręscy, sygn. 27; B. Czart.: rkp. 736, 838 s. 321, rkp. 930, 3869 s. 491; B. Łopacińskiego w L.: rkp. 1385; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 197, 691, 8326 k. 258, 261v, 272, 398, 433, 440, 457v, 474, 481, 485, 493, 495–6, rkp. 8333 k. 144v, 161; Paraf. rzymskokatol. w Mełgwi: Księga małżeństw 1755–1797, s. 21, Księga zmarłych 1797–1803.
Maria Czeppe i Elżbieta Wierzbicka