Szlenkier (do r. 1861 Schlenker, Szlenker) Franciszek Ksawery (1814–1871), kupiec warszawski, działacz społeczno-polityczny, emigrant, filantrop.
Ur. 4 XI w Warszawie w rodzinie wyznania ewangelicko-augsburskiego, był synem przybyłego z Torunia Jana Karola (1780–1826), kupca bławatnego, wpisanego w r. 1817 na listę kupców firmowych Warszawy, oraz Elżbiety Rozyny ze Schüsslerów (1788–1845), córki posesjonata warszawskiego. Miał starsze rodzeństwo: brata Jana Karola (1811–1873), właściciela garbarni, żonatego z Anną Barbarą z Temlerów (1841–1884), oraz siostrę Emilię Elżbietę (1812–1831).
S. ukończył szkołę elementarną warszawskiego zboru ewangelicko-augsburskiego, potem otrzymał staranną edukację domową, obejmującą biegłą znajomość języków francuskiego, niemieckiego i rosyjskiego oraz historii i literatury polskiej. Po śmierci ojca rozpoczął praktykę kupiecką w rodzinnym sklepie przy ul. Senatorskiej 4, jednym z największych w branży bławatnej w Król. Pol. Następnie prawie przez rok praktykował w firmach towarów bławatnych w Niemczech i Francji. Prawdopodobnie ok. r. 1843 przejął od matki prowadzenie sklepu. Od r. 1847 pełnił z wyboru funkcję sędziego Tryb. Handlowego (ponownie wybrano go w r. 1853), a od r. 1852 radcy Banku Polskiego w Warszawie. W Zgromadzeniu Kupców m. Warszawy został 22 I 1848 egzaminatorem uczniów kupieckich, 12 VII 1851 podstarszym (wiceprezesem), a 13 X 1854 starszym (prezesem), którym pozostawał przez trzy kolejne kadencje, do r. 1864. Był inicjatorem rewizji ustawy z r. 1817, dotyczącej funkcjonowania giełdy i instytucji maklerów oraz wchodził w skład powołanej w tej sprawie komisji Zgromadzenia. Zabiegał o podniesienie poziomu edukacji zawodowej kupców oraz reformę ich organów przedstawicielskich. Dn. 3 VI 1855 otworzył w Warszawie pierwszą w Król. Pol. szkołę niedzielno-handlową dla adeptów kupiectwa oraz podjął starania o zezwolenie na utworzenie Wyższej Szkoły Handlowej (otwarta już po jego śmierci, w r. 1876). Opublikował artykuł O szkołach niedzielnych w Warszawie („Tyg. Warsz.” R. 1: 1856 nr 5 dod. „Czytelnia Niedzielna”). W sierpniu 1856 wszedł w skład delegacji mieszkańców Warszawy na koronację w Moskwie cesarza Aleksandra II; otrzymał wtedy od władcy pierścień brylantowy i Order św. Anny III kl. W r. 1857 został członkiem Rady Przemysłowej przy Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Duchownych, a w r. 1859 starszym Giełdy Kupieckiej.
W październiku 1858 objął S. funkcję rewizora rachunków warszawskiej parafii ewangelicko-augsburskiej, a 19 X r.n. został prezesem jej Kolegium Kościelnego. Za jego prezesury przeprowadzono w r. 1860 pierwszą notarialną inwentaryzację parafialnego majątku, przystąpiono do renowacji kościoła Świętej Trójcy, wprowadzono w nabożeństwach równouprawnienie języka polskiego z niemieckim oraz podjęto prace nad nową ordynacją kościelną. Wbrew konsystorzowi spowodował, by prowadzono kancelarię Kolegium w języku polskim i sam od 18 III 1861 podpisywał się spolszczoną wersją nazwiska – Szlenkier. W październiku 1862 ustanowił sześćdziesięcioosobowy komitet reprezentantów Zgromadzenia, zatwierdzający postanowienia starszych; kadencje wszystkich organów parafialnych zostały skrócone do trzech lat.
W okresie manifestacji patriotycznych w Król. Pol. zaangażował się S. w działalność polityczną. Po stłumieniu 27 II 1861 zgromadzenia na pl. Zamkowym, podczas którego poległo pięciu uczestników, został wybrany w skład czternastoosobowej Delegacji Miejskiej i objął przewodnictwo wyłonionej z niej pięcioosobowej deputacji (Tytus Chałubiński, Stanisław Hiszpański, Józef Ignacy Kraszewski, Leopold Kronenberg); wygłosił na Zamku w języku francuskim mowę do namiestnika, gen. Michaiła Gorczakowa, apelując o zezwolenie na uroczysty pogrzeb pięciu poległych i ukaranie winnych masakry. Wraz z kilkoma zwolennikami obozu białych zredagował «adres» do cara Aleksandra II w sprawie nowego statusu politycznego Król. Pol. i wszedł w skład deputacji na czele z Andrzejem Zamoyskim i arcybp. Antonim Fijałkowskim, która 28 II t.r. złożyła go Gorczakowowi. Zabiegał następnie o rozszerzenie prerogatyw samorządowych Delegacji Miejskiej i był współautorem przekazanego 23 III Gorczakowowi «projektu urządzeń municypalnych dla miasta Warszawy». Z prac Delegacji składał regularne sprawozdanie w Resurcie Kupieckiej i stając się w ten sposób faktycznym rzecznikiem Delegacji zyskał znaczną popularność. Opowiadając się za tolerancją i równouprawnieniem, przyczynił się do przyjęcia 17 III przez Zgromadzenie Kupców m. Warszawy postanowienia o wprowadzeniu wspólnej listy kupców; umożliwiło to uzyskanie pełni praw wyborczych kupiectwu żydowskiemu. Po rozwiązaniu 23 III Delegacji Miejskiej został członkiem Wydz. Tymczasowego Obywatelskiego, a po jego likwidacji wszedł 5 IV w skład Tymczasowej Rady Municypalnej Warszawy. W trakcie kolejnej manifestacji na pl. Zamkowym 8 IV przedostał się do Zamku, by domagać się od Gorczakowa rozkazu przerwania ognia. Po ogłoszeniu żałoby narodowej polecił rozdać warszawiakom wszystkie czarne tkaniny z jego sklepu.
W trwających od 23 IX do 15 X 1861 wyborach samorządowych w Warszawie, został S. wybrany do Rady Municypalnej. Po wprowadzeniu stanu wojennego i zamknięciu przez władze kościelne świątyń rzymskokatolickich wystąpił z wnioskiem, by zamknąć również kościół ewangelicki; 17 X t.r. przeciwstawił się zakazowi śpiewania w czasie nabożeństw pieśni narodowych, nie objętych kancjonałem. Wiosną 1862 został aresztowany; w czasie rewizji znaleziono w jego mieszkaniu literaturę emigracyjną. Osadzony w warszawskiej Cytadeli, został 31 III t.r. skazany na czteromiesięczny pobyt w twierdzy w Modlinie. Dn. 29 IV zwolniono go w wyniku amnestii. W tym czasie objęciu przez niego funkcji przewodniczącego Rady Municypalnej sprzeciwił się Aleksander Wielopolski. Po wybuchu powstania styczniowego został S. przewodniczącym Rewolucyjnej Komisji Podatkowej, a ze swego sklepu uczynił punkt kontaktowy Wydz. Wojny Rządu Narodowego. Zagrożony ponownym aresztowaniem, w październiku 1863 wyjechał z Warszawy; przez Toruń, Berlin, Drezno, Lipsk i Paryż dotarł do Londynu. Jego majątek w kraju został skonfiskowany. W r. 1864 przesłał Kolegium Kościelnemu rezygnację z funkcji prezesa. Osiedlił się w Paryżu, gdzie od r. 1865 prowadził ze szwagrem Józefem Kwiatkowskim duży dom komisowy. Wspierał emigrantów, m.in. ufundował cztery stypendia po 25 fr. miesięcznie dla studiującej w Paryżu młodzieży oraz wielokrotnie pomagał finansowo paryskiej Bibliotece Polskiej. Wchodził w skład rady Szkoły Wyższej Polskiej na Montparnasse. W r. 1865 spisał wspomnienia o latach przedpowstaniowych (niezachowane). Parafii ewangelicko-augsburskiej w Warszawie podarował zakupiony w styczniu 1867 egzemplarz Biblii z r. 1662. Przyczynił się do powstania w r. 1868 w Paryżu Stow. Pomocy Naukowej i objął w nim funkcję skarbnika. Obok Jana Działyńskiego i Agatona Gillera należał do inicjatorów utworzenia Tow. Przemysłu, Handlu, Sztuk i Rzemiosła dla opieki nad polską młodzieżą rzemieślniczą we Francji. Zmarł 15 III 1871 w Nicei, został pochowany w Paryżu na cmentarzu Père Lachaise.
W krótkotrwałym małżeństwie z Anną Marianną z Zelttów (1822–1846), córką Józefa, bławatnika, i Anny z Koehlerów, miał S. trzech synów: Franciszka Ksawerego (1843–1873), uczestnika powstania styczniowego, który w październiku 1863 wyemigrował z ojcem do Paryża, a po jego śmierci wrócił za zgodą władz rosyjskich do Król. Pol., gdzie jednak niebawem został aresztowany i 8 X 1872 zesłany do gub. ołonieckiej; zmarł 4 V 1873 w Kargopolu (obwód archangielski), został pochowany na cmentarzu Ewangelicko-Augsburskim w Warszawie, oraz Józefa Władysława (zob.) i Ludwika (1845–1849). Bratankami S-a byli Karol Jan (zob.) i Jan Józef (zob.) Szlenkierowie.
Portret przez Aleksandra Kena z r. 1865 oraz fot. przez Karola Beyera w B. Narod.; – Bibliogr. Warszawy, VII; Łoza, Rodziny pol., I 137–9; PSB (Chałubiński Tytus, Kwiatkowski Józef, Strasburger Edward); Szenic, Powązki; Szulc, Cmentarz Ewangelicko-Augsburski; – Budrewicz O., Sagi warszawskie czyli sensacyjne i powszednie, romantyczne i prozaiczne dzieje trzydziestu wielkich rodów warszawskich, W. 1990 I 233, 235, 237–9, 241; Florkowska H., Działalność Agatona Gillera po powstaniu styczniowym, Wr. 1985; Grabiec J., Rok 1863, P. 1922 s. 49, 52, 55–6, 67; Ihnatowicz I., Burżuazja warszawska, W. 1972; tenże, Obyczaj wielkiej burżuazji warszawskiej w XIX wieku, W. 1971; Jaroszewski T., Pałac Szlenkierów, W. 1975 s. 12–13; Jenike L., Kronika Zboru Ewangelicko-Augsburskiego w Warszawie 1782 do 1890, W. 1891 s. 94, 97, 99–102, 106; Jubileusz parafii Ewangelicko-Augsburskiej Świętej Trójcy w Warszawie 1581–1781–1981, Oprac. S. Adamski i in., W. 1981 s. 37–8; Kieniewicz S., Między ugodą a rewolucją, W. 1962; tenże, Powstanie styczniowe, W. 1983; Koberdowa I., Warszawska Rada Miejska w okresie 1861–1863, „Roczn. Warsz.” T. 2: 1961 s. 101, 109, 115; Kołodziejczyk R., Portret warszawskiego milionera, W. 1968; Komar J., Warszawskie manifestacje patriotyczne 1860–1861, W. 1970; Kraushar A., Kupiectwo warszawskie, W. 1929 s. 92, 104, 106–7, 110–14, 116–19, 123; Kwiatkowska M., Kościół Ewangelicko-Augsburski, W. 1982 s. 94, 107, 112; Leopold Kronenberg. Monografia zbiorowa, W. 1922; Oktabiński K., Śladami filantropów. Rzecz o rodzinie Szlenkierów i ich podwarszawskiej wilegiaturze w XIX i XX wieku, W. 2007; Przyborowski W., Historia dwóch lat 1861–1862, Kr. 1893 II 33, 61–2, 67, 91, 94, 117, 138, 159, 169–70, 172, 210–11, 241, 270, 321, 389, 495, 505–6, 511, 1894 III 219, 500, 1896 V 41–2; Ramotowska F., Rząd Narodowy wobec manifestacji patriotycznych w Królestwie Polskim w latach 1860–1862, Wr. 1971; Stegner T., Ewangelicy warszawscy 1815–1918, W. 1993; Strumph-Wojtkiewicz S., Powstanie styczniowe, W. 1973 s. 32–3; Szulc E., Luterańscy organizatorzy życia kościelnego wobec powstania 1863 r., „Kalendarz Ewang. na r. 1969” (W.) 1969 s. 220–1; – Berg M. W., Pamiętniki o polskich spiskach i powstaniach 1831–1862, Kr. 1894 s. 218, 221, 241, 250, 277, 285; Dok. władz wojsk.; Dok. Wydz. Wojny; Giller A., Dwaj kupcy warszawscy: Ksawery Szlenker, Józef Kwiatkowski, w: Polska w walce, zbiór wspomnień i pamiętników z dziejów naszego ujarzmiania, Kr. 1875 s. 149–64, 173; Golejewski H., Pamiętnik, Oprac. I. Homola i in., Kr. 1971; Hoesick F., Powieść mojego życia, Wr. 1959; Janowski J. K., Pamiętniki o powstaniu styczniowym, Lw. 1923 I; Jenike L., Ze wspomnień, W. 1910 cz. 1 s. 86, cz. 2 s. 37, 48–50; Koresp. namiestników Król. Pol., I, II, IV; Raporty polityczne konsulów generalnych Francji 1860–1864 w Warszawie, Wr. 1965; Skorowidz mieszkańców Warszawy, W. 1884; Szpadkowski T., Zapiski warszawskie. Dziennik gimnazjalisty 1836–1839. Wspomnienia o Radzie Miejskiej 1861–1863, Wr. 1969; Władze warszawskich giełd (1817–1939), W. 1997 s. 4; Zaleski A., Towarzystwo warszawskie. Listy do przyjaciółki przez Baronową XYZ, W. 1971; Zarys powstania styczniowego; Zjednoczenie Emigracji Pol.; – „Biesiada Liter.” 1912 nr 28 s. 31 (fot.), 1915 nr 42 s. 254; „Roczn. Tow. Hist.-Liter. w Paryżu” za l. 1870–2 s. 651–2 (wspomnienie); – AGAD: Centr. Władze Wyznaniowe, sygn. 1044, Zbór Ewang.-Augsburski, sygn. 280, 344; AP w W.: Księga hipoteczna, nr 444; B. Czart.: rkp. 5685 s. 757–8, 768, 770, 786, 791–2, 881, 892, rkp. 5686 s. 732, rkp. 5687 s. 641, rkp. 6661 (list S-a do L. Gadona), rkp. 7252 (list S-a do ks. W. Czartoryskiego); B. Ossol.: rkp. 15435 II (Wydżga-Niklewiczowa M., Wspomnienia, I 90); BUW: rkp. 7732 II (testament S-a); – Mater. Red. PSB: Biogram S-a autorstwa Marka Lewtaka.
Zbigniew Pustuła