Michejda Franciszek, pseud. Stożek (1848–1921), pastor ewangelicki, działacz narodowy i społeczny, redaktor, senior Kościoła ewangelickiego na Śląsku Cieszyńskim. Ur. 3 X w Olbrachcicach (pow. Frysztat), był najstarszym z 6 synów Franciszka (1822–1875), rolnika, i Anny z Czechów (1828–1869), bratem Jana (zob.) i Jerzego (zob.). Ojciec M-y, uświadomiony narodowo chłop, członek rady gminnej i opieki społecznej, brał udział w r. 1861 w deputacji do Wiednia, domagającej się równouprawnienia języka polskiego na Śląsku Cieszyńskim. M. uczył się w szkole ludowej w Olbrachcicach; gimnazjum ewangelickie ukończył w Cieszynie w r. 1867. Na przełomie r. 1863/4 był jednym ze współzałożycieli studenckiego kółka «Wzajemność», utworzonego w celu kształcenia się w nauce języka polskiego. Następnie studiował teologię ewangelicką w Wiedniu, gdzie należał do polskiego stowarzyszenia «Ognisko»; był nauczycielem domowym u księgarza Braumüllera. Dalsze studia odbył w Lipsku i Jenie. Po ukończeniu studiów w r. 1870 był przez rok wikarym superintendencjonalnym u boku czołowego przywódcy niemieckiego obozu narodowego na Śląsku Cieszyńskim, pastora Schneidra w Bielsku, a przez dwa lata pracował w zborze niemieckim w Brygidowie koło Stryja. W r. 1874 powrócił na Śląsk Cieszyński i jako pastor podjął pracę w rozległym zborze w Nawsiu koło Jabłonkowa, gdzie pozostał już do śmierci.
W czasie 47-letniego pobytu w Nawsiu rozwinął M. szeroką działalność społeczną, polityczną, narodową oraz publicystyczną i redaktorską. Ideowo zbliżony do Leopolda Otto, pastora warszawskiego, prowadzącego w duchu narodowym zbór cieszyński w l. 1866–75, który wg określenia Jana Kubisza «odchodząc, płaszcz swój rzucił na F. Michejdę», uważał się za jego ucznia i kontynuatora. Głównym celem działalności M-y było unarodowienie Kościoła ewangelickiego na Śląsku Cieszyńskim i związanie go z polskością. Jako czołowy działacz obozu liberalnego na Śląsku Cieszyńskim brał M. czynny udział we wszystkich prawie przejawach życia narodowego polskiego: wraz z bratem Janem działał w instytucjach społecznych i oświatowych, jak Czytelnia Ludowa w Cieszynie, Tow. Rolnicze, Tow. Oszczędności i Zaliczek (prezes rady nadzorczej od r. 1880). Jako prezes Tow. Domu Narodowego przeprowadził kupno gmachu w rynku w Cieszynie na siedzibę Domu. Od powstania w r. 1885 Macierzy Szkolnej dla Ks. Cieszyńskiego należał do zarządu, brał udział w jej pracach i staraniach o utworzenie polskiego gimnazjum w Cieszynie. Z inicjatywy M-y powstało w r. 1881 Tow. Ewangelickie Oświaty Ludowej, którego celem było wydawanie polskich książek. M. od początku był sekretarzem Towarzystwa, od r. 1903 prezesem; wpływał na politykę wydawniczą Towarzystwa; wśród tysięcy wydanych wówczas dzieł do najważniejszych należały kalendarze ewangelickie i książki religijne z „Kancjonałem dla chrześcijan ewangelików” na czele. W r. 1881 brał udział w deputacji do Wiednia w sprawie równouprawnienia Polaków na Śląsku. Początkowo jednolity obóz narodowy na Śląsku Cieszyńskim uległ w latach osiemdziesiątych, na skutek konfliktów i tarć wyznaniowych, rozbiciu na dwa ugrupowania polityczne, z których Związek Śląskich Katolików miał wyraźnie klerykalno-narodowy charakter, natomiast Polityczne Tow. Ludowe, przy którego założeniu w r. 1884 aktywną rolę odegrał M., a ewangelicy stanowili jego zdecydowaną większość, było ugrupowaniem przede wszystkim narodowym.
Zalety osobiste M-y, jak pracowitość, bezinteresowność, gorący patriotyzm i umiar w walce politycznej, zapewniały mu znaczenie i autorytet tak w sprawach wyznaniowych, jak i narodowych. Nie występował na szerszym forum politycznym (pozostawiał to bratu Janowi), nie przewodniczył nawet oficjalnie ugrupowaniu, którym faktycznie kierował. Jako członek Ligi Polskiej (a później Ligi Narodowej) i członek Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego, które w r. 1906 przyjęło na Śląsku Cieszyńskim nazwę Stronnictwo Narodowe, utrzymywał kontakty z innymi ośrodkami myśli narodowej w Polsce i Słowiańszczyźnie, jeździł do Czech, Słowacji i Łużyc. Program ideowo-polityczny M-y, wyłożony w broszurze Polscy ewangelicy (Cieszyn 1900), wspierany i propagowany przez jego braci, stanowił podstawę ideologiczną cieszyńskiego obozu narodowego, nazywanego popularnie michejdowskim. Stanowisko M-y jako faktycznego ideowego przywódcy obozu narodowego na Śląsku Cieszyńskim nie było łatwe; musiał walczyć z pastorami niemieckimi i z ruchem renegackim «ślązakowców», ułożyć stosunki z katolikami oraz ustosunkować się do czeskiej agitacji narodowej. M-ę zwalczała zajadle niemiecka hierarchia Kościoła ewangelickiego z superintendentem drem T. Haasem na czele. Stosunki polsko-czeskie pragnął M. ułożyć na zasadzie pokojowego współżycia. Uczestniczył w zebraniach Słowaków (np. w Turczańskim św. Marcinie), a w r. 1911 brał udział w zjeździe słowiańsko-ewangelickim w Pradze. Przyjaźnił się z wieloma wybitnymi Czechami (T. Masarykiem). Starał się przedstawić szerszej opinii stosunki polityczne Śląska Cieszyńskiego; m.in. wygłaszał odczyty w różnych środowiskach (np. w l. 1907, 1908 w Zakopanem), zjednywał dla Śląska wpływowych i ofiarnych przyjaciół, często wyjeżdżał do Warszawy i Lwowa. W r. 1894 przemawiał na uroczystym przyjęciu z okazji Wystawy Krajowej we Lwowie na temat stosunku Koła Polskiego do Śląska.
Wiele wysiłku skierował M. na pole piśmiennictwa historyczno-religijnego i publicystyki. Opracował historię zboru w Nawsiu, pt. Ewangelicki zbór nawiejski w pierwszym stuleciu swego istnienia 1791–1891 (Cieszyn 1891), broszurę O wyborach duszpasterzy (Cieszyn 1894) i w okresie plebiscytu górnośląskiego Jakie są powody religijne, dla których Górnoślązak ewangelicki głosować musi za Polską (Kluczbork 1920, toż w języku niemieckim). M. interesował się regionalnym piśmiennictwem śląskim i religijnym piśmiennictwem ewangelickim, dając z tego zakresu pierwsze w języku polskim większe opracowanie życia i twórczości Jerzego Trzanowskiego z Cieszyna („Przyjaciel Ludu” 1891, przedruk jako wstęp do „Modlitw chrześcijańskich” Trzanowskiego, Cieszyn 1898), opracował również wstęp do pism pastora L. Otto („Rozmyślania i kazania”, Cieszyn 1887, i „Postylla”, Cieszyn 1892). Napisał szkic o Karolu Kotschym, pastorze zboru w Ustroniu (Cieszyn 1894) oraz biografię swego przyjaciela Jerzego Badury, pastora polskiego w Międzyborzu (1920). Na zjeździe literatów i dziennikarzy polskich we Lwowie w r. 1894 wygłosił referat Piśmiennictwo i wydawnictwa ludowe na Śląsku austriackim („Pamiętnik Zjazdu…”, Lw. 1894). Był to pierwszy, krótki i syntetyczny zarys piśmiennictwa protestanckiego w Polsce. Z przemówień ogłoszonych drukiem na wymienienie zasługuje mowa o solidarności („Sprawozdanie Polit. Tow. Ludowego”, 1884) oraz przemówienie na wieczorku mickiewiczowskim w Czytelni Ludowej w Cieszynie 6 XII 1891 („Sprawozdanie Czytelni Ludowej za r. 1891” oraz odb. Cieszyn 1891). W artykułach dziennikarskich, zwłaszcza polemicznych, zwróconych przeciwko T. Haasemu czy przeciw obozowi katolickiemu ujawnił M. temperament pisarski. W pełnej pasji i werwy anonimowo wydanej broszurze Ewangelicy i sprawa narodowa na Śląsku (Cieszyn 1883), skierowanej przeciw P. Stalmachowi i Związkowi Śląskich Katolików, przedstawił zasługi ewangelików w pracy narodowej. Liczne artykuły własne na temat politycznej aktywności ewangelików śląskich publikował w „Przyjacielu Ludu”; w „Gwiazdce Cieszyńskiej” ogłosił Otwarty list do braci i domowników wiary zarzucających ewangelikom narodowcom, iż przy wyborach do Rady Państwa głosowali za księdzem katolickim, czyli jak mówią za ultramontanem („Gwiazdka Cieszyńska” 1880 s. 285–6, 304–5, 314–15, 324–5, 334–5, 343–4), pisał również do prasy pozaśląskiej, nawet do petersburskiego „Kraju” (pod pseud. Stożek).
Jako tłumacz i wydawca, wspólnie z J. Badurą, B. Heczką, J. Pindórem i Karolem Michejdą, wydał przełożoną z języka niemieckiego „Postyllę domową Marcina Lutra” (Cieszyn 1882–3). Od r. 1883 zapoczątkował wydawanie „Kalendarza Górniczego”, który rozchodził się w wysokim nakładzie w śląskich środowiskach robotniczych. Rozumiał też rolę prasy jako narzędzia walki politycznej i religijnej. W l. 1876–8 wydawał pismo religijne „Ewangelik”, zaś w r. 1885 utworzył równocześnie aż 3 czasopisma religijno-polityczne: dwutygodnik „Przyjaciel Ludu”, który przeciwdziałał germanizacyjnym wpływom „Nowego Czasu”, pisma T. Haasego, szerzył wiadomości dotyczące zborów ewangelickich w całej Polsce i podtrzymywał kontakty z ewangelikami innych zaborów. Przekształcony został w r. 1909 na tygodnik pt. „Poseł Ewangelicki”, którego redakcję powierzył M. zięciowi pastorowi Janowi Stonawskiemu. Następnie „Rolnik Śląski” poświęcony sprawom wsi, redagowany na bardzo dobrym poziomie, rozpowszechniany był poza Śląskiem Cieszyńskim. „Rolnik” popierał działalność Tow. Rolniczego i w r. 1908 M. oddał pismo Towarzystwu. Jako dodatek do obu tych pism wydawał „Przegląd Polityczny”, później przekształcony w samodzielny tygodnik, organ Stronnictwa Narodowego, który sprawy wyznaniowe rozpatrywał z politycznego punktu widzenia. W l. 1906–9 dołączał M. do swych pism „Przyjaciela Dziatek”. Z inicjatywy M-y, jego brata Jana i K. Wróblewskiego zostało utworzone Polskie Tow. Wydawnicze i od r. 1906 wychodził „Dziennik Cieszyński” poświęcony sprawom narodowym i społecznym.
Inną dziedziną działalności M-y, która zostawiła trwały ślad w piśmiennictwie śląskim, były jego kazania. M. był najznakomitszym kaznodzieją wśród duchowieństwa śląskiego. Wzorował się na staropolskich kaznodziejach ze Skargą na czele. Od r. 1871, gdy w „Zwiastunie Ewangelickim” (s. 145–51) ukazało się kazanie M-y wygłoszone w Bielsku 12 III t.r., ogłosił drukiem wiele swych kazań (Kazanie jubileuszowe w Bystrzycy, Cieszyn 1882, Kazanie przy uroczystości poświęcenia szkoły w Ustroniu 30 XI 1902, Cieszyn 1903, Przyjdź Królestwo Twoje, Cieszyn 1915 i in.), których jednak w większym zbiorze nie wydał. Zasłynął M. również jako wychowawca całego pokolenia pastorów ewangelickich, a za jego czasów plebania nawiejska była miejscem spotkań chłopów, robotników, młodzieży oraz różnych wybitnych osobistości (m. in. przyjeżdżali tu H. Sienkiewicz i A. Osuchowski). Choć głównym terenem pracy duszpasterskiej M-y był okręg jabłonkowski, jego działalność polityczna i wyznaniowa nie ograniczała się do Śląska, lecz miała charakter ogólnopolski. Dążeniem M-y było wzmocnienie inteligencji ewangelickiej w Królestwie Polskim w oparciu o polskich protestantów na Śląsku i na Mazurach. Utrzymywał bliski kontakt z redakcjami pism mazurskich: „Gazetą Ludową” i „Gońcem Mazurskim”. Wspierał materialnie redaktora „Mazura” J. K. Sembrzyckiego w Ostródzie. Napisał wstęp i przyczynił się do wydania jego pracy pt. „Krótki przegląd literatury ewangelicko-polskiej Mazurów i Ślązaków od r. 1670” (Nawsie 1888). Wchodził w skład zawiązanego w Warszawie Komitetu Pomocy Mazurom i udzielił pożyczki F. Pośpieszyńskiemu na zakupienie drukarni i księgarni w Ostródzie.
Obok tej szerokiej działalności pisarskiej, publicystycznej i politycznej M. nadal aktywnie pracował w stowarzyszeniach narodowych, gospodarczych i oświatowych cieszyńskich i pozaśląskich. W r. 1900 wybrany został do Wydziału Tow. Ludoznawczego, w r. 1905 do Rady Szkolnej Okręgowej w Cieszynie, w r. 1912 do rady nadzorczej kasy Raiffeisena w Bystrzycy. W r. 1911 wybrany był na 6 lat delegatem na walne zgromadzenie Tow. Wzajemnych Ubezpieczeń w Krakowie. W r. 1911 jako prezes Tow. Ewangelickiego przyczynił się do powstania Ewangelickiego Stowarzyszenia Niewiast, a w r. 1918 – do założenia polskiego alumnatu ewangelickiego dla dziewcząt w Cieszynie. Przez cały czas był członkiem zarządu głównego Macierzy Szkolnej, w r. 1911 jako wiceprezes i delegat Macierzy brał udział w dorocznych zjazdach Galicyjskiego Tow. Szkoły Ludowej. Był członkiem honorowym Czytelni Ludowej w Cieszynie. W okresie pierwszej wojny światowej wybrany został zastępcą prezesa komitetu ratunkowego dla ofiar wojny w Cieszynie, był również członkiem delegacji śląskiej Polskiego Archiwum Wojennego. W r. 1917 był członkiem dyrekcji Śląskiego Stowarzyszenia Gustawa Adolfa, w t. r. członkiem Rady Szkolnej Powiatowej w Cieszynie. W r. 1917 założył Ewangelicką Rodzinę Sierocą i wchodził w skład komisji rewizyjnej tej instytucji.
Po pierwszej wojnie światowej walczył o pozostawienie całego Śląska Cieszyńskiego przy Polsce i w tym celu rozwinął bardzo aktywną działalność wśród duchowieństwa ewangelickiego. Przewodniczył deputacji duchowieństwa ewangelickiego do Rady Narodowej dla Ks. Cieszyńskiego (31 X 1918) z oświadczeniem wierności. Opracował memoriał w sprawie Śląska do Rady Najwyższej w Paryżu (13 XII 1918) i zebrał podpisy przedstawicieli zborów Śląska Cieszyńskiego. Dzięki zabiegom M-y jeszcze w grudniu 1918 miejscowe zbory ewangelickie zostały połączone z konsystorzem warszawskim. Dn. 20 XII 1918 M. wybrany został seniorem Kościoła ewangelicko-augsburskiego na Śląsku Cieszyńskim, nie sprawował jednak długo tego urzędu. Po wcieleniu części Śląska Cieszyńskiego do Czechosłowacji M. nadal zabiegał o samodzielną organizację polskich zborów ewangelickich na tym terenie oraz o łączność organizacyjną ze zborami śląskimi, które pozostały przy Polsce. Dn. 16 VIII 1920 zwołał zjazd ewangelicki w Trzyńcu, a 24 VIII t. r. przewodniczył delegacji do rządu czechosłowackiego, uzyskując zgodę na osobne istnienie polskich kościołów ewangelickich na Śląsku Cieszyńskim, nie złączonych jednak ze zborami polskimi. Decyzja o rozgraniczeniu Śląska między dwa państwa podcięła jego zdrowie. Zmarł 12 II 1921 w Nawsiu, które znalazło się po stronie czechosłowackiej, i tam został pochowany. Pogrzeb M-y zgromadził tysiące Polaków z obu części Śląska Cieszyńskiego i stał się wielką manifestacją polską.
Ożeniony był M. z Anną z Roiczków (zm. 1931), z którą miał 5 synów: Władysława (zob.), Tadeusza (zob.), Franciszka, profesora gimnazjum, Alfreda, bankowca, i Jana, urzędnika, oraz 3 córki: Olgę, żonę pastora Jana Stonawskiego, Wandę, żonę inżyniera Romana Riegera, i Elzę, żonę inżyniera Karasa.
Estreicher; Enc. Kośc.; Enc. Org.; Mała Enc. Powsz., W. 1958 s. 564; W. Enc. Ilustr.; W. Enc. Powsz., (PWN); W. Ilustr. Enc. Gutenberga; Oracki, Słownik Warmii; Kneifel E., Die Pastoren der Ewangelisch-Augsburgischen Kirche in Polen, Eging (Niederbayern) [1967]; – Chlebowczyk J., Wybory i świadomość społeczna na Śląsku Cieszyńskim w drugiej połowie XIX w., Kat. 1966 s. 171, 240, 258, 260, 268; Chojnacki W., Polska akcja narodowo-uświadamiająca na Mazurach przed I wojną światową, „Zap. Hist.” T. 21: 1955 s. 245–7; Dobrowolski P., Ugrupowania i kierunki separatystyczne na Górnym Śląsku i w Cieszyńskiem w latach 1918–1939, W.–Kr. 1972; Kościańska I. M., Andrzej Smolowski jako polityk, „Komun. Mazur.-Warm.” 1958 s. 132; Księga pamiątkowa ku uczczeniu 40 rocznicy założenia Stowarzyszenia „Jedność” w Cieszynie, Cieszyn 1926 s. 14, 76, 77, 95, 156–7; Michejda O., Ks. F. Michejda, Cieszyn 1921; Ogrodziński W., Dzieje piśmiennictwa śląskiego, Kat. 1965; Popiołek. F., Ks. F. Michejda, „Komunikat” (Wyd. Inst. Śląskiego w Kat.) S. V nr 5, 1946; Szeruda J., Ks. F. Michejda, „Ewangelik” 1921 nr 8–9 s. 133–41; – Buzek A., Z ziemi piastowskiej. Wspomnienia, W. 1963 s. 12, 17, 21–3, 50, 53, 55, 61, 96, 97, 103, 110, 111, 115, 129, 133, 151, 179, 181, 191, 194, 198, 201–3, 207, 209; Cinciała A., Pamiętnik, Kat. 1931; Galicz J., Z minionych lat, Cieszyn 1937 s. 91, 114, 116, 119; Kiedroniowa Z., Z życia i prac ks. F. Michejdy, „Dzien. Cieszyński” 1921 nr 72–7; Kubisz J., Pamiętnik starego nauczyciela, Cieszyn 1928 s. 155, 201, 208, 210, 214, 221, 222, 238, 242, 249–51 (fot.), 256, 259–63, 265, 269, 278, 296; [Mayer Z.] Nemo, Gdzie walka wre…, Lw. 1909 s. 7, 11, 23, 49, 51 (fot.), 53, 57, 75; Wantuła J., Karty z dziejów ludu Śląska Cieszyńskiego, W. 1954 s. 157, 158, 161, 163; Wspomnienia Cieszyniaków, W. 1964; Zabawski W., Droga do ziemi obiecanej, Cieszyn 1934 s. 60, 63, 70–5, 76, 78, 91, 98–9, 113, 120–4, 136, 151, 159–61, 166, 176, 182, 185, 186, 197–200, 209, 212, 228, 230, 236–40, 242, 245, 252, 271, 272, 274, 276, 278, 280, 289, 290, 294, 297, 308, 310, 313–15, 323, 324; – „Dzien. Śląski” 1921 nr 40; „Głos Ludu Śląskiego” 1904 nr 5, 35, 51, 1907 nr 34, 1908 nr 35; „Gwiazdka Cieszyńska” 1921 nr 13, 132; Kalendarz Głosu Ludu 1948, Czeski Cieszyn 1948 s. 56–9; „Kur. Warsz.” 1921 nr 58; „Poseł Ewang.” 1910 nr 8, 1911 nr 15, 18, 30, 1912 nr 3, 49, 1915 nr 9, 32, 1917 nr 7, 24, 29, 41, 1918 nr 17, 40; „Rzeczpospolita” 1921 II s. 102; „Tyg. Ilustr.” 1901 nr 6 (fot.); – B. Jag.: rkp. nr 7883 III s. 102–3, nr 7884 III s. 64–5; B. Ossol.: rkp. 4397, 6815, 7188; B. PAN w Kr.: rkp. 2159 t. 12 k. 217; Śląski Inst. Nauk. w Kat.: Kartoteka biograficzna; Mater. Red. PSB: Kirkor-Kiedroniowa Z., Ks. F. Michejda, (mszp.).
Irena Homola