Nowodworski Franciszek, pseud. i krypt.: F. N., Fr. N., N. Dworski (1859–1924), adwokat, działacz społeczny i polityczny, poseł do Dumy Państwowej, pierwszy prezes Sądu Najwyższego. Ur. 7 IV w Kalwarii na Suwalszczyźnie, był synem Józefa, wówczas podpisarza sądu w Kalwarii, później sędziego w Płocku (zm. 1878), i Lucyny z Barów (zm. 1897), bratem Jana Edwarda (zob.). Do gimnazjum uczęszczał w Płocku. Maturę uzyskał w r. 1876 ze złotym medalem. Następnie wstąpił na Wydział Prawa Uniw. Warsz., który ukończył w r. 1880 z tytułem kandydata praw. W czasie studiów był członkiem Koła Delegatów na Uniwersytecie i miał duży wpływ na młodzież. Opowiadał się za tzw. kierunkiem narodowym. W r. 1879 uczestniczył w ułożeniu adresu od młodzieży dla J. I. Kraszewskiego, a w r. 1880 współdziałał w założeniu Kółka Czeskiego dla zbliżenia z młodzieżą czeską. Po studiach odbywał 5-letnią obowiązkową praktykę sądową w Sądzie Okręgowym w Warszawie, w charakterze aplikanta; szybko awansował na podsekretarza w wydziale karnym, a następnie cywilnym. Nie mając jako Polak warunków do pracy w sądownictwie, przeniósł się w październiku 1885 do adwokatury. Został adwokatem przysięgłym w Warszawie. W czasie praktyki adwokackiej (która trwała z przerwami do r. 1918) prowadził przeszło 1 200 spraw. Występował zarówno w sprawach cywilnych, jak i karnych. Bronił w licznych procesach politycznych, m. in. w r. 1885 w sprawie «Proletariatu», w sprawach o tzw. opór władzy, których przedmiotem było ściganie działaczy domagających się unarodowienia szkół, w r. 1908 w sprawie «kaliskiej», w której oskarżono wiele osób o przynależność przed r. 1906 do partii narodowo-demokratycznej, w celu przygotowywania odłączenia Król. Pol. od Rosji, w r. 1911 w sprawie przeciwko Narodowemu Związkowi Robotniczemu itp. Uważany był za świetnego obrońcę. Obok praktyki adwokackiej zajmował się też kwestiami teorii prawa. W tym okresie ogłosił książkę Nowe prawo o lichwie u nas obowiązujące (W. 1895) i zaczął pisywać artykuły w „Gazecie Sądowej Warszawskiej” i „Przeglądzie Prawa i Administracji”. W wielu czasopismach ogłaszał artykuły treści społecznej, ekonomicznej, politycznej i prawnej. Np. z „Nowinami” współpracował w l. 1881–3, z „Wiekiem” w l. 1882–1901. Pisywał także w „Kurierze Warszawskim” (prowadził tam kronikę sądową), „Gazecie Polskiej”, „Gazecie Warszawskiej”, „Gońcu Warszawskim”, „Dzwonie”, „Głosie Warszawskim”, „Narodzie” i „Gazecie Porannej”. Brał udział w redagowaniu „Encyklopedii Rolniczej” i „Wielkiej Encyklopedii Ilustrowanej”. Publikował też wiersze (np. w „Kur. Warsz.” 1887 nr 243, „Świecie” 1888 nr 14, „Tyg. Illustr.” 1887 nr 210 i 228).
N. prowadził również rozległą działalność społeczną. Należał do współzałożycieli wielu legalnych instytucji i towarzystw mających pozornie charakter charytatywny, ale w rzeczywistości nastawionych na umacnianie polskości. W l. 1886–9 był członkiem Zarządu i Komitetu Tow. Osad Rolniczych dla młodocianych przestępców, w l. 1897–9 członkiem Tow. Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie, w r. 1899 założycielem i członkiem Komitetu Warszawskiej Kasy Literackiej i Tow. Higienicznego. Działał też w Tow. Tanich Mieszkań dla robotników. W l. 1897–9 prowadził redakcję „Kuriera Warszawskiego”, reprezentując w niej ideologię obozu narodowodemokratycznego. W r. 1899 został aresztowany po wygłoszeniu przemówienia na wiecu studentów. W czasie rewizji znaleziono u N-ego tajne materiały gubernatorów rosyjskich dotyczące spraw polskich, w następstwie czego N. został osadzony w X pawilonie cytadeli w Warszawie, po kilku miesiącach – przeniesiony do więzienia w Petersburgu i skazany (dzięki swoim wpływowym stosunkom) tylko na 3 lata pobytu w Odessie. Ze względu na zły stan zdrowia pobyt w Odessie skrócono N-emu do 2 lat, przy czym przez następny rok obowiązany był mieszkać na wsi w Królestwie, co ograniczało możliwości jego działalności. Do Warszawy powrócił w maju 1903.
Do aktywnej pracy politycznej nastawionej na realizację programu Narodowej Demokracji N. włączył się w r. 1905. Na licznych zgromadzeniach wzywał do walki o polskie prawa narodowe, wskazując na niezbędność zjednoczenia wokół tego hasła wszystkich warstw narodu. Równocześnie jednak w sposób ugodowy występował w sprawach strajku szkolnego (głosił tu tezę, że lepsza jest zła szkoła niż żadna), strajku adwokatów itp. Brał udział w organizacji zjazdu (czerwiec 1905) adwokatów-Polaków i wszedł do zarządu utworzonego na tym zjeździe Związku Adwokatury Polskiej. Przemawiał w czasie wielkiego pochodu zorganizowanego przez endecję 5 XI t. r. w Warszawie. W listopadzie t. r. uczestniczył w moskiewskim zjeździe przedstawicieli miast i ziemstw. W dn. 3 V 1906 został wybrany w Warszawie na posła z ramienia Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego do I Dumy Państwowej. Został sekretarzem Koła Polskiego w Dumie i członkiem Komisji Parlamentarnej, będącej organem wykonawczym Koła. W Dumie był bardzo aktywny. Sekretarzował komisji zajmującej się projektem ustawy o nietykalności poselskiej, złożył w niej memoriał o ustawach wyjątkowych w Król. Pol. Na plenum Dumy wygłosił 25 V 1906 przemówienie w sprawie potrzeby zniesienia wszystkich praw wyjątkowych i tymczasowych, które powodowały bezprawie władz wojskowych, 31 V domagał się zniesienia kary śmierci nadużywanej przez sądy Król. Pol., 22 VII wystąpił przeciwko ministrowi sprawiedliwości; swe najważniejsze przemówienie w sprawie zniesienia stanu wojennego w Król. Pol. wygłosił 20 VII. W mowie tej napiętnował bezprawia rządu w Królestwie, ustawiczne gwałty władzy wykonawczej i domagał się ustanowienia w Królestwie sądów polskich i własnego ustawodawstwa. Mowa ta wydana została po rosyjsku (Pet. 1907). Na marginesie pracy w Dumie N. ogłosił razem z W. Ciechowskim po rosyjsku pracę „Traktaty międzynarodowe i akty prawodawcze, dotyczące prawno-politycznego stosunku Królestwa Polskiego do Rosji” (Pet. 1906). Przetłumaczył też i wydał (wspólnie z K. Wigurą) „Projekty ustawodawcze I Izby Państwowej Rosyjskiej” (W. 1907). Po rozwiązaniu I Dumy w dn. 22 VII 1906 N. brał udział w naradzie zwołanej 23 VII w Wyborgu, w czasie której opracowano protest przeciw rozwiązaniu parlamentu. Dn. 31 VII 1906 N. i drugi poseł z Warszawy Władysław Tyszkiewicz ogłosili w prasie krótkie sprawozdanie z działalności w Dumie, a obszerniejsze w formie broszury ukazało się pt. Koło Polskie w Pierwszej Izbie Państwowej Rosyjskiej. Sprawozdanie poselskie (W. 1907). N. został ponownie wybrany w Warszawie 27 II 1907 – jako przedstawiciel endecji – na posła do II Dumy i działał w niej aż do rozwiązania (16 VI 1907). Był w niej jednym z głównych autorów projektu autonomii Król. Pol. Działał w Komisji Nietykalności Osobistej i był sekretarzem generalnym Komisji Wniosków Ustawodawczych. Na plenum Dumy wygłosił przemówienie domagające się zniesienia przepisów z r. 1892 o tajnym nauczaniu. Po rozwiązaniu II Dumy wrócił do pracy w adwokaturze i różnych organizacjach społecznych. Został m. in. członkiem Komitetu i głównym radcą prawnym Polskiej Macierzy Szkolnej, prezesem sekcji społeczno-prawnej Tow. i Biura Pracy Społecznej (1909–15), wiceprezesem Stowarzyszenia Właścicieli Nieruchomości w Warszawie. W r. 1907 wysunął projekt budowy Politechniki w Warszawie i przeprowadził jego realizację. Przez cały czas związany był z endecją i propagował jej hasła na różnych zjazdach i konferencjach.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej N. należał do założycieli i członków Komitetu Obywatelskiego m. st. Warszawy (1 VIII 1914 – 21 VII 1915), równocześnie wszedł do utworzonego w październiku 1914 Komitetu Narodowego Polskiego (KNP), a 25 XI t. r. podpisał jego odezwę programową. W Komitecie Obywatelskim został prezesem sekcji porządku i opieki domowej, prezesem wydziału ochron i członkiem komisji pracy kobiet, członkiem komitetu sanitarnego, prezesem sekcji popularyzacji higieny. W związku z tymi ostatnimi funkcjami wydał wraz z Władysławem Mazurkiewiczem „Zbiór obowiązujących przepisów sanitarnych” (W. 1915). W lipcu 1915 wyjechał do Rosji i tam prowadził działalność z ramienia swego stronnictwa. Stał się m. in. członkiem Zarządu Głównego Centralnego Komitetu Obywatelskiego Król. Pol. w Rosji. Był prezesem Wydziału Opieki nad Dziećmi. Działał też w Wydziale Oświaty. Wówczas wraz z A. Sznukiem ogłosił prace „Wskazówki w sprawie nauczania początkowego na wychodźstwie” (Pet. 1916) i „Wskazówki co do zasady wychowywania narodowego” (Pet. 1917). Działał też w Wydziale Obrony Prawnej Mienia Król. Pol. i z tego tytułu współredagował „Materiały i Studia do odbudowy Państwa Polskiego”. W r. 1916 był członkiem Tow. Pomocy Polakom w Niewoli Nieprzyjacielskiej w Rosji, wykładał na Wyższych Kursach Polskich w Piotrogrodzie, współpracował z wieloma pismami (m. in. „Myślą Narodową”, „Sprawą Polską”, „Dziennikiem Polskim”, „Wieściami z Polski” i „Myślą z Polski”). Był radcą prawnym Rady Zjazdów. Działał też nadal w KNP, w sierpniu 1917 przystąpił do Rady Polskiego Zjednoczenia Międzypartyjnego, a przedtem jeszcze został prezesem Polskiego Koła Narodowego w Piotrogrodzie. Brał m. in. udział w maju 1917 w Zjeździe Polaków Wojskowych w Rosji i opowiadał się za wyodrębnieniem formacji polskiej z armii rosyjskiej.
W maju 1918 N. powrócił do Warszawy i 1 X t. r. objął stanowisko prezesa II Izby Karnej Sądu Najwyższego. W r. 1919 stanął na czele Wydziału Karnego Komisji Kodyfikacyjnej RP. Dn. 1 III 1922 został mianowany pierwszym prezesem Sądu Najwyższego, a tym samym prezesem Trybunału Stanu. Równocześnie kierował komitetem redakcyjnym „Przeglądu Polskiego Ustawodawstwa Cywilnego i Kryminalnego”, a w r. 1923 objął prezesurę Polskiego Tow. Ustawodawstwa Kryminalnego, będącego zarazem sekcją polską Międzynarodowego Zrzeszenia dla Prawa Karnego. W dn. 28 III 1924 został obrany jednym z trzech wiceprezesów tej organizacji międzynarodowej. Wiele czasu poświęcał publikacji orzecznictwa Sądu Najwyższego w formie „Zbioru Urzędowego Orzeczeń Sądu Najwyższego”, dbając zarówno o wysoki poziom merytoryczny, jak i czystość języka. Do tej ostatniej kwestii przywiązywał zawsze wielką wagę. Za swe zasługi na polu prawnym został obrany członkiem honorowym Institut Belge de Droit Comparé. Należał wówczas do czołowych i najbardziej wszechstronnych prawników polskich. Obejmując stanowisko w Sądzie Najwyższym, N. wycofał się z pracy politycznej. Jego dewizą było bowiem zdanie, które przed samą śmiercią napisał pod adresem marszałków Sejmu i Senatu: «chrońcie niezawisłości sądów – to ostoja sprawiedliwości». N. zmarł na atak serca 3 VIII 1924 u córki Stefanii w Sekursku (pow. Radomsko). Pochowany został na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. W r. 1925 staraniem Stałej Delegacji Zrzeszeń i Instytucji Prawniczych wybito medal pamiątkowy ku czci N-ego i w t. r. utworzono Fundację jego imienia. Jej statut zatwierdzono w r. 1929. Celem Fundacji było popieranie polskiej twórczości naukowej w dziedzinie nauk prawnych i społecznych oraz troska o czystość języka polskiego w tej dziedzinie.
N. był ożeniony z Marią Jasińską. Miał z nią córki: Stefanię, zamężną Janową Biedrzycką, i Janinę, żonę dyplomaty Alfreda Ponińskiego, oraz syna Leona (zob.).
Bibliogr. Warszawy. Wydawn. ciągłe 1864–1903; toż 1904–18; Burakowski T., Bibliografia adwokatury polskiej, W. 1934: Suligowski A., Bibliografia prawnicza Polska XIX i XX wieku, W. 1911; Enc. Org.; W. Enc. Ilustr.; W. Enc. Powsz. (PWN); – Budny K., F. Nowodworski, „Kur. Warsz.” 1934 nr 285; Dmowski R., Polityka polska i odbudowanie państwa, W. 1926: Dziesięciolecie Polski Odrodzonej, (fot.); Fundacja imienia F. N-ego, W. 1934 (fot.); H. C., F. Nowodworski, „Kur. Warsz.” 1924 nr 217–20; Jabłoński H., Polityka PPS w czasie wojny 1914–1918, W. 1958; Kalabiński S., Antynarodowa polityka endencji w rewolucji 1905–1907, W. 1955; Kalabiński S., Tych F., Czwarte powstanie czy pierwsza rewolucja, W. 1969; Kiepurska H., Inteligencja zawodowa Warszawy 1905–1907, W. 1967; taż, Warszawa w rewolucji 1905–1907, W. 1974; Konic H., F. Nowodworski. Ze wspomnień osobistych, „Gaz. Sąd. Warsz.” 1924 s. 522–5; Kozicki S., Historia Ligi Narodowej (okres 1887–1907), Londyn 1964; Kurman M., Śp. F. Nowodworski, pierwszy prezes Sądu Najwyższego, „Przegl. Notarialny” 1924 s. 98–9; Łukawski Z., Koło Polskie w rosyjskiej Dumie Państwowej w latach 1906–1909, Wr. 1967 s. 26, 28, 36–7, 39–41, 47, 51, 53, 55, 66, 68, 75, 78; Nasi posłowie polscy z Warszawy – F. Nowodworski, W. Tyszkiewicz, W. 1906 s. 3–5 (fot.); Nasza walka o szkołę pol., II; Rappaport S. E., F. Nowodworski, „Przegl. Prawa i Admin.” 1924 s. 246, 313–14; Spustek I., Polacy w Piotrogrodzie 1914–1917, W. 1966; Ślisz A., Prasa polska w Rosji w dobie wojny i rewolucji (1915–1919), W. 1968; Śp. F. Nowodworski, „Gaz. Sąd. Warsz”. 1924 s. 501–12, 524–5 (m.in. przemówienia wygłoszone na obchodach żałobnych); Śp. F. Nowodworski, „Tyg. Ilustr.” 1924 s. 531 (fot.); Wrzosek M., Polskie korpusy wojskowe w Rosji w latach 1917–1918, W. 1969; Współcześni polscy działacze polityczni, Ł. 1919 s. 46–7; – Dąbrowski, Czerwona Warszawa; Kalendarzyk polityczno-historyczny m. st. Warszawy na r. 1916, W. 1916; toż na r. 1917, W. 1917; Krzywicki L., Wspomnienia, W. 1959; Lednicki W., Pamiętniki, Londyn 1967 II; Nagórski Z., Ludzie mojego czasu, Paryż 1954; Nowodworski F., Tyszkiewicz W., Koło Polskie w I Izbie Państwowej Rosyjskiej, W. 1907 s. 8, 21–5, 34, 36, 40–1; Ponikowski C., Sylwety obrończe, W. [b.r.] s. 93–122 (fot.); Sprawozdania z działalności Centralnego Komitetu Obywatelskiego za I półrocze, W. 1915; Tołwiński S., Wspomnienia 1895–1939, W. 1970; – „Czarny Kot” 1906 nr 4 s. 3; „Czas. Adwokatów Pol.” 1924 nr 4; „Gaz. Warsz.” 1924 nr 212, 1925 nr 77; „Głos Prawa” 1924 nr 9–10 s. 36–7; „Niwa” 1897 nr 2 s. 26; „Sowizdrzał” 1912 nr 41 s. 6 (karykatura); „Tyg. Ilustr.” 1915 s. 313 (fot); – AAN: Zespół akt N-ego z okresu pobytu w Rosji w l. 1915–18; – Informacje Pracowni Dokumentacji i Edytorstwa XIX w. IBL PAN.
Zbigniew Landau