Paprocki Franciszek h. Jastrzębiec (1723 – po 2 VII 1805), jezuita, wydawca gazet i kalendarzy, autor kompendiów historyczno-geograficznych, tłumacz. Ur. 10 VI na Białorusi, kształcił się w kolegium jezuickim w Połocku i po ukończeniu retoryki, 2 IX 1740 wstąpił do jezuitów. W l. 1740–2 odbywał w Wilnie nowicjat (z Ignacym Nagurczewskim); w r. szk. 1742/3 studiował pod kierunkiem Stanisława Rostowskiego w seminarium zakonnym w Słucku nauki humanistyczne (również z Nagurczewskim). Następnie, po rocznej praktyce nauczycielskiej w infimie kolegium połockiego (1743/4), studiował przez trzy lata filozofię w Nieświeżu (1744/5) i Grodnie (1745–7). W r. szk. 1747/8 był profesorem poetyki w kolegium w Krożach, po czym wysłany został do Warszawy na czteroletnie studium teologiczne (1748–52). W czasie drugiego roku studiów (1749/50) uczył też historii i geografii w warszawskim kolegium; na trzecim uzyskał święcenia kapłańskie (29 IV 1751). Po ukończeniu teologii przebywał przez rok (1752/3) w Nieświeżu na tzw. trzeciej probacji, poprzedzającej złożenie uroczystej profesji. Następnie skierowany został do pracy nauczycielskiej w Warszawie, gdzie w l. 1753–6 uczył filozofii, fizyki doświadczalnej, historii, geografii i języka francuskiego w nowo założonym, na wzór pijarskiego, jezuickim Collegium Nobilium, skupiającym najwybitniejszych ówcześnie nauczycieli jezuickich (kolegował m. in. z Franciszkiem Bohomolcem i znowu z Nagurczewskim). Pobyt w tym środowisku, powiązanym nadto licznymi więzami z kręgiem uczonych, skupionych wokół Biblioteki Załuskich, pobudził i P-ego do działalności pisarskiej, już w r. 1754 zadebiutował w druku dedykowaną Józefowi Andrzejowi Załuskiemu Europą z części świata najprzedniejszą opisaną (druk. w warszawskiej tłoczni jezuitów), stanowiącą skróconą dla potrzeb szkolnych kompilację z fragmentu dzieła Władysława Łubieńskiego „Świat we wszystkich częściach swoich”; w t. r. wyszło też z druku kazanie P-ego, wygłoszone 26 XI w kościele Wizytek podczas uroczystych obłóczyn Mogilnickiej, starościanki mieszowskiej. Europa stała się podręcznikiem geografii używanym w szkołach jezuickich i miała do r. 1767 siedem dalszych wydań; wileńskie wydanie z r. 1775, «z dołożeniem tablic uniwersalnych Azji, Afryki i Ameryki», świadczy, że służyła też jeszcze szkołom Komisji Edukacji Narodowej.
Po trzyletnim pobycie w warszawskim Collegium Nobilium władze zakonne przeniosły P-ego do Pułtuska, gdzie pełnił funkcję kaznodziei (1756/7), stąd skierowany został do pracy w Akad. Wil. dostosowywanej właśnie do nowych, oświeceniowych tendencji. W pierwszych trzech latach pobytu w Wilnie (1757–60) pełnił P. obowiązki profesora filozofii Akademii, a w 1759/60 także seniora Wydziału Filozoficznego. W tym czasie uzyskał tytuł doktora filozofii (podpisywał się nim od r. 1758) oraz kontynuował swe zainteresowania historyczno-geograficzne i działalność pisarską. W r. 1758 ogłosił w Drukarni Akademickiej Dzieje pretendentów Korony Angielskiej… (wyd. 2. Wil. 1778), a w r. 1759 Wiadomość o Xięstwie Kurlandzkim i Semigalskim z różnych dziejów zebraną (Wil.), ofiarowaną w imieniu Akademii udającemu się do Mitawy w celu objęcia lenna Kurlandii królewiczowi Karolowi, «przy uroczystym szczęśliwego przybycia do Wilna powinszowaniu». Obie prace, w oparciu o dostępne autorowi wcześniejsze opracowania i źródła, przynosiły sumę podstawowych wiadomości dla wymienionych w tytułach zagadnień; Wiadomość o Xięstwie Kurlandzkim obok informacji historyczno-geograficznych podawała też dane «o urzędach teraźniejszych szlachty kurlandzkiej i semigalskiej», o jej przywilejach, a także alfabetyczny wykaz najważniejszych rodów. Ponadto podjął P. kontynuację wydawniczą wileńskich jezuickich kalendarzy Jana Poszakowskiego. Wydawane przez P-ego począwszy od r. 1757 (kalendarz na r. 1758) „Kalendarzyki polityczne” nie tylko wszakże zrywały z prognostykarstwem i astrologią, ale nie uwzględniały również przestarzałej egzegezy biblijnej. Obok podręcznych informacji politycznych i astronomicznych przedrukowywały teksty najważniejszych aktualnych ustaw, ogłaszały popularne rozprawki z historii, astronomii, geografii i fizyki, w imię nauki występowały przeciw przesądom i zabobonom, wyśmiewały «nie tylko filozofskiego ale nawet ludzkiego imienia niegodne prognostyki z różnych świateł, kolorów i ogonów formowane», w niczym, zwłaszcza w rocznikach późniejszych, nie ustępując pijarskiej „Kolędzie warszawskiej” Antoniego Wiśniewskiego.
Z pocz. 1760 r. objął P. prefekturę Drukarni Akademickiej w Wilnie, co umożliwiło mu jeszcze szerszą działalność wydawniczą. Na podstawie przywileju królewskiego na druk gazet udzielonego jezuickiej prowincji litewskiej w r. 1757, a odnowionego 20 II 1760, rozpoczął już w kwietniu t. r. emisję tygodniową pierwszej regularnej litewskiej gazety ogólnoinformacyjnej – „Kuriera Litewskiego” i wydawał go bez przerwy do końca 1763 r., kończącego równocześnie jego rządy w drukarni. Pismo w ogólnym układzie wzorowane było na również jezuickim „Kurierze Warszawskim”. Do „Kuriera” dołączał P. jako dodatek (do poł. maja 1761 co tydzień, a następnie co miesiąc) „Wiadomości Literackie”, rodzaj czasopisma «półuczonego», przeznaczonego dla słuchaczy Akad. Wil., a począwszy od r, 1761 dwa dalsze dodatki tygodniowe: „Wiadomości Cudzoziemskie” (wychodzące co piątek), oparte na relacjach gazet niemieckich, oraz „Suplement do Gazet Wileńskich” (wychodzący w soboty), przynoszący pominięte uprzednio wiadomości krajowe i zagraniczne, a nadto obszerny dział anonsów, reklamujących m. in. produkcję drukarską tłoczni akademickiej i pijarskiej, kalendarze, przedstawienia teatru szkolnego, praktyki lekarzy wileńskich itp. W okresie zarządzania drukarnią zrealizował nadto P. nowe edycje dzieł, z których niejednokrotnie w swych pracach korzystał: „Domowych wiadomości polskich i Wielkiego Xięstwa Litewskiego” Kazimierza Alojzego Hołówki (1753), której wydał w dwóch osobnych częściach, „Domowe wiadomości o Wielkim Xięstwie Litewskim” (Wil. 1760 i n.) i „Domowe wiadomości o Koronie Polskiej” (Wil. 1763), oraz „Historii polskiej” W. Łubieńskiego (Wil. 1763). Poza tym, w oparciu o dzieła Ch. Rollina, J. Saliana i T. Liwiusza opracował Wojny znaczniejsze przed narodzeniem i po narodzeniu Chrystusa Pana aż do pokoju Paryskiego i Hubertsburskiego roku 1763 (Wil. 1763), uzasadniając w przedmowie wybór tematu, że «lubo nic nie masz przykrzejszego nad wojnę narodowi cierpiącemu, mówić jednak można, iż też nic ciekawszego czytającemu lub słuchającemu». Do wydania dołączył obszerną komplementacyjną dedykację do «protektora i dobrodzieja naszego» Michała Aleksandra Sapiehy, woj. połockiego i hetmana polnego litewskiego.
Z Sapiehami pozostawał P. w tym okresie w bliskich kontaktach. W grudniu 1761 przesyłał Michałowi Ksaweremu, krajczemu w. lit., swój „Kalendarzyk Polityczny na rok 1762”, «który roku przeszłego wielkich wojowników, z imienia samego Jaśnie Wielmożnego WMPana Dobrodzieja, niemało sławił». W maju i sierpniu 1763 korespondował z Michałem Aleksandrem w sprawie nie znanych historykom Akad. Wil. zamieszek studenckich, skierowanych przeciw Żydom antokolskim, a następnie, po zastosowaniu wobec niektórych winnych sankcji karnych («oddaleniu z Akademii»), przeciw władzom uniwersyteckim. Zamieszki wydawały się tym groźniejsze, że pociągnęły do solidarności ze studentami towarzyszy chorągwi petyhorskiej i husarskiej. W tej sytuacji dopraszał się P. u Sapiehy o skłonienie do interwencji Trybunału Litewskiego, a do egzekucji wojsk hetmańskich. W listach i w dedykacji do Wojen podpisywał się niewyjaśnionym dokumentalnie tytułem «prefekta Akademii». W świetle bowiem dokumentów był wówczas P. jedynie «prefektem drukarni», a w r. szk. 1762/3 ponadto dyrektorem klas niższych Akademii (gimnazjum) i prefektem bursy (ubogich lub muzyków). W l. 1763/4–1764/5 przeszedł na stanowisko regensa wileńskiego Collegium Nobilium i diecezjalnego seminarium duchownego, z drukarnią zachował kontakt tylko jako wydawca dalszych roczników kalendarzyków, z których kalendarzyk na r. 1764, by zaspokoić nadspodziewany popyt, drukowały równolegle aż dwie tłocznie wileńskie – akademicka i franciszkańska. Dalsze trzy lata (1765/6–1767/8) spędził P. w Kownie na stanowisku rektora kolegium kowieńskiego, prowadził jego budowę, osobiście doglądał wyposażenia sali teatralnej i sal do prowadzenia wykładów z filozofii. Następnie, powołany 27 IX 1768 na stanowisko prokuratora jezuickiej prowincji litewskiej, przebywał w Warszawie. Kontynuował wydawanie kalendarzyków (od kalendarza na r. 1769 pt. „Kalendarzyków politycznych wileńskich”), zajmował się sprawami Akad. Wil. (w l. 1772–3 korespondował z Marcinem Poczobutem w sprawie organizowanych przy Akademii kursów dla geometrów, kładąc nacisk na potrzebę wykształcenia ich w rysunku), od ok. r. 1770 używał tytułu doktora teologii.
Kasata zakonu w jesieni 1773 zastała go na stanowisku prokuratora w Warszawie, tam też – nie uzyskawszy pojezuickiej drukarni w Lublinie, o którą się starał we wrześniu 1774 przy poparciu Komisji Edukacji Narodowej (KEN) – pozostał do końca życia. Jako «wysłużony nauczyciel» pobierał z kasy KEN uposażenie emerytalne (1200 złp. rocznie), przyznane mu już w r. 1774, nadto otrzymał dziekanię katedry inflanckiej i kanonię łowicką. Działalności pisarskiej nie przerwał, w r. 1776 ogłosił w Drukarni Prymasowskiej w Łowiczu przekład dzieła F. V. Renata „O sprawie rycerskiej”, «z przydaniem do tejże materii pism z innych najprzedniejszych autorów», słowniczka terminów wojennych oraz osobnego tomu (t. II), poświęconego historii polskiej, pt. O sprawie rycerskiej polskiej historia z różnych autorów ojczystych i postronnych i konstytucji sejmowych zebrana, z dedykacją dla Ksawerego Massalskiego, trzynastoletniego szefa pułku piechoty ufundowanego w r. 1775 przez jego stryja, biskupa wileńskiego. W r. 1777, również w łowickiej Drukarni Prymasowskiej, ogłosił P. dwie dalsze prace: dedykowaną Antoniemu Kossakowskiemu, sekretarzowi Gabinetu JKM i «przyjacielowi swemu», Wiadomość każdemu obywatelowi Korony Polskiej i W. Xięstwu Litewskiemu potrzebną, albo Specyfikację starostw i królewszczyzn … udysponowanych przez Sejm r. 1775 i 1776, rodzaj podręcznego informatora, oraz Elementarz dla płci męskiej nowym sposobem i użytecznym ułożony (podpisany krypt. X. F. P.). Ostatnią w chronologii pracą P-ego, od ok. r. 1776 kawalera papieskiego Orderu Złotej Ostrogi, był przekład antyoświeceniowej broszury apologetycznej ks. C. F. Nonotte „Błędy Woltera wybrane z księgi francuskiej pod tymże tytułem … a zaleconej listem Klemensa XIII papieża, z odpowiedziami na nie i życiem tegoż Woltera” (Łowicz 1780, Drukarnia Prymasowska).
Przekład poprzedzała wierszowana dedykacja, adresowana do wojewodziny mińskiej Konstancji Kazimiery Hylzenowej. W tekście zaś znalazł się młodzieńczy wiersz Woltera do delfina, w oryginale i polskim przekładzie. Broszurka cieszyła się poczytnością zyskując rychło wznowienia wydawnicze (Nieśwież 1781, Sandomierz b. r.). Jeszcze w r. 1794 nazwisko P-ego figurowało na liście emerytów KEN. Zmarł P. po 2 VII 1805 (data ostatniego znanego jego listu), najprawdopodobniej w Warszawie, w kolegium pojezuickim na Starym Mieście.
Estreicher; Nowy Korbut, VI cz. 1–2 (tu bibliogr.); Brown, Bibl. pisarzów; – Bieliński, Uniw. Wil., III; Śnieżko A., Materiały do historii prasy na Litwie w XVIII i XIX w., „Roczn. Hist. Czasopism. Pol.” T. 11: 1972 z. 4; Załęski, Jezuici, III cz. 2; – Protokoły Komisji Edukacji Narodowej, 1773–1777, Wyd. T. Wierzbowski, W. 1910, Komisja Edukacji Narodowej i jej Szkoły w Koronie, Z. 37; Protokoły Komisji Edukacji Narodowej, 1773–1785, Oprac. M. Mitera-Dobrowolska, Arch. do Dziej. Oświaty, Wr. 1973 V; Protokoły posiedzeń Komisii Edukacji Narodowej, 1786–1794, Oprac. T. Mizia, tamże, Wr. 1969 III; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. V 11327 (7 listów Fr. Paprockiego z l. 1758–1805); Arch. Prow. Mpol. T. J. w Kr.: Teki Schnaydera vol. 670 poz. 1673 (List z r. 1762 od prokuratora prowincji mpol. A. Dragowskiego); Arch. PAN: Odpisy L. Chmaja z B. Uniw. Wil., rkp. D. C. 46 nr 44–46 (Listy do M. Poczobuta); Arch. Rom. S. J.: rkp. Lithuanica 28–32, 58–59 (Odpisy B. Natońskiego); B. Lit. Akad. Nauk w Wil.: rkp. F 139 nr 3280–81 (Listy do M. K. Sapiehy i M. A. Sapiehy); B. Narod.: rkp. III 3268 (List do J. A. Załuskiego z 1773).
Elżbieta Aleksandrowska