Radziwiłł Franciszek Pius (1878–1944), naczelnik Milicji Miejskiej m. st. Warszawy, członek Tymczasowej Rady Stanu, dyrektor Komisji Wojskowej w rządzie Rady Regencyjnej. Ur. 1 II w Rzymie, był synem Macieja Józefa (zob.) i Jadwigi z Krasińskich, młodszym bratem Macieja Mikołaja (zob.), bratem stryjecznym Konstantego z Towian (zob.).
Młodość R. spędził w Rzymie; nazywano go zdrobniale od włoskiego brzmienia jego imienia «książę Keko». Początkowo studiował teologię we Fryburgu. W r. akad. 1903/4 był przez 1. półr. studentem nadzwycz. Studium Rolniczego na Wydziale Filozoficznym UJ, wtedy też wchodził do władz Czytelni Akademickiej. Później przebywał w Krakowie, Zegrzu i w Warszawie. W r. 1908 w majątku swego ojca w Zegrzu napisał broszurę pt. Krótki wykład popularny o hodowli, wychowie i utrzymaniu bydła dla gospodarzy-włościan (W. 1908). Oprócz porad fachowych, stawiał w niej za wzór chłopom polskim chłopów-hodowców bydła Danii, Holandii i Szwajcarii, którzy osiągnęli swe wyniki gospodarcze i dobrobyt «tylko przez oświatę i pracę», «zgodę i miłość bliźniego», organizowanie się w «spółki lub kółka». Przed pierwszą wojną światową R. był zaangażowany w popieranie prasy katolickiej i szerzenie oświaty wśród chłopów. W czasie obchodu trzechsetnej rocznicy śmierci Piotra Skargi 25–26 IX 1912 w Krakowie wygłosił otwierający zjazd referat, który rozszerzony ukazał się w formie broszury pt. Znaczenie i potrzeby prasy katolickiej (Kr. 1912). Poddał w niej krytyce radykalną «prasę wolną», związaną z liberalizmem i socjalizmem, wzywając do jej zwalczania. Prasa katolicka winna być jego zdaniem, «silniejszą i potężniejszą, niż jest prasa wrogiego nam obozu», do czego miały się przyczynić: podnoszenie poziomu prasy katolickiej, propagowanie wyłącznego jej prenumerowania i czytania, wsparcie finansowe, a przez ludzi do tego powołanych także piórem. Zjazd Skargowski, zgodnie z inspiracją R-a, podjął uchwałę w sprawie «założenia Związku Prasowego dla popierania prasy katolickiej pod protektoratem episkopatu».
Największą aktywność społeczną i polityczną wykazywał R. w latach pierwszej wojny światowej, której wybuch zastał go w Warszawie. Jego nazwisko, wśród 69 innych, figurowało pod „Telegramem do naczelnego wodza wojsk rosyjskich Wielkiego Księcia Mikołaja Mikołajewicza”, dziękującym mu za wydanie manifestu w kwestii polskiej z 14 VIII 1914. W rok później zaś, według określenia Bogdana Hutten-Czapskiego, «zwrócił na siebie uwagę ruchliwą swą działalnością i zapałem dla polityki aktywistycznej», a «Generał-Gubernatorstwo ceniło praktyczne jego rady». Do ułatwienia kontaktów z politykami niemieckimi przyczyniało się jego pochodzenie z linii Radziwiłłów, spokrewnionych z Hohenzollernami. Jako zwolennik budowy zrębów polskiej państwowości w oparciu o akt 5 listopada 1916 nie utożsamiał się wszakże z racjami politycznymi państw centralnych i akcentował w wielu kwestiach odmienne stanowisko, np. wobec przymusowych wysyłek Polaków na roboty do Niemiec oraz w sprawie odezwy werbunkowej generałów gubernatorów warszawskiego i lubelskiego z 9 XI 1916. Dzięki jego zabiegom działająca od czasów rosyjskich na zasadach społecznych Straż Obywatelska (w jej Komendanturze był urzędnikiem do «szczególnych poruczeń»), została 1 II 1916 przekształcona na zawodową Milicję Miejską m. st. Warszawy (MM), co zapobiegło wprowadzeniu niemieckiej policji państwowej. Naczelnikiem MM został mianowany 1 II 1916 R. zwany dlatego «książę milicjant». Poświęcanie wiele uwagi organizowaniu kilkutysięcznej MM, łącznie z opracowaniem projektu munduru milicyjnego, zbliżonego do ułańskiego, pełnienie swej funkcji honorowo, przejęcie osobistej odpowiedzialności nad obchodami 125 rocznicy Konstytucji 3 maja w r. 1916 (wchodził do Komitetu Obchodu i do jego roboczego Prezydium), podarowanie kilku tysięcy rubli na wykupienie uprzednio zajętej sali Teatru Wielkiego na cele tej uroczystości, wszystkim tym – według S. Kutrzeby – «zjednał sobie od razu dużą w Warszawie sympatię». W okresie pełnienia funkcji do 20 IV 1918 (w związku z objęciem stanowiska Dyrektora Komisji Wojskowej otrzymał urlop, a kierownictwo MM objął Mieczysław Szaciński) ukazały się 654 „Rozkazy Dzienne Naczelnika MM M. St. Warszawy”, przeważnie z jego podpisem. Od r. 1916 wchodził do Komitetu Obywatelskiego, a później i Magistratu, pełniąc w tym ostatnim funkcję przewodniczącego Delegacji X (do spraw kultury) i członka Delegacji XI (do spraw gospodarczych MM). W listopadzie i grudniu 1916 był współorganizatorem powitania Legionów Polskich w Warszawie.
R. był członkiem działającej od 14 I do 31 VIII 1917 dwudziestopięcioosobowej Tymczasowej Rady Stanu (TRS) i wchodził do jej Komisji Wojskowej i do Rady Departamentu Spraw Wewnętrznych. Na forum TRS współdziałał niekiedy z aktywistycznym centrum lub z grupą Józefa Piłsudskiego, z którym zbliżył się już w grudniu 1916 w Warszawie wraz ze Zdzisławem Lubomirskim i Adamem Sapiehą. W lipcu 1917 – według relacji Krzysztofa Radziwiłła – uprzedził Piłsudskiego o mającym nastąpić aresztowaniu go przez władze niemieckie, na co tenże miał odpowiedzieć: «A skąd książę wiesz, że nie jest mi to na rękę». Dn. 7 X 1918 R. w liście do kanclerza Rzeszy podnosił sprawę zwolnienia Piłsudskiego. Mimo iż na członka TRS został R. wysunięty przez władze okupacyjne, w toku jej obrad występował niekiedy przeciwko ich dyrektywom. Tak np. wbrew naleganiom komisarzy niemieckiego i austro-węgierskiegu R. podzielił opinię tych radnych, którzy opowiadali się za udziałem członków TRS w posiedzeniach jej Wydziału Wykonawczego. W opracowanym zaś memoriale, stanowiącym projekt odpowiedzi TRS na deklarację rządów państw centralnych z 8 VI, oprócz słów przestrogi pod ich adresem sugerował ponadto, iż deklaracja jest tylko «pierwszym ogniwem w łańcuchu urzeczywistniania państwa», a przyszłe jego stosunki z Berlinem i Wiedniem winny mieć charakter «prawdziwego i uczciwego związku». Przeciwstawiał się też polityce niemieckiej wobec Litwy, domagając się jej związku z Polską. Utrzymywanie jednak stałych kontaktów R-a z coraz bardziej niepopularnymi niemieckimi władzami okupacyjnymi w Warszawie, udział w kilku delegacjach działaczy aktywistycznych na rokowania z politykami państw centralnych, dotyczące rozwiązania kwestii polskiej (28 X 1916 w Berlinie, 30 X 1916 w Wiedniu, styczeń, marzec, sierpień, wrzesień 1918 w Berlinie) ściągały na ich uczestników falę krytyki. Tak np. członków delegacji do Berlina 28 X 1916 określali warszawiacy mianem «berlińczyków», «siedmiu poległych». Szczególnie ostro krytykowano R-a za to, że na prywatnej konferencji z politykami niemieckimi 5 X 1916 w Hotelu «Adlon» w Berlinie, mającej służyć pozyskaniu ich dla odbudowy państwa polskiego, wypowiedział się publicznie za pozostawieniem poza jego granicami Poznańskiego.
Dn. 17 IV 1918 R. został mianowany dekretem Rady Regencyjnej (RR) dyrektorem Komisji Wojskowej przy rządzie Jana Kantego Steczkowskiego, stanowiącej zalążek mającego powstać Min. Spraw Wojskowych. Komisja, kontynuująca prace dawnej Komisji Wojskowej TRS w zakresie opracowywania projektów ustaw, regulaminów, dotyczących organizacji wojska polskiego, z chwilą objęcia funkcji jej dyrektora przez R-a ulegała ponadto stopniowej reorganizacji i rozszerzała zakres swych uprawnień. Jego nazwisko figurowało, obok członków RR i ministrów jej rządu pod „Dekretem Rady Regencyjnej o poborze do Wojska Polskiego” z 19 X 1918. Dekretem RR z 25 X Komisja Wojskowa została przekształcona z dn. 26 X w Min. Spraw Wojskowych. Dn. 4 XI jego kierownikiem do chwili powrotu J. Piłsudskiego został płk Jan Wroczyński. W latach wojny przez pewien czas R. zarządzał majątkami i kierował interesami swego brata Macieja, przebywającego w Rosji.
W II Rzeczypospolitej R. uczestniczył aktywnie tylko w pracy społecznej. Był prezesem Polskiego Związku Eksporterów Drobiu (utworzonego w r. 1931), o którym pisał w dwutygodniku „Legion” (1932 nr 9–10). W l. 1927–38 był prezesem Rady Polskiego Komitetu do Zwalczania Raka (PK), a następnie jego prezesem honorowym. Na III Ogólnopolskim Zjeździe Przeciwrakowym w Łodzi w dn. 30–31 X 1932, jako jeden z jego współorganizatorów i przewodniczących, wygłosił referat pt. Projekt Ligi Polskich Organizacji Przcciwrakowych oraz Ogólnosłowiańskiej Ligi Przeciwrakowej (w r. 1932 ukazał się on także w formie oddzielnej odbitki z „Nowotworów” T. 8: 1932). Zjazd zaaprobował wnioski jego referatu, podejmując uchwały o powołaniu dwóch odrębnych kilkuosobowych komisji z zadaniem przygotowania odpowiednich projektów w sprawie utworzenia Polskiej Ligi Przeciwrakowej i Wszechsłowiańskiej Ligi Przeciwrakowej. Wiele uwagi tym sprawom poświęcał nadal kierowany przez R-a Zarząd PK. Wchodził ponadto do Komitetu Wykonawczego Dni Morza, organizowanych w Polsce od r. 1927 oraz do Komitetu Honorowego Tygodnia Przeciwrakowego w Polsce (23–30 XI 1938), obchodzonego z inspiracji Międzynarodowej Unii Walki z Rakiem. Przebywał często w ofiarowanym mu przez brata Macieja majątku Stara Wieś (pow. węgrowski). R. zmarł 1 XII 1944 w Głogówku (Oberglogau), gdzie w latach drugiej wojny światowej mieszkał u swej siostry Doroty, zamężnej za Hansem Oppersdorffem.
R. był żonaty od r. 1908 z Zofią z Wodzickich (ur. 1886), miał z nią troje dzieci: Władysława (1909–1963), Marię (ur. 1910), Franciszka (ur. 1912).
Fot. w: „Legion” 1932 nr 9–10 s. 52; – Współcześni polscy działacze polityczni, Ł.–W. 1919; Borkowski, Almanach; Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., II; – Geiss I., Tzw. polski pas graniczny 1914–1918. Przyczynek do niemieckiej polityki wojennej w czasie I wojny światowej, W. 1964; Gierowski W., Królewsko-polska Komisja Wojskowa, „Niepodległość” T. 4: 1931; Holzer J., Molenda J., Polska w pierwszej wojnie światowej, Wyd. 3, W. 1973; Jabłoński H., Polityka Polskiej Partii Socjalistycznej w czasie wojny 1914–1918 r., W. 1958; Knebel J., Rząd pruski wobec sprawy polskiej w latach 1914–1918, P. 1963 s. 147, 148, 196; Mężyk J., Młodzież chłopska na Uniwersytecie Jagiellońskim i jej udział w ruchu ludowym (od powstania styczniowego do 1923 r.), „Roczniki Dziej. Ruchu Lud.” Nr 7: 1965 s. 36; Molenda J., Piłsudczycy a narodowi demokraci 1908–1918, W. 1980; Seyda M., Polska na przełomie dziejów. Fakty i dokumenty, P. 1927–31 I–II; Suleja W., Próba budowy zrębów polskiej państwowości w okresie istnienia Tymczasowej Rady Stanu, Wr. 1981 s. 86, 99, 138, 141, 198, 223; Woszczyński B., Ministerstwo Spraw Wojskowych 1918–1921. Zarys organizacji i działalności, W. 1972; Zielińska T., Archiwa Radziwiłłów i ich twórcy, „Archeion” [T.] 66: 1976, po s. 129 tabl. geneal.; Dzierzbicki S., Pamiętnik z lat wojny 1915–1918, W. 1982; Hupka J., Z czasów wielkiej wojny. Pamiętnik nie kombatanta, Wyd. 2, Lw. 1937; Hutten-Czapski B., Sześćdziesiąt lat życia politycznego i towarzyskiego, W. 1936 II; Kalendarzyk Polityczno-Historyczny Miasta Stoł. Warszawy na 1916 r.; toż na 1917 r.; Krzywoszewski S., Długie życic. Wspomnienia, W. 1947 I 282–3, 288; „Monitor Polski” 1918 nr z 17 IV; Potocka M. M., Z moich wspomnień, London 1983; Prace Departamentów i Biur Tymczasowej Rady Stanu Królestwa Polskiego wykonane lub przygotowane przez czas jej istnienia tj. od dnia 15 stycznia do 1 września 1917 roku, W. 1918 s. 69, 70, 73; „Rozkaz Dzienny Naczelnika M[ilicji] M[iejskiej] M. St. Warszawy” 1916–18; Warszawa w pamiętnikach pierwszej wojny światowej, Oprac. K. Dunin Wąsowicz, W. 1971; – „Biul. Pol. Komitetu do Zwalczania Raka (od r. 1928 nr 1 „Nowotwory oraz Biuletyn Polskiego Komitetu do Zwalczania Raka”, od r. 1930 t. V [nr 1] „Nowotwory. Biuletyn Polskiego Komitetu do Zwalczania Raka”) za l. 1927–38; „Kwart. Chyrowski” 1912 z. 4 s. 183; „Przegl. Katol.” 1912 ur 40 s. 630; – AAN: List W. Sławka do L. Wasilewskiego z 18 XII 1916, Akta J. i A. Piłsudskich 106/I, cz. IV/5, s. 37–38; Arch. UJ: S II 784 oraz katalog studentów nadzwycz. 1903/04 WF SR; – Informacje Krzysztofa Radziwiłła.
Jan Molenda