Potocki Franciszek h. Pilawa (1788–1853), oficer Wojska Polskiego, prezes Komisji woj. mazowieckiego, prezes Heroldii Król. Pol., kolekcjoner. Ur. 2 VII 1788 (nie 1786) w Niemirowie pod Bracławiem, rezydencji swego ojca, był jedynym pozostałym przy życiu synem Wincentego, podkomorzego wielkiego koronnego (zob.), i drugiej jego żony Anny z Mycielskich. Początkowe nauki pobierał w Dreźnie i Lipsku. W r. 1800 wyjechał z matką do Paryża, gdzie otrzymał staranne wykształcenie pod kierunkiem wybitnych uczonych francuskich. W r. 1808 powrócił do kraju. Dn. 29 VIII t. r. wstąpił w stopniu kapitana nadliczbowego bez płacy do wojska Ks. Warsz. Przeniesiony do służby w sztabie 3 korpusu Wielkiej Armii, pełnił obowiązki adiutanta polowego marszałka L. N. Davouta oraz oficera łącznikowego z dowództwem armii Ks. Warsz. i księciem warszawskim Fryderykiem Augustem. Zawoził też pisma od księcia Józefa Poniatowskiego do dowódcy armii austriackiej arcks. Ferdynanda. Odbył kampanię 1809 r. Za zasługi został odznaczony 18 V 1809 Krzyżem Kawalerskim Legii Honorowej, jak również otrzymał nominację na szefa szwadronu wojsk francuskich. Przez marszałka Davouta polecony został na dowódcę znajdującego się w Hiszpanii 4 p. piechoty wojsk Ks. Warsz., w miejsce płka Feliksa Potockiego. Dowództwa tego jednak nie objął i ze służby w armii francuskiej wziął dymisję. W powstałej armii Król. Pol. umieszczony został 14 VI 1815 w stopniu majora bez przydziału. Dn. 10 XI t. r. otrzymał nominację na adiutanta przybocznego cesarza Aleksandra I, 28 t. m. – równoczesny przydział do szwadronów strzelców konnych gwardii królewskiej, lecz już 9 XII 1815 – urlop bezterminowy. W dn. 10 X 1816 odkomenderowany do poselstwa rosyjskiego w Neapolu, skąd przeszedł do poselstwa w Paryżu, 27 IX 1817 otrzymał przydział do powstałego p. strzelców konnych gwardii, z pozostawieniem przy pełnionych obowiązkach w służbie zagranicznej. Dn. 14 III 1824 otrzymał na własną prośbę dymisję ze służby wojskowej z równoczesnym przeznaczeniem na stanowisko szambelana ze stopniem konsyliarza nadwornego. Wszedł w skład Kolegium Spraw Zagranicznych w Petersburgu z rangą radcy nadwornego; w r. 1826 mianowany został mistrzem obrzędów rosyjskiego dworu cesarskiego.

 

Po upadku powstania listopadowego P. zakończył karierę dyplomatyczną. Powrócił do Warszawy i otrzymał nominację na prezesa Komisji woj. mazowieckiego (7 XI 1832). W r. n. był mianowany członkiem Rady Głównej Opiekuńczej Instytutów Dobroczynnych. Działał również w Warszawskim Tow. Dobroczynności i otrzymał tytuł członka honorowego. W r. 1834 wszedł P. do Rady Stanu Król. Pol., a po jej zniesieniu w r. 1841 otrzymał nominację na członka Warszawskich Departamentów Rządzącego Senatu z tytułem senatora i tajnego radcy stanu (18 IX). W r. 1837 został gubernatorem cywilnym mazowieckim. W r. 1841 podał się do dymisji z tego stanowiska w związku z przeprowadzoną reorganizacją administracji w Król. Pol. i przemianowaniem województw na gubernie. Od r. 1842 zasiadał w komitecie, który miał przygotować zbiór praw cesarstwa rosyjskiego. W r. n. wszedł jako prezes do Komisji Emerytalnej. Dn. 18 XI 1850 otrzymał nominację na stałego członka Rady Administracyjnej i prezesa Heroldii Król. Pol.

 

Pasją życiową P-ego było kolekcjonerstwo, zwłaszcza monet i medali. W kraju zakupywał czy to całe zbiory numizmatów po zmarłych kolekcjonerach, czy też poszczególne obiekty na licytacjach. Do zbiorów P-ego weszły m. in. kolekcje Juliana Ursyna Niemcewicza, część obiektów z licytacji po Dominiku Radziwille, część zbioru Ignacego Łosia (w r. 1825). Z zagranicy sprowadzał rzadkie numizmaty polskie. Wybijał też medale własnym kosztem zarówno w kraju, jak i za granicą. Zdaniem Zygmunta Wdowiszewskiego kolekcja P-ego była w pierwszej połowie XIX w. największym zbiorem monet i medali polskich i obcych na całym obszarze przedrozbiorowych ziem polskich. W swych warszawskich apartamentach w Pałacu Namiestnikowskim (dziś Rady Ministrów) gromadził P. zabytkowe meble. Znajdowała się tam również galeria obrazów, z której wypożyczał eksponaty na wystawy krajowe. W księgozbiorze o charakterze przede wszystkim specjalistycznym z zakresu numizmatyki miał P. wyodrębniony dział książek policyjnie zabronionych w Król. Pol. (m. in. dzieła Mickiewicza, Krasińskiego, Maurycego Mochnackiego). P. wychowany w kręgu kultury francuskiej, znawca i miłośnik sztuki, nazywany był wśród przyjaciół «ostatnim z markizów». W stosunku do Rosji carskiej reprezentował postawę lojalną, wiernopoddańczą. Cieszył się też względami władz rosyjskich, które przychylały się do jego żądań natury finansowej. Ale wysokie uposażenie, a także znaczne dochody płynące z jego dóbr położonych w Galicji (Brody, sprzedane przed r. 1830, i Zbaraż), nie zawsze starczały na nowe zakupy. Musiał więc P. zbywać niektóre z posiadanych obiektów, aby móc zakupić nowe dzieła sztuki. Wśród jego klientów znaleźli się zarówno cesarz Mikołaj I, jak i cesarz Franciszek I. P. zmarł 15 I 1853 w Warszawie, pochowany został na cmentarzu Powązkowskim na zewnątrz kościoła od strony prezbiterium. Krzyż postawiony na grobie przez żonę nie zachował się do naszych czasów. P. miał liczne odznaczenia: Krzyż Legii Honorowej podwyższony w r. 1820 do klasy oficerskiej, Krzyż Złoty Virtuti Militari przyznany przez Komisję Rządową Wojny 7 VII 1822, ordery: Orła Białego, Św. Anny 1 kl. z koroną, Św. Włodzimierza 4 kl. Miał również kawalerski Krzyż Maltański i Znak Honorowy za czterdzieści lat nieskazitelnej służby.

 

P. żonaty był (od r. 1807) z Sydonią de Ligne, córką swojej macochy Heleny z Massalskich, księżnej de Ligne (zob.), i jej pierwszego męża Karola. Po śmierci żony w r. 1828 zawarł związek małżeński z Karoliną Koffler (1812–1885), 2. v. Januszową Rostworowską. Potomstwa nie pozostawił.

 

Po śmierci P-ego żona jego sprzedała kolekcję numizmatów do zbiorów wilanowskich, która przeszła następnie do rodziny Potockich w Krzeszowicach. Obecnie zbiór ten, mocno uszczuplony, wraz z pierwotnym katalogiem, spisanym zapewne po śmierci P-ego, znajduje się w gabinecie monet i medali Muzeum Narodowego w Warszawie. Zawartość kolekcji P-ego opracował Z. Wdowiszewski.

 

 

 

Portret-litografia W. Heuera u C. Motte’a w Paryżu – w Zakładzie Grafiki B. Narod.; Portret miniaturowy, ok. r. 1803, w Gabinecie Miniatur Muz. Narod. w W.; – Łoza, Legia Honorowa; Russ. biogr. slovar’, Pet. 1905 (pomyłki w datowaniu); Uruski, XIV 287; Żychliński, XIV 36; Spis szlachty Królestwa Polskiego, W. 1851; – Beyer K., Gabinet medalów polskich, W. 1857; Kraushar A., Helena z Massalskich księżna de Ligne, w: Obrazy i wizerunki historyczne, W. 1906 s. 229–33; Pawłowski B., Historia wojny polsko-austriackiej 1809 r., W. 1935; Raczyński E., Gabinet medalów polskich…, Wr. 1838 t. I s. XII; Skimborowicz H., Gerson W., Wilanów. Album widoków i pamiątek, W. 1877 s. 95–7; Wdowiszewski Z., Franciszek hr. Potocki i jego zbiór monet i medali w Warszawie, „Wiad. Numizm.” R. 5: 1961 s. 139–49 (bibliogr., reprod. portretów); Więcek A., Dzieje sztuki medalierskiej w Polsce, Kr. 1972; Wójcicki, Cmentarz Powązkowski, II; – Poniatowski J., Korespondencja z Francją, P. 1923 II; Rocznik urzędowy obejmujący spis władz cesarstwa… T. 1: 1850, T. 4: 1853; „Dzien. Warsz.” 1853 nr 15, 17; „Kur. Warsz.” 1853 nr 14, 15, 17; – AGAD: Arch. Franciszka P-ego, zwłaszcza vol. 124, 125, 131, 144, 146; Ośrodek Dokumentacji Zabytków w W.: Teki Glinki, Teka nr 495 s. 1–37 (mater. do biogr. F. Potockiego); – Kartoteka oficerów WP 1815–1831 Zbigniewa Zacharewicza.