Prochaska Franciszek (1891–1972), oficer WP., artysta malarz, grafik, typograf. Ur. 27 VI w Brzozowie na Pogórzu Dynowskim, był synem Franciszka i Jadwigi z Charzewskich, bratankiem Antoniego (zob.). Ojciec jego zarządzał majątkiem leśnym biskupstwa przemyskiego, był również burmistrzem Brzozowa.

P. po ukończeniu w r. 1912 Gimnazjum im. Królowej Jadwigi w Sanoku studiował w l. 1913–14 malarstwo w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych u Józefa Pankiewicza; za prace wystawione w czasie studiów otrzymał notę pochwalną wpisaną w akta uczelni. Ze szkolnych czasów zachowało się kilka jego prac, m. in. Autoportret – pastel 1911, Pejzaż – olej 1912, Akt – sangwina 1913. W czasie pierwszej wojny światowej P. służył w Legionach Polskich; po powstaniu państwa polskiego pozostał jako oficer zawodowy w czynnej służbie wojskowej. W r. 1921 został skierowany przez Min. Spraw Wojskowych do Paryża; pracował najpierw w Polskiej Misji Wojskowej Zakupów we Francji, a następnie jako oficer gospodarczy w zespole attaché wojskowego. W służbie czynnej był jeszcze w r. 1932 w stopniu majora (ze starszeństwem od 1 VI 1919).

W Paryżu P. prowadził dom otwarty. Pod wpływem kontaktów z mieszkającymi tam artystami ponownie zaczął uprawiać malarstwo olejne (Słowacki i lecące żurawie, Wnętrze z kobietą szyjącą, Portret żony – 1930, Portret Laure de Zarrate – 1934, Autoportret – 1935, Pejzaż z La Ciolat, Pejzaż wiejski, Portret żony przypinającej do sukni różę – 1937, Martwa natura – 1937, Anemony, Bal – 1939) i akwarelowe (Rue Odessa w Paryżu – 1921, Pejzaż bretoński, Martwa natura z jabłkami, Autoportret – 1936). Był pod wpływem malarstwa Pankiewicza i kapistów; późniejsze prace odznaczają się ciemniejszym kolorytem i pogłębionymi walorami dekoracyjnymi. Pod wpływem Jana Rubczaka i Konstantego Brandla zainteresował się technikami graficznymi, których nauczał go głównie Brandel. Najpierw zaczął uprawiać techniki metalowe: suchą igłę, akwafortę, akwatintę i miedzioryt, w którym posługiwał się rylcem z dużą umiejętnością, niekiedy różne techniki łączył razem. Przedstawiał nastrojowe pejzaże i widoki miast (Port w Sanary, Pejzaż polski, Drzewa w Kerfanii, Dwa drzewa, Dolina Alzony, Sanasi, W Łodzi, Drzewa nad Gardanem), w niektórych pracach widoczne są wpływy twórczości graficznej Pankiewicza (Ogród Danielów, Pejzaż z Maslongu). Opracowywał również kompozycje figuralne (Kobieta w kapeluszu, Dziewczyna przy ognisku, Dziewczyna przy lampie, Akt leżący, Portret Muszki), ekslibrisy: Związku Pracy Obywatelskiej Kobiet Polskich we Francji – 1924, Muszki Prochaskowej – 1932, Leona Drogosława Truszkowskiego – 1936, własny – 1937. Od r. 1923 uprawiał również drzeworyt; w niektórych kompozycjach figuralnych są widoczne wpływy kubizmu i współczesnej grafiki francuskiej (Samson i Dalilla, Pijaczka, Apacze, Wędrowiec, Dwa akty, Morderstwo, Dziewczyna w kwiaciarni, Szachy, Topielec, Ulica), widoki miast mają walory dekoracyjne (Sanok, Łomża). Od r. 1926 P. był członkiem Związku Artystów Polskich we Francji. Brał udział w wystawach zbiorowych, głównie eksponując grafikę: III Wystawa Cechu Artystów Plastyków «Jednoróg» – Kraków 1926, Salon Niezależnych – Paryż 1926, II Wystawa Grafiki Polskiej – Warszawa 1930, Association du Bois Gravé Lyonnais – Lyon 1933, Art et Artistes Polonais – Paryż 1934, Wystawa Artystów Polskich działających we Francji – Paryż 1935. Pod wpływem kontaktów z bibliofilami (m. in. Brandlem, Stanisławem Piotrem Koczorowskim, Samuelem Tyszkiewiczem) P. zainteresował się bliżej drukarstwem artystycznym; w Bibliothèque Nationale w Paryżu przeprowadzał studia z zakresu historii książki i drukarstwa. Był jednym z pierwszych członków Polskiego Tow. Przyjaciół Książki w Paryżu. Ilustrował wydawnictwa Towarzystwa oraz inne, bibliofilskie: J. Grabski „Trzy wieńce”, Paryż 1923 (Miasto – miedzioryt), J. A. Teslar „Devant la Colonne de Mickiewicz”, Paris 1929 (Mickiewicz jako pielgrzym – drzeworyt), J. Kochanowski „Choix des poèmes suivi du Renvoi des ambassadeurs grecs. Version française…”, Paris 1931 (Portret Kochanowskiego – drzeworyt).

W r. 1939 P. ponownie wstąpił do czynnej służby wojskowej; po kapitulacji Francji w r. 1940 wyjechał do Anglii, gdzie przez okres wojny pracował w sztabie Polskich Sił Zbrojnych w Londynie. Po demobilizacji w r. 1945 powrócił do Paryża. Podjął działalność artystyczną; po reaktywowaniu działalności Polskiego Tow. Przyjaciół Książki w Paryżu w maju 1947 został ponownie przyjęty na członka, a od grudnia 1948 był członkiem zarządu. W celach zarobkowych zajął się drukarstwem. W swym mieszkaniu razem z żoną założyli Oficynę Drukarską Marii i Franciszka Prochasków przy ul. Campagne Première nr 31 bis. Pracował na starej prasie Albion z r. 1858, posiadał zestaw czcionek do składu ręcznego, wykonanych w paryskiej giserni Deberny et Peignot serii 16 i Montaigne, używał także polskich znaków diakrytycznych. Początkowo drukował artystyczne druki okolicznościowe, m. in. dla kosmetycznej firmy Heleny Rubinstein, następnie wydawnictwa bibliofilskie: Aleksandra Janty-Połczyńskiego, „Młyn w Nadolniku. Pamiętnik pomorski”, Paryż 1950 (150 egzemplarzy, okładka z drzeworytem P-i), J. Giano’a „Village” (Paris 1950, z linorytami Edith Berger), A. T’Serstevensa „Intimité de l’Ile Saint-Louis”, Paris 1954, (180 egzemplarzy z drzeworytami P-i), Wacława Jana Godlewskiego, „Błyski losu”, Paryż 1956 (200 egzemplarzy z rycinami Rob D’Ac), Ludwika Lille’a, „Douze Gravures”, Paris 1958 (teka z autoryzowanych płyt po śmierci Lille’a odbitych przez P-ę). P. z uwagi na pogarszające się zdrowie (tracił wzrok) sprzedał Oficynę w Paryżu i w r. 1957 przeniósł się do Aix en Provence; zamieszkał przy Chemin du Jas de Bouffau w willi «Clos de Noyer», gdzie mieściła się drukarska pracownia M. i F. Prochasków. Z pracowni wyszły: Jana Brzękowskiego, „18 coplas”, Aix en Provence 1959 (150 egzemplarzy z drzeworytami P-i), po dłuższej przerwie – Zygmunta Lubicza Zaleskiego „Wiersze zebrane 1924–1967”, Aix en Provence 1969 (110 egzemplarzy z drzeworytami P-i). Dorobek pracowni Prochasków nie jest liczbowo pokaźny, ale wszystkie pozycje zostały bardzo starannie wydane, złożone ręcznie na luksusowych papierach wyrabianych w młynach Overnii i na welinach z Arches i Rives, ze znakami wodnymi przeważnie układającymi się w jednakowych miejscach, z kartami tytułowymi odbijanymi w dwóch kolorach; wszystkie elementy składające się na całość książki były zawsze starannie przemyślane i konsekwentnie zrealizowane. Drzeworyty P-i w jego wydawnictwach znacznie podnosiły walory estetyczne publikacji, szczególnie zaś w J. Brzękowskiego „18 coplas”. Wydawnictwa oznaczane były sygnetem drukarni, używanym w kilku odmianach (kobieca postać stojąca między rogami i inicjały F M P). W r. 1953 otrzymał P. nagrodę za wybitne osiągnięcia w dziedzinie wydawania książek polskich, przyznaną przez polskie Oddziały Wartownicze przy Armii Amerykańskiej.

P. po r. 1946 uprawiał malarstwo w stosunkowo niewielkim zakresie: olejne (Martwa natura – 1946, Pejzaż z Collias – 1947, Kwiaty – 1966, Pejzaż z Cevannes, Pejzaż z Aix, Portret żony w niebieskiej sukni, Portret żony stawiającej pasjansa) i akwarelowe (Pejzaż z Mas Long, Pejzaż z Sevenne-Collagnac – 1948, Pejzaż z południa Francji, Pejzaż z żaglówką) o ściszonym kolorycie; widoki są pełne melancholii. W miedziorytach przedstawiał subtelne, malarskie pejzaże z drzewami (Oliwki w Collias – 1969, Drzewa w St Michel, Pejzaż w Cavannes, Pejzaż z Aix, Pejzaż zimowy, Gołębie nad Aix), w barwnych drzeworytach życzenia świąteczne oraz kompozycje nawiązujące do tradycji polskiego drzeworytu międzywojennego (Dobry Pasterz, Gwiazda, Pejzaż miejski, Targ na kwiaty w Madelaine) oraz w większych formatach (Winobranie, Zdjęcie z krzyża) i dużej ekspresji poświęcone wspomnieniom wojennym (Pożar, Burza, Masakra, Strach – 1962); ekslibrisy w miedziorycie – Zdzisława Woydata, Zofii Zaleskiej-Bolander – 1945; Izabeli Nowickiej, dra Jerzego Nowaka z Młocin, B. M. Bernard, Jacquesa Delerne – 1946; Bolesława Przegalińskiego (2 odmiany 1948, 1949); dra Jana Goreckiego, Françoise Van Bree; w drzeworycie – Władysława Pelca; Jasieńskich – 1946, R. Weila – 1959, J. Brzękowskiego, Suzanne de Lamer Brzękowska, Jacques Baulet – 1960; Władysława Dąbrowskiego, L. Możdżeńskiego. P. prace swe sygnował monogramem wiązanym FP. Zmarł 26 VII 1972 w Aix en Provence, gdzie został pochowany.

Z małżeństwa zawartego z Marią Podolską (prawdopodobnie w r. 1918) P. nie pozostawił potomstwa.

P. parę lat przed śmiercią sprzedał swój dorobek z zakresu grafiki Muzeum Narodowemu w Warszawie, w r. 1963 ofiarował Muzeum Historycznemu w Sanoku 70 obrazów i rycin, w r. 1979 jego spadkobiercy przekazali do tegoż Muzeum 190 eksponatów. Są to obrazy olejne i akwarelowe, ryciny i klocki P-i oraz prace innych artystów, głównie polskich, przez niego zgromadzone (Pankiewicza, Boznańskiej, Axentowicza, Dołżyckiego, Makowskiego, Rubczaka, Zawadowskiego, drzeworyty Mrożewskiego). Zgodnie z wolą P-i z przekazanego daru Muzeum Historyczne w Sanoku otwarło w r. 1980 stałą ekspozycję «Galeria sztuki współczesnej im. Marii i Franciszka Prochasków».

Autoportrety (pastel – 1911, olej – 1935, akwarela – 1936), fotografie w Muz. Hist. w Sanoku; – Rocznik oficerski, W. 1923, 1924, 1928, 1932; Nabytki eksponatów Muzeum Historycznego w latach 1979–1980. Katalog, Sanok 1981 (reprod. autoportretu); III Wystawa Cechu Artystów Plastyków „Jednoróg” w Krakowie, kwiecień – maj 1926, Kr. 1926; – Internet: www.saga.inet.org.pl (drzewo genealogiczne Prochasków); – Czechowski M., Z dziejów Polskiego Towarzystwa Przyjaciół Książki w Paryżu, „Roczn. B. Narod.” T. 15: 1979 [druk.] 1983 s. 209–33; Grońska M., Nowoczesny drzeworyt polski (do 1945 roku), Wr. 1971; Pol. życie artyst. w l. 1915–39; Samuel Tyszkiewicz artysta – typograf, Southend-on-Sea Essex 1962 s. 27, 39, 68, 87; Sivert T., Polacy w Paryżu, W. 1980 s. 168–83; Strumph-Wojtkiewicz S., Książka szła za emigrantem, Wr. 1963 s. 395; – Brzękowski J., W Krakowie i w Paryżu, W. 1968 s. 71; Mater. do dziej. Akad. Sztuk Pięknych; „Rocznik Polonii” 1958–1959, Londyn 1958; – „Le Monde” 1954 nr z 18 XII; „Ostatnie Wiadomości” Dod. Tygodniowy (Manheim) 1955 nr 23 s. 2; – B. Pol. w Paryżu: Mater. do Słown. Biogr. Lama (własność Tow. Hist.-Liter.); – Informacje Edwarda Zająca, dyrektora Muz. Hist. w Sanoku.

Maria Grońska