Rajkowski Franciszek (1848–1908), lekarz, działacz społeczny. Ur. 4 I we wsi Jarluty Wielkie w pow. ciechanowskim, w rodzinie chłopskiej, był synem Ignacego i Joanny z Winkowskich.
R. uczył się w szkole powiatowej w Mławie. Wg niesprawdzonego przekazu rodzinnego brał udział w powstaniu 1863 r. pod dowództwem Faustyna Mościckiego, którego oddział został rozbity pod Rydzewem. Następnie R. uczył się w III gimnazjum rosyjskim w Warszawie, które ukończył z wyróżnieniem. W r. 1865 wstąpił na Wydział Lekarski Szkoły Głównej Warszawskiej. W latach studenckich związał się bliżej z Tytusem Chałubińskim, który przydzielił mu dzielnicę Powiśle do zbadania pod względem zdrowotności i higieny, zachęcił do pracy społeczno-lekarskiej, a później przyjął go na asystenta przy swojej katedrze. R. studia ukończył w r. 1871. Otrzymawszy stypendium, kształcił się w Wiedniu. Zrezygnował z kariery naukowej, aby nieść pomoc lekarską ubogiej ludności i szerzyć wśród niej oświatę sanitarną. Po r. 1872 osiadł w Ciechanowie i zyskał szeroką praktykę. Od zamożnych pobierał wysokie honoraria, biednym nieraz dawał pieniądze na lekarstwa i odżywianie. Śpieszył z pomocą dla każdego, bez różnicy pochodzenia i wyznania. Na wsiach starał się wykorzeniać zabobony, guślarstwo i zamawianie chorób. Cenił jednak i propagował medycynę ludową. Wygłaszał odczyty popularnonaukowe uczące zapobiegania chorobom. Starał się o podniesienie oświaty, m. in. udostępniając pacjentom popularnonaukowe książki, które znajdowały się w jego poczekalni. Rozprowadzał też zakazaną literaturę polityczną. Nieraz uzyskiwał od pacjentów Rosjan wiadomości o mających nastąpić rewizjach czy aresztowaniach i w porę ostrzegał zagrożonych. Starał się poznać współczesne osiągnięcia nauki lekarskiej. Brał udział w zjazdach lekarskich krajowych, a także w Moskwie, Budapeszcie, Brukseli, Rzymie, Berlinie i Paryżu. W czasie wojny rosyjsko-tureckiej w 1876 r. został powołany do wojska w randze majora. Jako specjalista chorób zakaźnych pełnił funkcję naczelnego lekarza w garnizonie sewastopolskim, potem w Odessie. Wykrył nadużycia personelu szpitalnego i powiadomił o tym dowództwo garnizonu. Otrzymał podziękowanie, nagrodę pieniężną i skierowanie do domu na roczny urlop, później zaś zwolnienie z wojska i order za wierną służbę, którego nie przyjął.
W r. 1885 R. prowadził polemikę z Teodorem Duninem na łamach „Gazety Lekarskiej” w sprawie zimnicy. W r. 1888 przedstawił referat o leczeniu olejkiem terpentynowym czarnej krosty (wąglika) na V Zjeździe Lekarzy i Przyrodników Polskich we Lwowie (w: „Dzien. V Zjazdu Lekarzy i Przyrodników Pol. we Lw.”, Lw. 1888 nr 5 s. 19, streszczenie w „Przegl. Lek.” 1888 nr 36 s. 473). W r. 1888 ogłosił Poradnik lekarski (W.). W książce tej informował jak udzielać pierwszej pomocy przed przybyciem lekarza i opisał w sposób encyklopedyczny w układzie alfabetycznym 238 chorób, a w wchodzącej w skład książki „Apteczce domowej” podał 124 leki apteczne i ludowe. Wysunął tu też myśl prowadzenia leczenia przez «lekarzy domowych», którzy znaliby dobrze swoich chorych i mogli stosować nie tylko terapię, lecz i profilaktykę. O tym wydawnictwie „Prawda” i „Tygodnik Ilustrowany” zamieściły życzliwe wzmianki, natomiast „Zdrowie” (1888 nr 38) i „Kronika Lekarska” (1888 nr 12) odniosły się do Poradnika bardzo krytycznie, zarzucając R-emu m. in., że wskazuje nie pierwszą pomoc, a całe leczenie i zaleca stosowanie środków zbyt silnie działających. R. ogłosił też sprawozdanie z przebiegu cholery w Mławie („Medycyna” 1893 nr 2). Podczas epidemii cholery na Mazowszu w r. 1894, gdy lekarze uciekli, a władze okazały się bezradne, zaś ludność ogarnęła panika, R. zażądał dla siebie nieograniczonych pełnomocnictw. Otrzymawszy je, wydzielił miejsce na kwarantannę dla zagrożonych, zahamował ruch ludności, pozwolił pobierać wodę tylko w wyznaczonych miejscach, wprowadził rozdawanie przez wojsko parzonej mięty. Sam wizytował chorych (był jedynym wówczas lekarzem w powiecie) i sprawdzał wykonywanie zarządzeń. Toteż w powiecie ciechanowskim cholera wcześniej ustąpiła niż gdzie indziej.
W r. 1896 na wielkiej wystawie higienicznej w Warszawie we współdziałaniu z komitetem higieny ludowej tejże wystawy przedstawił stan kraju pod względem zdrowotnym. Zwrócił się do społeczeństwa z odezwą pt. Medycyna ludowa i domowa („Kur. Warsz.” 1896 nr 42, „Tydzień”, dod. liter. do „Kur. Lwow.” 1896 nr 7), prosząc o nadsyłanie informacji dotyczących medycyny ludowej, starych podręczników, wyciągów ze starych kalendarzy, przepisów przechowywanych i odziedziczonych, notatek rodzinnych, pamiętników itp. Zbudował na terenie wystawowym chatę charakterystyczną dla Mazowsza, a w niej pomieścił stare księgi lecznicze z gusłami oraz rzeźby wówczas jeszcze samouka a w przyszłości wybitnego rzeźbiarza i malarza Bolesława Biegasa przedstawiające ludowe praktyki lecznicze. Sporządził też mapę poglądową Król. Pol., na której wykazał stosunek pomocy lekarskiej do znachorskich praktyk na obszarze wszystkich guberni. R. mecenasował B. Biegasowi i rzeźbiarzowi Henrykowi Kunie. Współdziałał w utworzeniu w r. 1883 Ciechanowskiej Straży Ochotniczej (pożarnej), której nadał charakter również społecznej instytucji kulturalnej, jedynej wtedy polskiej instytucji w Ciechanowie. Aby stworzyć okolicznej ludności możliwości zarobku chciał zbudować sanatorium na wsi (prawdopodobnie w kupionym przez siebie majątku Szczurzyn), co mu się jednak nie udało.
R. przyczynił się do powstania w Ciechanowie ok. 1890 r. Tow. Wzajemnego Kredytu. Za jego radą Tomasz Klonowski, właściciel Sokołówka (wsi i folwarku) zapisał testamentem majątek na niższą szkołę rolniczą dla drobnych rolników. Po śmierci Klonowskiego w r. 1899 R. został głównym egzekutorem testamentu, a w powołanym do życia Komitecie Opiekuńczym Fundacji Szkoły im. T. Klonowskiego – prezesem. Jednak długo nie było sprzyjających warunków do założenia szkoły. Dn. 10 XII 1907 zastrzegając sobie prawo kontroli nad wykonaniem testamentu R. oddał sprawę założenia, urządzenia i prowadzenia szkoły Tow. Kółek Rolniczych im. Stanisława Staszica, któremu przekazał Sokołówko. Sam częściowo finansował materiały i robociznę; szkołę otwarto w październiku 1909 już po śmierci R-ego. W r. 1907, w rok po powstaniu Tow. Kultury Polskiej, R. zorganizował jego Oddział w Ciechanowie, jako pierwszy oddział prowincjonalny w Król. Pol., którego zadaniem była przede wszystkim walka z analfabetyzmem i organizowanie odczytów popularnonaukowych; oddał cały parter swego domu przy ul. Warszawskiej na Dom Ludowy, w którym Towarzystwo mogłoby działać. Dom Ludowy został otwarty 8 VIII 1907; na tę uroczystość Maria Konopnicka nadesłała okolicznościowy wiersz. Dom Ludowy działał i skupiał społeczeństwo Ciechanowa, aż do pierwszej wojny światowej. R. zmarł na chorobę serca 15 X 1908, pochowany został 17 X 1908 na cmentarzu ciechanowskim.
R. był żonaty (od r. 1882) z Jadwigą z Dmowskich (ur. 1863), córką Władysława (zob.), która została w r. 1907 prezesem ciechanowskiego Oddziału Tow. Kultury Polskiej. W małżeństwie tym miał 2 synów, w tym Aleksandra, członka grupy bojowej Polskiej Partii Socjalistycznej, który zginął w czasie zamachu na urzędnika rosyjskiego w r. 1906 w Warszawie, oraz 3 córki: Reginę (1882–1965), zamężną Zienkiewiczową, działaczkę ludową, publicystkę, pisarkę, używającą pseud. Domosława, autorkę książek dla dzieci i młodzieży, Jadwigę, zamężną za Janem Konopnickim (synem Marii Konopnickiej), działaczkę społeczną, i Anielę, zamężną za chemikiem Stanisławem Smoleńskim, działaczkę oświatową.
A. Świętochowski pisał o R-m: «Nie było przedsięwzięcia obywatelskiego, do którego on by się nie przyłączył i w zastępie pracowników lub szeregu bojowników nie stanął» („Nowa Gaz.” 1908 nr 478, „Prawda” 1908 nr 43). Po drugiej wojnie światowej imię R-ego, zwanego «ciechanowskim Judymem», nadano Liceum Medycznemu w Ciechanowie.
Konopka, Pol. bibliogr. lek., VIII; Oracki T., Leksykon sławnych Mazowszan, Ciechanów 1977; PSB (Henryk Kuna); Słown. Artystów Pol., I (Bolesław Biegas); Słown. Geogr. (Ciechanów, Szczurzyn, Sokołówko); – Księga pamiątkowa zjazdu b. wychowańców b. Szkoły Głównej warszawskiej, W. 1905 s. 147; Pazyra S., Dzieje Ciechanowa i Ziemi Ciechanowskiej, Ciechanów 1976 s. 453–4, 457 (fot.), 461, 464, 465, 466, 467, 468, 469, 472, 474; Syskat H., Na tropach Judyma, W. 1960 (fot.); – Konopnicka M., Korespondencja, Wr. 1975 IV; Szkoła Gł. Warsz. Mater. II 525 (spis prac); – „Zielony Sztandar” 1958 nr 87 (ryc. ), 1973 nr 18; – Nekrologi i wspomnienia z r. 1908: „Czas. Lek.” R. 10, nr 10 s. 410–11, „Gaz. Lek.” R. 43 nr 45 s. 1038, „Med. i Kron. Lek.” R. 43 nr 43 s. 1093, „Nowa Gaz.” nr 477, 478, „Prawda” R. 28 nr 43 s. 525–6, „Świat” T. 6 nr 45 s. 27 (fot.), „Zaranie’’ nr 46 s. 878–9 (fot.); – Arch. Państw. m. st. Warszawy, Oddz. w Mławie: Wyciąg z aktu urodzenia; Gł. B. Lek., Zbiory specjalne: Bartold R., Kartki z historii. Dr Franciszek Rajkowski – lekarz-społecznik; Urząd Stanu Cywilnego w Ciechanowie: Wyciąg z aktu zgonu nr 239/1908.
Teresa Ostrowska