Rychłowski Franciszek (1878–1949), aktor, reżyser, dyrektor teatru. Ur. 20 IX w miejscowości Łapiguz Zamojski, był synem Franciszka i Henryki z Lipczyńskich, młodszym bratem Mariana (zob.).
R. ukończył szkołę techniczną w Baku, tam też po dwuletniej praktyce objął kierownictwo kopalni nafty. W r. 1901 porzucił to stanowisko i wstąpił do Klasy Dramatycznej przy Warszawskim Tow. Muzycznym; tu był m. in. uczniem Mieczysława Frenkla. W r. 1903 na końcowym popisie zagrał Piotra („Czerwona toga” M. Brieux) i Antosia Rewizorczuka („Karpaccy górale” J. Korzeniowskiego). Następnie kierował grupą absolwentów szkoły występującą w Płocku (lipiec 1903) i Włocławku. W sezonie 1903/4 r. został zaangażowany do Lublina, gdzie grał m. in. Henryka („Dzwon zatopiony” G Hauptmanna) i Jaśka („Zaczarowane koło” L. Rydla). W sezonie 1904/5 przeniósł się do Poznania. Dyrektor Edmund Rygier, ze względu na korzystne warunki zewnętrzne R-ego, obsadzał go w rolach amantów oraz bohaterów romantycznych (np. Karol Moor w „Zbójcach” F. Schillera, Zbigniew w „Mazepie” J. Słowackiego). W sezonie 1905/6 r. R. występował w Łodzi, m. in. jako Gustaw-Konrad w „Dziadach” A. Mickiewicza, Dziennikarz w „Weselu” i Samuel w „Sędziach” S. Wyspiańskiego, Nil w „Mieszczanach” M. Gorkiego. Sezon 1906/7 r. spędził częściowo w Kaliszu, częściowo w Warszawie w Teatrze Małym Mariana Gawalewicza. Następnie na dwa sezony przeniósł się do teatru Nuny Młodziejowskiej w Wilnie (1907–9). Wybitniejsze tutaj role to: Poeta w „Weselu”, Hetman w „Horsztyńskim” i Kirkor w „Balladynie” Słowackiego, Cześnik w „Zemście” A. Fredry. Po krótkim objeździe z wileńską «działówką» po kresach wiosną 1910, zaangażował się do Teatru Popularnego w Łodzi (1910/11).
Jesienią 1911 zorganizował R. w Warszawie teatr prywatny (jeden z pierwszych w stolicy) pn. Teatr Zjednoczony. Głównym reżyserem był tu Aleksander Zelwerowicz. Sezon otwarto „Weselem” (19 XII), które (choć pocięte przez cenzurę) wywarło wielkie wrażenie. Premiera „Dziadów” (1 II 1912) nie powtórzyła już sukcesu „Wesela”. R. grał Gustawa-Konrada, oceniono, że rola ta przerastała jego możliwości. Dn. 19 II wystawiono pierwszy raz w Warszawie „Irydiona” Z. Krasińskiego. Ambitny repertuar nie zapobiegł jednak bankructwu finansowemu. Teatr zamknięto wiosną 1912, a R. ruszył z częścią swojego zespołu na prowincję. Latem t. r. w objeździe po Polsce (Płock, Radom, Kielce, Zamość, Chełm, Hrubieszów) przygotowywał nową trupę na wyjazd do Kijowa. Zaproszony przez Tow. Miłośników Sztuki w Kijowie prowadził tam Teatr Polski w l. 1912–18, początkowo w sali «Ogniwo», od jesieni 1914 przy ul. Meryngowskiej 8. R. sprowadzał wielu wybitnych aktorów polskich na gościnne występy. Z zespołem swoim objeżdżał również Ukrainę (np. Winnica, Kamieniec Podolski, Odessa) oraz przebywał w Moskwie i Petersburgu. Rozkwit jego teatru datował się od jesieni 1916, gdy z rozwiązanego teatru Arnolda Szyfmana w Moskwie zwerbował świetny zespół artystów, przymusowo ewakuowanych do Rosji w czasie wojny (Stefan Jaracz, Juliusz Osterwa z żoną, Michał Tarasiewicz, Wincenty Drabik i in.). Repertuar teatru był bardzo obszerny. Wystawiono wtedy ambitny cykl polskich arcydzieł, m. in.: „Odprawę posłów greckich” Jana Kochanowskiego, „Śluby panieńskie” Aleksandra Fredry, „Fircyka w zalotach” Franciszka Zabłockiego, „Kordiana”, „Księcia Niezłomnego” Juliusza Słowackiego, „Warszawiankę”, „Wyzwolenie”, „Klątwę”, „Noc listopadową”, „Bolesława Śmiałego” Stanisława Wyspiańskiego, „Sułkowskiego” Stefana Żeromskiego i wiele wartościowych sztuk współczesnych. Pilnie też obchodzono różne rocznice patriotyczne. Dyrekcja R-ego była ważnym okresem w dziejach polskiej sceny w Kijowie. Świetność jej zakłóciły w początku 1918 r. konflikt i secesja części zespołu (m. in. z Osterwą); w rezultacie kijowski teatr R-ego zakończył swój żywot, gdy latem rozpoczął się gremialny powrót aktorów do Polski, a warunki wojenno-rewolucyjnej Rosji podkopały ostatecznie jego byt materialny. R. wyreżyserował w Kijowie kilkanaście sztuk, zagrał ok. 50 ról, zyskując uznanie głównie w postaciach charakterystycznych, np. jako Książę Karol Radziwiłł w komedii „ Radziwiłł Panie Kochanku” Józefa I. Kraszewskiego, Cześnik w „Zemście”, Rotmistrz w „Damach i huzarach” Fredry, Podkomorzy w „Szlakiem legionów” Ludwika H. Morstina. W rolach dramatycznych zarzucano mu skłonność do patosu i przesady.
Po powrocie do kraju R. podpisał z Zarządem Polskiego Tow. Teatralnego w Łodzi umowę na prowadzenie Teatru Polskiego od 18 VIII 1918 do 15 VIII 1920. Spowodował zakup inwentarza po teatrze niemieckim, próbował podnieść atrakcyjność przedstawień, zapraszając licznych artystów spoza Łodzi. Po dwóch sezonach nie odnowiono z nim jednak kontraktu i R. objął kierownictwo teatrów wileńskich (w l. 1920–2 wspólnie z Henrykiem Cepnikiem) – kolejno lub równocześnie prowadził cztery sceny: poza Teatrem Polskim w «Lutni» (inauguracja 25 XII 1920 „Betlejem polskim” L. Rydla), czynny był przez jeden sezon 1921/2 Teatr Powszechny w byłym Ratuszu oraz odbudowany własnym kosztem R-ego Teatr Letni w Ogrodzie pobernardyńskim dla przedstawień operetkowych i koncertów (1922–5, 1927). Ponadto w l. 1923–5 był dyrektorem Teatru Wielkiego na Pohulance (tu opery, operetki, balet). W sezonie 1925/26 prowadził teatr w Grodnie; następnie powrócił do Wilna i kierował częścią zespołu «Reduta» w Teatrze Polskim w «Lutni» (1926–8) dając repertuar o profilu rozrywkowym. W okresie wileńskim zagrał kilkadziesiąt ról, częściowo powtarzając dawne, częściowo tworząc nowe, np. Senator w „Dziadach”, Szambelan w „Głupim Jakubie” T. Rittnera, Zagłoba w przeróbkach powieści H. Sienkiewicza. Bardzo chwalono go w roli tytułowej w „Panu Damazym” J. Blizińskiego. Czesław Jankowski pisał: «Urodził się dla ról „naszych poczciwych ziemian” o ogorzałej twarzy, o sumiastych wąsach i złotym sercu. Tego przywileju nikt mu nie odbierze». Dn. 20 II 1928 obchodził R. w Teatrze Polskim jubileusz dwudziestopięciolecia pracy artystycznej w roli Hieronima Borzęckiego w „Konstytucji” B. Gorczyńskiego. Jako dyrektor i organizator życia teatralnego w Wilnie, położył wielkie zasługi, ale też stracił na tym majątek.
W sezonie 1929/30 zaangażował się R. do teatrów miejskich prowadzonych przez Zelwerowicza. W l. 1930–1 na zaproszenie Tow. Miłośników Sceny Polskiej wyjechał do Paryża na występy gościnne, równocześnie tam reżyserując. W r. 1932 związał się na krótko z Teatrem Narodowym w Warszawie oraz uczestniczył w jednym z objazdów «Reduty». Pod koniec t. r. powrócił do Wilna, gdzie podjął współpracę z kierownictwem Teatru Muzycznego «Lutnia» jako doradca artystyczny. Ponadto reżyserował tam bajki i sztuki dla dzieci i młodzieży oraz sam brał w nich udział. Wojnę spędził z rodziną w Wilnie, kierując jeszcze w sezonie 1939/40 r. Teatrem Muzycznym, później zaś biorąc dorywczo udział w konspiracyjnym Studio Teatralnym. Od października 1944 do kwietnia 1945 grał w Polskim Teatrze Dramatycznym. Tam 1 IV 1945 obchodził jubileusz czterdziestolecia pracy artystycznej jako Cześnik w „Zemście”, przez niego również reżyserowanej. W maju t. r. z zespołem wileńskim przeniósł się do Torunia, gdzie w l. 1945–7 występował i reżyserował w Teatrze Ziemi Pomorskiej (dyr. Wilam Horzyca), a ponadto w sezonie 1946/7 R. reżyserował w półamatorskim Teatrze Garnizonowym Domu Żołnierza. W sezonie 1947/8 grał gościnnie (m. in. Szambelana w „Głupim Jakubie”) i reżyserował w Kielcach, Bydgoszczy, Szczecinie. W sezonie 1948/9 kierował teatrem w Gorzowie, a na następny sezon przeniósł się do Teatru Wybrzeże. Zmarł w czasie próby „Odwetów” Leona Kruczkowskiego na scenie w Sopocie 12 XII 1949. Został pochowany na cmentarzu Św. Jerzego w Toruniu, gdzie również spoczywa jego żona.
Żoną R-ego była (od 5 XI 1910) aktorka Halina Dunin-Rychłowska z Gulików (9 IV 1888 – 13 X 1952). Z małżeństwa tego pozostała córka Barbara Rychłowska-Kulikowska, aktorka i reżyser w Teatrze Lalki i Aktora «Baj Pomorski» w Toruniu.
Portrety pędzla W. Dunin-Marcinkiewicza: R. w roli Iwana Groźnego (w sztuce A. Tołstoja), akwarela, 1933, Państwowa Wyższa Szkoła Teatralna w W. oraz R. w roli Miechodmucha („Krakowiacy i górale” W. Bogusławskiego), akwarela, 1930, Muz. Teatr, w W.; Fot. prywatne i w rolach, w: IS PAN, Muz. Teatr. w W.; – Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Słown. Teatru Pol.; – Duniec K., Teatr polski w Kijowie w l. 1912–1918, w: Teatr polski w latach 1890–1918. Zabór rosyjski, W. 1988 s. 596–610; Lipiec W., Zelwerowicz i scena łódzka, Ł. 1960; Natanson W., Twórca Teatru Zjednoczonego w Warszawie przy ul. Bielańskiej w Warszawie, „Stolica” 1970 nr 10 (fot.); Romer-Ochenkowska H., XXV-lecie wskrzeszonego teatru polskiego w Wilnie, Wil. 1932; Szczublewski J., Żywot Osterwy, Wyd. 2, W. 1973; Taborski R., Warszawskie teatry prywatne w okresie Młodej Polski, W. 1980; Teatr przy ul. Cegielnianej, Ł. 1980; Tynecki J., Teatr Polski w Łodzi w sezonie 1918/19, „Prace Polon.”, S. XV, 1959; Wieniec jubileuszowy Franciszka Rychłowskiego, Wil. 1928; – Lorentz S., Album wileńskie, W. 1986; Rychłowska-Kulikowska B., Przypomnienie F. Rychłowskiego, „Tyg. Powsz.” 1986 nr 48; Wspomnienia aktorów 1800–1925, W. 1963 II; – „Dzien. Bałtycki” 1949 nr 344; „Głos Wpol.” 1949 nr 357; „Pam. Teatr.” 1963 z. 1/4; „Teatr” 1960 nr 5; – IS PAN: Afisze, programy; Muz. Teatr, w W.: Arch. Rychłowskiego D. 146–150 III, D. 221–223 III, D. 363–365 IV, afisze, programy; Informacje córki B. Kulikowskiej.
Zofia Jasińska