Nakwaski Franciszek Salezy h. Prus II (1771–1848), prefekt departamentu warszawskiego, senator-kasztelan Król. Pol. Był najmłodszym z pięciu synów Klemensa, podkomorzego wyszogrodzkiego, i Zuzanny z Gembartów, bratem Cypriana (zob.). Naukę rozpoczął w domu rodzicielskim, następnie kształcił się w Warszawie pod kierunkiem pijara Joachima Marquarta. Jako kilkunastoletni chopiec został paziem na dworze Stanisława Augusta. W marcu 1791 otrzymał nominację na podkoniuszego stajen królewskich i rangę kapitana. Do chwili objęcia władzy przez Targowicę był komisarzem w Komisji Cywilno-Wojskowej ziemi warszawskiej. W początkach 1794 r. król mianował go szambelanem. W czasie insurekcji był komisarzem Deputacji Komisji Porządkowej z ziemi warszawskiej, a od 6 V komisarzem Komisji Porządkowej warszawskiej. Po kilku tygodniach opuścił służbę cywilną i wstąpił w randze kapitana do batalionu warszawskich wolontariuszów pod komendą Jana Rafałowicza. W czasie kampanii, którą odbywał w korpusie gen. Józefa Sierakowskiego, awansował na majora. Jednak trudy obozowego życia podkopały jego zdrowie. Odezwała się gruźlica. N. doszedł wprawdzie do Słonimia, ale w Siedlcach musiał pozostawać w lazarecie, a w listopadzie nie był już w stanie – jak wspomniał po latach – udać się pod Radoszyce. Po dwuletniej kuracji oddał się gospodarce w odziedziczonych dobrach Lipiny (nie Lipniki), położonych pod Warszawą koło Wołomina, wówczas w obrębie zaboru austriackiego. W r. 1806 rozpoczął również gospodarkę w Płockiem w dobrach Maławieś (Mała Wieś).
Na widownię polityczną wysunął się N. przy ustanawianiu administracji polskiej z ramienia Napoleona. W początkach grudnia 1806 powołano go na asesora Izby Najwyższej Wojennej i Administracji Publicznej w Warszawie. Wysłany w charakterze pełnomocnika do Serocka i Modlina, pracował przy budowie fortyfikacji oraz mostu na Narwi pod Serockiem. W r. 1807 (16 II) otrzymał nominację na radcę Izby Administracyjnej departamentu warszawskiego. Skierowany do wydziału wojskowego, sprawował dozór nad fortyfikacją Pragi i budową mostów. W kwietniu 1808 został mianowany radcą prefektury departamentu warszawskiego. Pracował w wydziale wojskowym, ale faktycznie – z powodu nieudolności prefekta Michała Łubieńskiego – pełnił rolę jego zastępcy. Kiedy w r. 1809 Łubieński usunął się po zajęciu Warszawy przez Austriaków, cały ciężar urzędowania spadł na N-ego. Obowiązki jego ówczesne polegały przede wszystkim na organizowaniu dostaw dla wojsk okupacyjnych. Jednocześnie jednak – jak później sam wspominał – prowadził działalność dywersyjną, starając się utrudniać Austriakom prace przy budowie mostów. Nominację na zastępcę prefekta otrzymał N. w czerwcu 1809. W grudniu t. r. witał wojska polskie wkraczające do stolicy. (Mowa zastępcy prefekta dep. warsz. miana przy bramie triumfalnej do… wojska polskiego 18 grudnia 1809). W r. n. (16 I) został mianowany prefektem departamentu warszawskiego. Działalność na tym stanowisku rozpoczął od wizytacji terenu. Zwrócił przede wszystkim uwagę na katastrofalny stan dróg publicznych, mostów i grobli. Opracował projekt, w którym podał środki zaradcze. W celu zaprowadzenia porządku w miastach wydał instrukcje dla burmistrzów i rad miejskich. Interesował się stanem szpitalnictwa, a szczególną troską otoczył Szpital Dzieciątka Jezus w Warszawie. Poczynania prefekta utrudniała sytuacja polityczna kraju. W r. 1812 usiłował bronić departament przed grabieżą i rekwizycjami, spotykał się jednak z niezadowoleniem zarówno miejscowej ludności, jak i rezydentów francuskich w Warszawie. W kontaktach z władzami francuskimi i przy wystąpieniach reprezentacyjnych przychodziła N-emu z pomocą żona, biegła we francuszczyźnie i obdarzona zdolnościami literackimi. Skądinąd te jej wystąpienia narażały męża na kpiny i złośliwości.
W listopadzie 1815 N. witał Aleksandra I przy jego wjeździe w granice departamentu. W grudniu otrzymał Order Św. Stanisława II kl. Po likwidacji Prefektury Warszawskiej (21 IX 1816) został prezesem Rady Województwa Mazowieckiego, a 15 X 1816 otrzymał nominację na senatora-kasztelana. W r. 1815 złożył na ręce prezesa Senatu Tomasza Adama Ostrowskiego Myśli nad organizacją władzy departamentowej i ogłosił w „Pamiętniku Warszawskim” (T. 3: 1815) Rozprawę o miastach czyli myśli względem sposobu urządzenia onych. Tamże opublikował artykuł Żydzi uważani co do praw obywatelstwa (T. 3: 1815) i Uwagi nad wypuszczeniem w wieczne dzierżawy dóbr narodowych (T. 18: 1820). N. należał do masonerii jako członek lóż «Rycerze Gwiazdy» i «Bracia Zjednoczeni». Stosunkowo niewielki udział brał w obradach Sejmu. Na sesji 1818 r. wypowiadał się przeciw przedłużeniu moratorium. Dużą aktywność wykazał na sejmie insurekcyjnym, podpisał akt z 18 XII 1830 uznający powstanie za narodowe i akt detronizacji Romanowów. Przewodniczył na kilku posiedzeniach Senatu i – wspólnie z marszałkiem Władysławem Tomaszem Ostrowskim – na kilkunastu posiedzeniach izb połączonych. Wszedł do Komisji Skarbowej obu izb sejmowych w charakterze zastępcy członka, a 10 VIII 1831 został wybrany senatorem-wojewodą. Wygłaszał pełne emfazy przemówienia patriotyczne i energicznie domagał się wykreślenia spośród senatorów tych, którzy nie zgłosili akcesu do powstania. Do sprawy włościańskiej odnosił się życzliwie, ale – podobnie jak w swej odpowiedzi na ankietę włościańską z r. 1814 – wypowiadał się za uwłaszczeniem włościan jedynie w dobrach narodowych. Zbliżony przez syna do «partii ruchu» brał udział w akcji zmierzającej do usunięcia Jana Skrzyneckiego z naczelnego dowództwa. O popularności i związkach N-ego z Tow. Patriotycznym może świadczyć fakt, że na tajnych naradach Klubu wymieniano go jako jednego z kandydatów do nowego rządu. W r. 1831 N. był organizatorem i prezesem Komitetu opiekującego się rodzinami wojskowych oraz Komitetu wspierającego dotkniętych klęskami wojny. Po upadku powstania wycofał się w Płockie do swego majątku Maławieś, który wzorowo zagospodarował. Od ok. r. 1847 rozpoczął dyktować swoje wspomnienia wnuczce Karolinie Nakwaskiej (zamężnej za Cyprianem Walewskim) i doprowadził je do r. 1812. Przechowywane w Bibliotece PAN w Krakowie (rkp. 741) wspomnienia te zostały opublikowane w r. 1963, pt. Pamiętnik życia mego, w „Roczniku Biblioteki Polskiej Akademii Nauk w Krakowie”. N. zmarł w Warszawie 11 IV 1848. Pochowany w grobie rodzinnym w Kępie Polskiej nad Wisłą.
Od r. 1799 żonaty z Anną z Krajewskich (zob., wg tablicy nagrobkowej w kościele w Kępie Polskiej ślub odbył się 19 VII 1797), miał syna Henryka Mirosława (zob.).
Portret pędzla J. Gładysza (1815) w Muzeum Diecezjalnym w Płocku; Portret kredkowy ze zbiorów Jerzego Bogusławskiego-Nakwaskiego znajdował się w Nakwasinie (reprod. w: Łuniński E., Napoleon Legiony, Ks. Warszawskie, W. 1911 s. 234); Portret ze zbiorów Leopolda Méyeta (reprod w: Kraushar, Tow. Warsz. Przyj. Nauk, II 141); – Bibliogr. historii Pol. XIX w., I; Enc. Org.; W. Enc. Ilustr.; Słown. Geogr., (Kępa Polska, Maławieś, Lipiny); Uruski; Łoza S., Kawalerowie Orderu Św. Stanisława, „Mies. Herald.” R. 10: 1931 s. 286; Małachowski-Łempicki, Wykaz pol. loż wolnomularskich; – Grynwaser H., Kwestia agrarna i ruch włościan w Król. Pol., Wr. 1951; Kirkor-Kiedroniowa Z., Włościanie i ich sprawa…, Kr. 1912; Oppman E., Z walk domowych w powstaniu listopadowym, w: Księga pamiątkowa… M. Handelsmana, W. 1929 s. 344; Pawłowski B., Historia wojny polsko-austriackiej 1809 r., W. 1935; Wilkoszewski A., Komisje porządkowe koronne, „Przegl. Hist.” T. 28: 1929 s. 286; Zajewski W., Walki wewnętrzne ugrupowań politycznych w powstaniu listopadowym, Gd. 1967; – Akty powstania Kościuszki, I; Barzykowski S., Historia powstania listopadowego, P. 1883–4 II, V; Dembowski L., Moje wspomnienia, Pet. 1898 II 337, 344, 346; Diariusz Sejmu Królestwa Polskiego 1818, W. 1818 II 46, 48, 200; Diariusz Sejmu 1830–1831 r., Kr. 1907–12 I–VI; Diariusz Senatu z r. 1830–1; Falkowski J., Obrazy z życia kilku ostatnich pokoleń w Polsce, P. 1877–87 I 169–70, II 43, 49, III 262, 266, 285, IV 3–5, 10, V 543, 570; Instrukcje i depesze rezydentów francuskich, Kr. 1914 II; Janowski J. N., Notatki autobiograficzne, Wr. 1950; Koźmian K., Pamiętniki, Wr. 1972 III; Materiały do dziejów Komisji Rządzącej z r. 1807, Kr. 1918 I; Rakiety E., Mowa… na pożegnanie J. W. F. S. N-ego… przy dokończeniu jego urzędowania… dnia 21 września 1816 miana, (W. 1816); – „Gaz. Warsz.” 1809 nr 44; „Kur. Warsz.” 1848 nr 100, 104; – B. Ossol.: rkp. 6642/III, 13284 X (mikrofilmy w B. Narod.); B. PAN w Kr.: rkp. 740.
Maria Manteufflowa