Stadnicki Franciszek h. Szreniawa (1742–1810), starosta ostrzeszowski, konfederat barski, poseł na sejmy, generał milicji województwa kaliskiego w wojnie 1792 r. i powstaniu kościuszkowskim. Był synem Antoniego, starosty ostrzeszowskiego, a następnie wyszogrodzkiego, i jego drugiej żony Teresy z Potockich h. Szreniawa, córki Franciszka, pułkownika wojsk koronnych, i Marianny ze Stradomskich, 1.v. Szembekowej.
Po raz pierwszy posłował S. z ziemi wieluńskiej na sejm elekcyjny w r. 1764 i oddał głos na Stanisława Poniatowskiego. Był oficerem w regimencie pieszym im. Królowej Jadwigi; wraz ze swoim regimentem przystąpił do konfederacji barskiej i został sędzią konfederacji krakowskiej. W r. 1768, podczas obrony Krakowa przed Rosjanami, S. wraz z Piotrem Potockim, marsz. sandomierskim, i Michałem Czarnockim, marsz. krakowskim, należeli do najdłużej stawiających opór. Gdy 17 VIII wojska rosyjskie zajęły Kraków, S. wraz z 50 członkami swojego oddziału dostał się do niewoli. Dzięki wstawiennictwu wojewodziny wołyńskiej Teresy ze Stadnickich Ossolińskiej odzyskał wolność. Dn. 26 IX złożył oblatowany w księgach grodzkich bełskich reces od konfederacji i pojednał się z królem. Dzięki temu 28 IX uzyskał nominację na star. ostrzeszowskie po dokonanej przez ojca cesji. Objął je 22 XII, lecz w r.n. także Józef Bratkowski otrzymał to starostwo; w następstwie kilku nominacji i cesji, na mocy postanowienia Komisji Skarbowej Kor., aktem z 22 V 1769 Bratkowski ostatecznie scedował starostwo S-emu. W r. 1771 protestował S. przeciwko obowiązkom podatkowym nałożonym na ziemię wieluńską przez marszałka lokalnej konfederacji Stanisława Antoniego Morzkowskiego, sędziego ziemskiego wieluńskiego. W imieniu całej ziemi 7 XI wraz z kaszt. wieluńskim Władysławem Bartochowskim i kaszt. sieradzkim Janem Mączyńskim podpisał S. protest do Generalności, która mimo to nakazała ziemi wieluńskiej utrzymywać 200 żołnierzy. Po wkroczeniu Prusaków do Wielkopolski, zaprotestował także przeciw gwałtom czynionym przez ich wojska i kilkakrotnie domagał się od dowodzącego «kordonem sanitarnym» gen. G. Dalwiga okazania stosownych rozkazów króla pruskiego. Kanclerzowi wielkiemu kor. Andrzejowi Młodziejowskiemu skarżył się w liście na bezprawne przesuwanie kordonu, ograniczanie prawa szlachty do podróżowania, wycinanie lasów i transportowanie drewna na Śląsk, celem sprzedaży. Taka postawa ściągnęła gniew gen. Dalwiga, który groził S-emu obostrzoną egzekucją wojskową w razie nie wydania naznaczonych z jego dóbr furaży. Nie wiadomo, czy tę groźbę spełnił, ale S. donosił Młodziejowskiemu, że doświadczył pruskich gwałtów w swoich wielkopolskich dobrach. Aż do drugiego rozbioru S. pozostawał w konflikcie z władzami pruskimi. Jeszcze w r. 1786 skarżył się królowi i Radzie Nieustającej (RN) na kierowane pod swoim adresem groźby wprowadzenia wojsk pruskich do całego pow. ostrzeszowskiego. Podczas sejmu rozbiorowego 1773–5 został wyznaczony do kilku komisji do rozsądzenia sporów o dobra.
W r. 1776, jako kandydat regalistyczny, S. ponownie został obrany posłem z ziemi wieluńskiej na sejm. W instrukcji zalecono mu szczególną troskę o niedopuszczenie do kolejnych strat terytorialnych i zabieganie o wyznaczenie komisarzy do rozstrzygnięcia licznych sporów granicznych między ziemią wieluńską a Śląskiem. Na forum sejmu w trakcie dyskusji (7 X) o podatkach, S. w imieniu swojej ziemi domagał się zmniejszenia obciążeń z tytułu podymnego, ze względu na zniszczenia jakie dotknęły ziemię wieluńską i nie zgadzał się na uchwalenie nowych. Na sesji 30 X, podczas wyborów nowych konsyliarzy do RN, kandydował S. z prow. wielkopolskiej. Przepadł jednak podczas głosowania. W l. 1777–8 był wyznaczany do komisji rozsądzających spory z ramienia Referendarii Kor. Miał w Ostrzeszowie przy rynku dom, co niepokoiło mieszczan ostrzeszowskich, skłóconych co najmniej od r. 1777 ze znienawidzonym starostą (S-m), m.in. o dzierżawę propinacji. Eskalacja konfliktu przypadła na l. 1779–80. W l. osiemdziesiątych był jednym ze znaczniejszych działaczy stronnictwa dworskiego, formującego się w ziemi wieluńskiej. Z tej ziemi posłował na sejm 1780 r. Podczas dyskusji o powiększeniu armii do 30 tys. (26 X), S. zadeklarował się jako zwolennik tego zamysłu, domagając się jednocześnie – wbrew swojej instrukcji – uchwalenia nowych podatków na wojsko i zapewniając, że Wielunianie wyrażą na to zgodę. Podany przez S-ego w tej sprawie projekt, którego szczegóły nie są znane, nie był ani czytany, ani dyskutowany na forum sejmu. Na tym samym sejmie S. został wybrany do sprawdzenia czynności KEN jako poseł z prow. wielkopolskiej. Wraz z innymi członkami deputacji uznał, że KEN znakomicie spełnia swoją misję. Na sesji 3 XI domagał się reasumpcji legis sumptuariae uchwalonej na sejmie 1776 r. i skutecznej jej egzekucji. Podczas tej samej sesji złożył projekt pt. Warunek dla wierzycielów, mający zapobiegać praktyce wystawiania weksli pod zastaw dóbr ziemskich i niepłacenia tych zobowiązań, co często prowadziło do kłopotów finansowych wierzycieli. W czasie dyskusji nad prawem wekslowym projekt przepadł. W r.n. otrzymał Order św. Stanisława. Ponownie posłował na sejm 1786 r. z ziemi wieluńskiej. Na jego wniosek uchwalono konstytucję «ostrzeżenie względem kursu złota i monety» podnoszącą kurs dukata na 18 złp. Dn. 8 II 1790 przewodniczył obradom starannie przygotowanego przez stronników króla sejmiku wieluńskiego, na którym dokonano wyboru komisarzy Komisji Porządkowej Cywilno-Wojskowej Ziemi Wieluńskiej i Powiatu Ostrzeszowskiego. T.r. przed listopadowymi sejmikami poselskimi, Stanisław August osobiście pisał m.in. do S-ego, prosząc o pomoc w zapewnieniu mandatu poselskiego z ziemi wieluńskiej star. sokołowskiemu Aleksandrowi Brzostowskiemu, co też nastąpiło. W lutym 1792 był S. asesorem sejmiku kaliskiego, który dziękował królowi za uchwalenie Konstytucji i delegował swoich przedstawicieli na obchody trzeciomajowe w Warszawie. T.r. odznaczony został Orderem Orła Białego.
Podczas wojny polsko-rosyjskiej w czerwcu 1792, gdy ruch ochotniczy ogarnął zachodnie ziemie Korony, S. objął regimentarstwo woj. kaliskiego. Wkrótce, na skutek prośby Kaliszan skierowanej do króla, został mianowany naczelnikiem województwa, co szlachta kaliska przyjęła z entuzjazmem. Dn. 2 VII w raporcie do króla i komisji wojskowej S. żalił się, że pozostaje bezczynny z powodu braku instrukcji dotyczących sposobu zaciągania ochotników i ich organizacji oraz braku pieniędzy. Po otrzymaniu królewskiej instrukcji i uniwersału wystosował do województwa odezwę drukowaną w Kaliszu 15 VII, wzywającą szlachtę do powszechnej wespół z królem obrony wolności i niepodległości narodu. Ochotników, ubranych w mundur województwa i wyposażonych w rynsztunek wojskowy, wzywał do stawienia się w Kaliszu 31 VII. Ze zbiórki pieniężnej S. uzyskał 59 207 złp. na potrzeby organizowanych przez siebie oddziałów, ponadto zebrał 27 umundurowanych ludzi, 1 armatę, 49 strzelb i zamówił broń na Śląsku. Po przełamaniu przez wojska rosyjskie linii Bugu, a zwłaszcza po pojawieniu się pogłosek o nadciągających nad polską granicę wojskach pruskich, zapał Wielkopolan osłabł. S. żalił się, że młodzież szlachecka nie garnie się do wojska i prosił Augustyna Gorzeńskiego, gen.-adiutanta przy królu, o instrukcje na wypadek wkroczenia wojsk pruskich. Po akcesie króla do targowicy S. przeciwstawiał się rozpuszczeniu wojsk ochotniczych, gdyż ich powrót do domu mógł być przyczyną niepokojów, oraz optował za włączeniem ich do wojsk kor. W czasie powstania kościuszkowskiego S. został mianowany 28 III 1794 gen.-majorem ziemiańskim woj. kaliskiego. Dowodził oddziałem składającym się z ok. 4 tys. kosynierów, pikinierów i nieregularnej jazdy, stacjonujących w obozie pod Skałą i wraz z milicją miejską pod komendą płk. Ignacego Wieniawskiego bronił Krakowa. Dn. 12 V 1794 w Jangrocie na czele forpoczty stoczył potyczkę z oddziałem pruskiej konnicy. Z oddziału S-ego zginęło piętnastu żołnierzy a pięciu dostało się do niewoli. Dn. 15 VI Kraków zajęli Prusacy. Po upadku powstania S. wycofał się z życia politycznego i osiadł w swoich dobrach w Galicji.
S. był pod koniec życia właścicielem rozległych dóbr obejmujących łącznie siedemnaście kluczy. Po ojcu odziedziczył Rożnów i Zbyszyce w pow. sądeckim. Żona Teresa Wężykówna wniosła mu w posagu klucze Grójec i Królikowo w pow. konińskim; w l. 1770–1 sprawował kuratelę nad sparaliżowanym teściem Józefem Wężykiem i zarządzał jego majątkiem. Miał też Broniszewice i Polskie w pow. pleszewskim, które zamienił w r. 1784 z Michałem Skórzewskim na Biskupice, Bystrzycę i Kurówko w Konińskiem. W Kaliskiem nabył w r. 1791 Modlibogowice i Kuchary; t.r. kupił też grunty w Konińskiem, które wkrótce odsprzedał lub zamienił. W r. 1780 kupił zajęte przez Austriaków w r. 1778 niegrodowe star. wojnickie; być może ten nabytek ułatwił mu uzyskanie 2 V 1783 od Józefa II tytułu hrabiowskiego dla siebie i potomków. Po stryju żony, bp. przemyskim Walentym Wężyku dostał w r. 1783 dobra opatowskie. Po ich objęciu S. popadł w konflikt z Feliksem Niemojewskim, cześnikiem wieluńskim, i Ignacym Szembekiem, łowczym ostrzeszowskim, których wsie Słupia i Raków graniczyły z Opatowem. Spór dotyczył przebiegu granicy między dobrami oraz prawa do korzystania ze wspólnych lasów. Korzystny dla S-ego wyrok sądu polubownego z r. 1785 nie zapobiegł kolejnym zbrojnym utarczkom, odwołaniom do RN, której uniwersał, uznający wyroki kompromisarskie za ostateczne, wydany został w r.n. pod wpływem tej sprawy, i do sejmu (1788). W odpowiedzi na złożone przez adwersarza pismo S. ogłosił Odpowiedź ze strony urodzonego Stadnickiego […] na pismo […] Feliksa Niemojewskiego […] do Stanów Rzeczypospolitej zgromadzonych podane (b.m.r.w., zapewne 1788). Po śmierci Józefa Ossolińskiego (zm. 1780), kupił S. Duklę i Samoklęski, miał też Cieklin w obwodzie jasielskim oraz nabył inne rozległe dobra w Galicji: Mszanę, Polany, Łabową, Sądową Wisznię i Nawojową (w r. 1799, od Heleny z Massalskich de Ligne), gdzie rozpoczął przebudowę dawnego pałacu Lubomirskich, czyniąc z niej, obok Dukli, siedzibę rodu. Miał też kupione od Piotra Bielińskiego posiadłości w dawnym woj. ruskim, Hołhocze, Wierzbów, Dobrowody, Toustobaby, Korzową, Zawadówkę i Zastawy w pow. podhajeckim oraz Sawaluszki (Zawałuski) w pow. buczackim. Od Stanisława Grzębskiego kupił w r. 1801 m. Żmigród z przyległościami: Stary Żmigród, Łysagórę, Siedliska (z kasztelem), Halbów i Krępną. W r. 1802 i ponownie w r. 1804 dzieci udzieliły mu plenipotencji do rozporządzania w ich imieniu tymi dobrami. W r. 1807 kupił w obwodzie bocheńskim Filipowice. Wraz z żoną zapisał katedrze przemyskiej 30 tys. złp. na intencję stryja żony, bp. Wężyka. S. zmarł 2 III 1810 w Dukli. Został pochowany w tamtejszym kościele parafialnym p. wezw. św. Marii Magdaleny, pod prezbiterium; empirowy nagrobek z czarnego marmuru i białego stiuku w kształcie wazy z całunem znajduje się w nawie kościoła.
S. był żonaty od r. 1770 z Teresą z Wężyków (ok. 1752 – 13 XII 1782), córką Józefa, kaszt. konarskiego sieradzkiego, i Heleny z Jordanów. W małżeństwie miał sześcioro dzieci. Synami S-ego byli: Antoni (ochrzczony 29 IX 1771 w Opatowie jako Antoni Wacław Michał Egidiusz Franciszek), historyk i kolekcjoner (zob.), Józef Egidiusz Godfryd Wincenty Ignacy (ur. 13 I 1774 i zapewne wkrótce zm.), oraz Ignacy Józef Jan Egidiusz Bogumił (13 VIII 1777 – 25 VI 1828), szambelan austriacki, żonaty z Ksawerą ze Zboińskich (zm. 1861). Córkami S-ego były: Anna vel Marianna (ur. 1772, ochrzczona 14 I r.n. imionami: Maria Anna Tekla Barbara Helena, zm. 28 VIII 1852), zamężna od r. 1793 za gen. i senatorem Stanisławem Małachowskim (zob.), Tekla (ur. 14 VI 1775 i ochrzczona jako Maria Tekla Helena Małgorzata Kunegunda, zm. 23 IX 1843), zamężna od r. 1804 za Janem Kantym Stadnickim (zob.), i Helena (ur. 10 III 1780, jako Maria Anna Helena Franciszka Maria Magdalena Marta), wydana za kuzyna, gen. i senatora Wojciecha Męcińskiego (zob.). Wszystkie córki S-ego były damami Krzyża Gwiaździstego.
Estreicher; – PSB (Małachowski Stanisław Aleksander, Męciński Wojciech); – Borowski E., Genealogie…, w: Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., III 233; Niesiecki; Stadnicki K., Rodowody domu Stadnickich… Lw. 1857–61, Linia «ze Stadnik», cz. II oddz. 1 s. 8–11; Żychliński, III 280–1; – Dunin-Borkowski J. S., Panie polskie przy dworze rakuskim, Lw. 1891; Elektorów poczet; Katalog zabytków sztuki w Pol., S. Nowa, I/1; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; Łoza, Kawalerowie; Urzędnicy, II/2; – Czaja A., Między tronem, buławą a dworem petersburskim. Z dziejów Rady Nieustającej 1786–1789, W. 1988; Galus W., Nawrocki S., Ostrzeszów. Przeszłość i teraźniejszość, P. 1969; Konopczyński W., Od Sobieskiego do Kościuszki, Kr. 1921; Korzon, Wewnętrzne dzieje, V–VI; Krasicka J., Kraków i ziemia krakowska wobec konfederacji barskiej, Kr. 1929; Kupczyński T., Kraków w powstaniu kościuszkowskim, Kr. 1912; Nawrocki S., Powiat ostrzeszowski dawniej i dziś, P. 1967; Smoleński W., Konfederacja Targowicka, Kr. 1903; Swieykowski E., Monografia Dukli, w: tenże, Studia do Historii Sztuki i Kultury wieku XVIII w Polsce, Kr. 1903 I; Szczygielski W., Dzieje ziemi wieluńskiej, Ł. 1969; tenże, Referendum trzeciomajowe. Sejmiki lutowe 1792 roku, Ł. 1994; Wasiak A., Konfederacja barska na Sądecczyźnie, Nowy Sącz 1994 s. 50; Wisińska M., Oblicze polityczne społeczeństwa ziemi wieluńskiej w dobie Oświecenia, w: Siedem wieków Wielunia, Red. R. Rosina, W.–Ł. 1987; Wojnar I., W gminie Nawojowa, Krosno 1999; – Akty Powstania Kościuszki; Diariusz sejmu ordynaryjnego pod związkiem konfederacji generalnej, Wyd. A. Cieciszowski, W. 1776; Diariusz sejmu wolnego ordynaryjnego warszawskiego sześcioniedzielnego roku 1780, W. [b.r.w.]; Grocholski P., Najjaśniejszy królu… (Mowa o sporze Stadnickiego z Niemojewskim), W. 1788; Mączyński W., Dziennik zdarzeń w mieście Krakowie w czasie konfederacji barskiej, Wyd. W. Konopczyński, Kr. 1911; Morawski S., Materiały do konfederacj i barskiej, Lw. 1851; Teki Dworzaczka, CD-ROM, Kórnik–P. 1997; Vol. leg., VII 251, VIII 513, 545, IX 36; – AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Teki Schneidra, 1580 s. 569, 571; B. Czart.: rkp. 685, 730, 1795; – Mater. geneal. w posiadaniu Wiesława Adama Tobiasza z Nowego Sącza.
Dorota Dukwicz