Czapski Franciszek Stanisław Kostka, h. Leliwa († 1802), ostatni wojewoda chełmiński, syn Ignacego, kasztelana gdańskiego, i Teofili z Konopackich, »za młodu sposobił się i doskonalił w różnych naukach, nabył ducha religijnego i cnót obywatelskich«. Był pułkownikiem wojsk koronnych, mianowany został podkomorzym chełmińskim 14 IX 1752, kasztelanem chełmińskim 8 II 1762, wojewodą również chełmińskim był od nominacji 25 VI 1766 do 16 IX 1772, gdy władze pruskie objęły województwo. W roku objęcia kasztelaństwa odznaczony został orderem orła białego. W l. 1759–64 pospołu z Michałem Cz., Goltzami i in. »patriotami« pruskimi walczył i procesował się z Mostowskim, woj. poznańskim, o przywileje prowincjonalne (indygenat). Na sejmie koronacyjnym i raz jeszcze później obrany był asesorem. Prawy i światły obywatel, gorąco kochał ojczyznę swoją, ubolewając szczerze nad jej niedolą i poniżeniem. Zawiązanie konfederacji barskiej nie tylko powitał z radością, ale planował z Wybickim i rezydentem franc. Gérardem uzbrojenie w prowincji 12.000 wojska, próbował wciągnąć do tej akcji i Gdańsk, a w lipcu 1769, korzystając z bliskości konfederatów gostyńskich i dobrzyńskich, zawiązał tajną »unio animorum« trzech województw. Wdowiec po Dorocie Działyńskiej i Zofii Mielżyńskiej, wszedł w r. 1772 w Frankfurcie w stosunki familijne z ks. Karolem Radziwiłłem Panie Kochanku, biorąc za żonę siostrę jego Weronikę. W r. 1776 powrócił do kraju. Współcześni wśród dziesięciu Polaków, którym obca była wszelka prywata, a wyłącznym celem dobro Rzpltej, wymieniali także Cz-go. Na sejmie wielkim został przez stany w grudniu 1790 wyznaczony do »urządzenia Greków«, tj. do zorganizowania niezależnej od Moskwy hierarchii dyzunickiej; komisja, na której czele stał, pracowała do połowy r. 1792. Na uwagę zasługuje pisarska i publicystyczna działalność Cz-go. Wydał, oprócz kilku mów senatorskich (1763, 1766, 1788, 1790), broszurę: Dom nadwerężonej Rzeczypospolitej jakimi materiałami nie tylko do dawnej przywrócić ozdoby, ale jeszcze nowej przydać wspaniałości (1783, 2. wyd. 1788). Kolejno omawia w niej stanowisko króla, senatu, ministerstwa, stanu rycerskiego, skarbu, wojska itd. Ponadto ogłosił broszury pt. Myśl szczera, jak być dobrym mężem i ojcem każdemu z powołania swego przystoi (1787); Różne namienienia i wróżenia się w cnotliwych i pożytecznych dla kraju obyczajach a osobliwie matkom, jak córki swoje edukować powinny (1783); Przestroga ojca dla dzieci swoich, jakimi przy religii prawdziwej i gruntownej powinny być obywatelami dla ojczyzny swojej (1780); Senator polski współobywatelom dobrze radzący (1787). Zastanawiał się w tej ostatniej, jak upadkowi ojczyzny zapobiec należy zwalczaniem lichwy, zmniejszeniem wydatków zagranicznych, miłością kraju, nie rujnowaniem domów znakomitych, wdrożeniem do uprawiania polityki zagranicznej, zaniechaniem prywaty. Czy i jaki stosunek łączył Cz-go z wydanymi w Chełmnie 1790 r. pismami: »Chełmianin do paszkwilarza warszawskiego« i »Co się też to dzieje z nieszczęśliwą Ojczyzną naszą?« (R. T. N. Tor. XVI 80 i Estr.), niewiadomo.
Posiadał Cz. dobra Rynkówkę wraz z przyległościami, a od króla miał od r. 1766 obok starostwa kowalewskiego także sołectwo pływaczewskie pod Kowalewem. Do r. 1772 mieszkał w Rynkówce, odtąd do śmierci swej 9 IV 1802 w Warszawie. Synom, Karolowi i Stanisławowi, (z Radziwiłłówny) zapisał dobra swoje r. 1800. Na cześć jego wyszedł panegiryk prof. Rydulskiego w Krakowie w r. 1766 i pośmiertne »Epicedion« Wielądka w Warszawie w r. 1802.
Cz. odznaczał się głęboką religijnością i wielkim miłosierdziem. O charytatywnych dziełach jego z uznaniem wspomina św. Klemens Maria Hofbauer, który podczas pobytu swego w Warszawie w końcu w. XVIII w bliskie z nim wszedł stosunki.
Portrety Fr. Cz. posiadają hr. Maria Czapska w Warszawie i Emeryk hr. Czapski.
Estr. XIV 515; Złota Księga XI 70; Bär, Adel und adl. Grundbesitz, 1911, nr 255, s. 1178, 1212; Flauss, Gesch. Wpr. Güter, »Ztschr. Hist. Ver. Marienwerder« z. 7, 65, z. 21, 103; Märcker, Kreis Thorn, 455, 698; Czaplewski, Senatorowie, 7, 22, 35; Konopczyński, Polska w dobie wojny siedmiol., W. 1909, 2 t., 1911; tenże, Konfederacja Barska, W. 1936, I; Kościński, Bractwo Różańca św. w Nowem.
Ks. Alfons Mańkowski