Ślusarczyk Franciszek Stanisław, pseud.: Sowa, Sawa (1895—1963), legionista, nauczyciel, działacz polityczny, członek Krajowej Rady Narodowej, prezydent Rzeszowa.
Ur. 16 VIII w Krakowie, był synem Franciszka (zm. 1899), kolejarza, i Marii z domu Sendor.
Osierocony w dzieciństwie, Ś. wychowywał się w przybranej rodzinie w Rzeszowie; uczył się tam w szkole ludowej, a od r. 1910 w seminarium nauczycielskim. W l. szkolnych wstąpił do Związku Strzeleckiego. Ukończył trzy klasy seminarium, a po wybuchu pierwszej wojny światowej wstąpił do organizujących się oddziałów Józefa Piłsudskiego. Podczas urlopu 6 III 1915 zdał maturę w seminarium nauczycielskim w Kętach. W szeregach I Brygady Leg. Pol. uczestniczył w dn. 16—23 V t.r. w bitwie pod Konarami. Zwolniony z wojska w stopniu kaprala 20 VII 1916 z powodu przewlekłej choroby płuc, wrócił do Rzeszowa. W r. 1917 został sekretarzem rzeszowskiej Delegatury Dep. Wojskowego Naczelnego Komitetu Narodowego. Od 1 VIII t.r. pracował tamże w inspektoracie szkolnym, a następnie uczył w dwuklasowej Publicznej Szkole Męskiej im. Stanisława Jachowicza.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości prowadził Ś. w l. 1919—20 kancelarię Organizacji Obrony Narodowej, a w r. 1920 Powiatowego Komitetu Obrony Państwa w Rzeszowie. W lutym t.r. otrzymał patent na nauczyciela szkół ludowych z polskim językiem wykładowym oraz prawo uczenia języka niemieckiego i, w zastępstwie, religii. W r. 1923 odbył wyższy kurs nauczycielski, a w r. 1929 został nauczycielem stałym szkół powszechnych, jednak 20 XII t.r. z powodów zdrowotnych przeszedł na emeryturę. Przez pewien okres był dyrektorem Komunalnej Kasy Oszczędności w Rzeszowie i należał do powstałego w październiku 1928 Stronnictwa Narodowego. W l. 1929—34 wchodził w skład redakcji jego tygodnika „Ziemia Rzeszowska”; w l. 1934—8 współredagował pismo społeczno-kombatanckie „Zew Rzeszowa”. Równocześnie od początku l. trzydziestych pracował w Rzeszowie jako księgowy, a następnie dyrektor administracyjny i członek rady nadzorczej Drukarni Udziałowej; tłoczono tu dziesięć czasopism rzeszowskich i sześć zamiejscowych, książki (średnio od pięciu do sześciu tytułów rocznie), druki urzędowe, formularze, a także książki telefoniczne, rozkłady jazdy i kalendarze ścienne. Powstałemu w r. 1935 Muz. Ziemi Rzeszowskiej przekazał zbiór miejscowej prasy. Po r. 1935 zmienił orientację polityczną i wstąpił do powstałego 21 II 1937 Obozu Zjednoczenia Narodowego (OZN), pełniąc funkcję przewodniczącego jego Rady Obwodowej w Rzeszowie. Był prezesem rzeszowskiego oddz. Związku Legionistów Polskich. W maju 1938 nabył drukarnię za 11 tys. zł na własność. Kandydując 21 V 1939 w wyborach samorządowych w Rzeszowie z listy zawiązanego pod koniec kwietnia t.r. przez OZN Komitetu Wyborczego Katolickiego Polskiego Bloku Gospodarczego, zdobył mandat zastępcy radnego. W czerwcu objął urząd wiceprezydenta Rzeszowa.
Po wybuchu drugiej wojny światowej Ś. we wrześniu 1939 opuścił Rzeszów, ale szybko do niego wrócił. Podczas okupacji niemieckiej służył pod pseud. Sowa (Sawa) w ZWZ/AK. W prowadzonej pod zarządem niemieckim swej drukarni tłoczył także materiały konspiracyjne. Brał udział w tajnym nauczaniu w zakresie szkoły powszechnej. Po ucieczce ok. 20 VII 1944 z Rzeszowa niemieckich władz okupacyjnych został przewodniczącym Polskiego Komitetu Obywatelskiego; przyczynił się do powołania komisji aprowizacyjnej i straży obywatelskiej. Gdy 2 VIII t.r. Rzeszów zajęła Armia Czerwona, przewodniczył powołanemu 8 VIII przez radzieckiego komendanta miasta, majora Pasiecznika, Tymczasowemu Komitetowi Narodowemu Rady M. Rzeszowa. Dn. 9 VIII Komitet powołał trzydziestodwuosobową Radę Miejską (od grudnia t.r. Miejska Rada Narodowa), która prezydentem miasta mianowała Ś-a; objął urząd za zgodą działających w podziemiu kpt. Edwarda Brydaka, referenta politycznego komendy Podokręgu AK Rzeszów ds. kontaktów z partiami politycznymi, oraz Władysława Martynuski, Powiatowego Delegata Rządu RP w Rzeszowie. Równocześnie przewodniczył miejskiej komisji finansowo-budżetowej oraz pięcioosobowemu Zarządowi Miejskiemu, do którego oprócz niego wchodziło czterech ławników. Jako prezydent likwidował zniszczenia wojenne oraz dążył do opracowania planu regulacyjnego miasta, któremu PKWN nadał rangę miasta wojewódzkiego. Dbał o rozwój przemysłu przetwórczego oraz sprawy aprowizacji i komunikacji, m.in. doprowadził do odblokowania używanej dotąd wyłącznie przez Armię Czerwoną linii kolejowej Kraków—Rzeszów—Przemyśl.
Po zalegalizowaniu, 18 VIII 1944, Stronnictwa Demokratycznego (SD) zawiązał Ś. przy Zarządzie Miejskim pierwszy Klub Demokratyczny w regionie; od jesieni t.r. współorganizował kolejne kluby na terenie woj. rzeszowskiego. Z ramienia SD wszedł t.r. w skład Krajowej Rady Narodowej. Został również członkiem Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie. Na pierwszym kongresie SD w Rzeszowie (13—15 VII 1945) został powołany do Rady Naczelnej Stronnictwa; odtąd do r. 1949 był przewodniczącym Zarządu Wojewódzkiego (Okręgu) SD w Rzeszowie. Jednocześnie utrzymywał kontakty z podziemiem, a po wrześniu 1945 również z WiN; przez pewien czas był inwigilowany przez funkcjonariuszy rzeszowskiego Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. W kontrolowanych przez władze wyborach 19 I 1947 do Sejmu Ustawodawczego kandydował z ramienia SD w okręgu Gorlice—Rzeszów, ale mandatu nie zdobył.
Gdy na wniosek radnych PPR Miejska Rada Narodowa uchwaliła votum nieufności wobec Ś-a, złożył 4 XI 1948 funkcję prezydenta. Wrócił do zarządzania drukarnią, a po jej upaństwowieniu 28 V 1949 przeniósł się do Krakowa, gdzie podjął pracę jako kierownik działu umów i zleceń w Dyrekcji Budowy Osiedli Robotniczych. W Krakowie nadal działał w SD. W l. 1955—6 był ławnikiem Sądu Wojewódzkiego. W r. 1959 przeszedł na rentę inwalidzką. Zmarł 17 III 1963 w Krakowie, został pochowany na cmentarzu Rakowickim. Był odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1946), Krzyżem Niepodległości (1938) oraz Medalem «Zwycięstwa i Wolności 1945».
Ś. był dwukrotnie żonaty. W zawartym w r. 1920 małżeństwie z Pauliną z Baczkowskich (ur. 1886), córką Leopolda i Marii z Bieleckich, właścicielką pracowni szat kościelnych «Zofia» oraz papierni i sklepu w Rzeszowie, miał synów: Adama (ur. 1920) i Janusza (ur. 1921). Po rozwodzie w r. 1947 ożenił się w r. 1948 z Jadwigą Heleną z Niżankowskich, 1.v. Nieć (1908—1995), historykiem, z którą miał córkę Danutę (ur. 1948).
Imieniem Ś-a nazwano w r. 1990 ulicę w Rzeszowie.
Encyklopedia Rzeszowa, Rzeszów 2011 (fot.); Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; PSB (Nieć Julian); — Darłakowa S., Prasa Rzeszowa XIX i XX wieku, Rzeszów 1966; Draus J., Stronnictwo Pracy w województwie rzeszowskim 1945—1946—1950. Z dziejów regionalnej chadecji, Rzeszów 1998; Dzieje Rzeszowa, Red. F. Kiryk, Rzeszów 2001 III; Jagusztyn A., Dzieje drukarstwa i księgarstwa w Rzeszowie w latach 1840—1939, Rzeszów 1974; Majka J., Agendy Naczelnego Komitetu Narodowego w Rzeszowie (1914—1918), w: Z przeszłości Rzeszowa, Rzeszów 1998 III 24 (fot.); Marek B., Powstanie i działalność Stronnictwa Demokratycznego na terenie województwa rzeszowskiego w pierwszych latach po wyzwoleniu 1944—1946, „Roczn. Woj. Rzeszowskiego” R. 4: 1965 s. 178, 180, 188; Myszka A., Wisz P., Nazwy ulic Rzeszowa. Historia i współczesność, Rzeszów 2012; Ostasz G., Okręg Rzeszowski Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”. Model konspiracji, struktura i dzieje, Rzeszów 2006; Śliwiński K., Kim był Franciszek Ślusarczyk?, „Tyg. San” 1990 nr 19 s. 6; Wosiński H., Stronnictwo Demokratyczne w Polsce Ludowej. Cz. 3: Udział Stronnictwa w pracach parlamentu PRL w latach 1944—1968, W. 1968 s. 130 (fot.); Wójcik Z. K., Rzeszów w latach drugiej wojny światowej. Okupacja i konspiracja 1939—1944—1945, Rzeszów 1998; tenże, Z dziejów Rzeszowa 1935—1939, Rzeszów—Kr. 1994; — Rozpracowanie i likwidacja Rzeszowskiego Wydziału „WiN” w dokumentach UB (1945—1949), Oprac. T. Balbus, Z. Nawrocki, W. 2001; Sprawozdanie dyrekcji Państwowego Seminarium Nauczycielskiego Męskiego im. Stanisława Staszica w Rzeszowie za r. szk. 1935/36, Rzeszów 1936 s. 39, 83; — AP w Rzeszowie: Arch. Ś-a, sygn. 12 k. 7 (biogram A. Żulińskiego); Rzymskokatol. parafia farna w Rzeszowie: Liber copulatorum, t. LIX s. 378; — Mater. autora: Relacja Karola Śliwińskiego i mater. rodzinne Anny Myszkowskiej z Libertowa.
Zbigniew K. Wójcik