Sapieha Franciszek Stefan h. Lis (zm. 1686), koniuszy lit., poseł na sejmy. Był trzecim synem Pawła Jana (zob.) i jego drugiej żony Anny Barbary z Kopciów, bratem Kazimierza Jana (zob.), Benedykta Pawła (zob.) i Leona Bazylego (zob.).
Po nauce w domu pod kierunkiem Klaudiusza de Lespinasse, S. 17 II 1661 zapisał się na uniwersytet w Lowanium, a w r. 1663 wyruszył z braćmi Kazimierzem i Benedyktem w podróż po Europie Zachodniej, z której wrócił w kwietniu 1664. Na sejm 1664/5 r. posłował z woj. wileńskiego (z pow. lidzkiego). Był już wówczas starostą olkienickim, a wkrótce – przed 2 II 1666 – został cześnikiem lit. Z sejmiku lidzkiego posłował S. także na sejmy w l. 1666 i 1667, na tym drugim sprawował także poselstwo z ziemi brańskiej. Na sejmie abdykacyjnym Jana Kazimierza w r. 1668 reprezentował woj. podlaskie. Być może to on uchodził w czasie bezkrólewia za stronnika kandydatury cara Aleksego do korony polskiej. Podczas elekcji w r. 1669 opowiadał się za Filipem Wilhelmem ks. neuburskim, lecz ostatecznie podpisał z woj. nowogródzkim wybór Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Na początku r. 1670 (przed 4 III) mianowany został koniuszym lit.; przysięgę na ten urząd złożył t. r. na sejmie, na którym był posłem brzeskim lit. Już jako star. grodowy brasławski (nominacja między 19 I a 19 II 1671) posłował również z woj. brzeskiego lit. na konwokację wileńską, która zacząwszy się 5 III 1671 została przez fakcję sapieżyńską zerwana. Przewodniczył S. obradom sejmiku brzeskiego lit. 12 VI t. r., który podjął uchwałę o obronie kraju przed Turkami i zwołaniu na 4 VII pospolitego ruszenia, uczestniczył też w brzeskim sejmiku relacyjnym 17 VII t. r. W styczniu 1672 jego kandydatura na posła przeciw Dominikowi Mikołajowi Radziwiłłowi spowodowała zerwanie sejmiku w Brześciu Lit. przez Paców, popierających wybór Radziwiłła. Ostatecznie jednak na powtórnym sejmiku 20 I t. r. obaj kandydaci zostali wybrani na posłów, co oznaczało kompromis między zwalczającymi się obozami. Dn. 23 IV t. r. otrzymał S. zgodę na przekazanie star. brasławskiego Aleksandrowi Wojnie Jasienieckiemu. Dn. 1 VII t. r. podpisał w Warszawie akt konfederacji malkontentów przeciw Michałowi Korybutowi. Zwrócili się oni do Ludwika XIV z prośbą o przysłanie do Polski ks. Karola de Longueville, przewidzianego przez nich na króla. Dn. 11 I 1673 w Warszawie S. zaprzysiągł jednak, aczkolwiek nie bez oporu, prokrólewską konfederację generalną gołąbską.
W l. 1672–3 był S. wielokrotnie skazywany na banicję w różnych procesach majątkowych, służba wojskowa chroniła go jednak przed egzekucją wyroków. Na wyprawę chocimską 1673 r. przyprowadził chorągwie: petyhorską i piechoty niemieckiej. W samej bitwie dowodził podobno początkowo artylerią lit., mimo obecności jej generała, a następnie osobiście prowadził do ataku pułk jazdy i został ranny. Posłował z woj. nowogródzkiego i jako delegat wojska lit. na elekcję 1674 r., oddał głos na Jana Sobieskiego i podpisał jego pakta konwenta. Na sejmie tym atakował S. hetmana w. lit. Michała Kazimierza Paca za dyskryminację w rozlokowaniu jego oddziałów i groził przeniesieniem się do armii kor. Wziął udział w kampanii na Ukrainie t. r. i pozostał przy królu po opuszczeniu go przez hetmana Paca z większością wojska lit. Był na sejmie koronacyjnym Jana III w r. 1676 (także jako poseł od wojska lit.) i wyznaczony został wówczas do rady wojennej przy królu. Nie wiadomo jednak, czy uczestniczył w obronie oblężonego przez Turków obozu pod Żurawnem na przełomie września i października t. r. Dn. 10 XII t. r. obrany został w Brześciu Lit. posłem na sejm rozpoczynający obrady w styczniu 1677; zdecydowanie opowiedział się na nim przeciw projektom zaprzysięgania marszałków sejmowych, proponując przyznanie im wynagrodzenia ze skarbu, aby w ten sposób zapobiegać ich przekupywaniu. Po sejmie uczestniczył 28 IV w homagium posła ks. kurlandzkiego Fryderyka, a 18 V t. r. podpisał akt potwierdzający prawa elektora brandenburskiego do Lęborka i Bytowa. W sierpniu 1678 brał udział w Jaworowie w radzie senatu debatującej o sprawach wojska i terminie zwołania sejmu grodzieńskiego. Już wówczas wysuwano jego kandydaturę na marszałka sejmu. I chociaż Jan III początkowo tego nie akceptował, w Grodnie, po wybraniu S-y na posła z sejmiku brzeskiego lit., przekazał mu podobno 40 tys. złp. na przekupienie posłów. W istocie izba wybrała S-ę na marszałka sejmu grodzieńskiego 1678/9 r., przy czym nawet nie wysuwano kontrkandydata. Obowiązki marszałka S. wypełniał sumiennie i poprawnie, nie wykazywał się jednak własną inicjatywą. Z sejmu tego wyznaczono go na deputata do boku króla na czas kampanii wojennej. Za dopuszczenie do uchwalenia konstytucji „O Trybunale Koronnym” duchowieństwo wytoczyło mu proces i uzyskało nań kondemnatę (zniesioną już w r. 1681, a oficjalnie anulowaną w r. 1683).
Przez wiele lat politycznie związany z Sobieskim, w listopadzie 1679 zwrócił się S. do niego z prośbą o marszałkostwo w. lit., lecz mimo poparcia braci Kazimierza Jana i Benedykta nie otrzymał tego urzędu. Jako marszałek starej laski otworzył obrady sejmu 1681 r., na którym zresztą czyniono zabiegi w celu uwolnienia go od ciążącej na nim kondemnaty. Na sejmie 1683 r., na którym reprezentował woj. nowogródzkie, podpisał 31 III traktat przymierza z cesarstwem. Wyznaczony został na nim do komisji do rokowań z Moskwą w Andruszowie, które zacząć się miały 28 XI t. r. Jako poseł od wojska lit. 7 VII t. r. przedstawił komisji skarbowej obradującej w Grodnie żądania m. in. wypłaty zaległego żołdu. Ponownie reprezentował wojsko 23 VII t. r., przywożąc tej komisji nową listę żądań. Najprawdopodobniej realizował więc tym samym plany polityczne fakcji sapieżyńskiej zmierzającej do udaremnienia wyprawy Jana III na pomoc Austrii, a przynajmniej wyłączenia z niej armii lit. S. wziął udział w działaniach wojsk lit. na Węgrzech, na czele wydzielonych oddziałów zdobył orawski zamek.
W tym czasie bracia S-y: Kazimierz Jan i Benedykt przeszli do opozycji wobec Jana III; S. stracił więc dotychczasowe łaski i na dworze królewskim zaczęto się doń odnosić niechętnie, szczególnie źle był widziany przez królową Marię Kazimierę. Od 17 IV do 16 V 1684 uczestniczył S. w obradach Trybunału Skarbowego Lit. w Brześciu Lit. W r. 1685 bezskutecznie starał się o star. sądowe mińskie, przegrywając rywalizację z Krzysztofem Zawiszą. Dn. 17 VII t. r. przewodniczył obradom sejmiku relacyjnego w Brześciu Lit.
Na mocy zapisu testamentowego ojca otrzymał S. dobra Lachowicze (woj. nowogródzkie), Trościenicę (woj. brzeskie lit.), którą musiał odkupić od Słuszków, Boćki na Podlasiu oraz kamienice Dawidowską z placem w Wilnie przy ul. Niemieckiej i Trockiej. W r. 1683 nabył majątek Hornowo z wsią Zaczepice w woj. brzeskim lit. Dzierżył też królewszczyzny Gniewczyce i Kretuszyn w woj. brzeskim lit., a tuż przed śmiercią brat Kazimierz Jan scedował mu star. bobrujskie. Żona wniosła mu włości: słaboszewską i janikowską (woj. sandomierskie), Czaple (ziemia przemyska), Wadów (woj. krakowskie), Secemin (woj. rawskie) i część Turowa (woj. brzeskie lit.) oraz jurydykę w Poznaniu. W l. 1671 i 1685 potwierdził S. i powiększył fundusz dla cerkwi św. Spasa w Trościenicy. W testamencie z 8 IX 1683 zapisał dom w Boćkach z rentą roczną na szpital dla ubogich, drugi szpital uposażył w Lachowiczach. S. zmarł w Lublinie 25 VI 1686 i zgodnie ze swoją wolą pochowany został w krypcie św. Brunona w kościele Kartuzów w Berezie 4 VII t. r.
Był żonaty (od 1 III lub 21 II 1672) z Anną Krystyną, córką Jerzego Sebastiana Lubomirskiego (zob.). Z małżeństwa tego pozostawił trzech synów: Jana Kazimierza (zob.), Józefa Franciszka (zob.) i Jerzego Felicjana (zob.) oraz cztery córki: Barbarę (1673–1702), od r. 1690 pod imieniem Marii w zakonie wizytek w Krakowie, Franciszkę Izabelę (zm. 1760 lub 1764), od r. 1702 żonę Jakuba Henryka Flemminga (zob.), a po unieważnieniu tego małżeństwa pozostającą od r. 1732 jako umysłowo chora pod kuratelą krewnych, Katarzynę (1680–1693) oraz Zofię. Wdowa po S-że wyszła w r. 1692 za mąż za kanclerza w. lit. Dominika Mikołaja Radziwiłła (zob.); zmarła 31 X 1701 w Krakowie i tam została pochowana w kościele św. Piotra i Pawła.
Portret S-y z galerii kodeńskiej w Muz. Narod. w Przemyślu; Miedzioryt przez C. Lauventa (identyfikacja niepewna) w kolekcji Eustachego S. Sapiehy w Nairobi; – Estreicher; Dworzaczek; Labarre de Raillicourt D., Histoire des Sapieha, Paris 1970; Sapiehowie; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Darowski A., Szkice historyczne, S. II, Pet. 1896 s. 541; Korzon T., Dola i niedola Jana Sobieskiego, Kr. 1898 III 177; Matwijowski K., Pierwsze sejmy z czasów Jana III Sobieskiego, Wr. 1976; tenże, Sejm grodzieński 1678–1679; Wr. 1985; Prümers R., Zur Geschichte des Sapiehaplatzes in Posen, „Zeitschr. der historischen Gesellschaft für die Provinz Posen” Bd. 6: 1891; Przyboś A., Konfederacja gołąbska, Tarnopol 1936; Wójcik Z., Między traktatem andruszowskim a wojną turecka, W. 1968; – Akty Vil. Archeogr. Kom., II 72–3, IV 99–106, 125, 127, 131, 137–46, 183, 194–8; Kuligowski M. J., Dźwięk Marsa…, Wil. 1675; Listy z czasów Jana III i Augusta II, Wyd. G.B.U[nn] i W. Skrzydylka, Kr. 1870 s. 50, 66, 79; Materiały do dziejów wojny polsko-tureckiej (1672–1676), Wyd. J. Woliński, Studia i Mater. do Hist. Wojsk. XIII/1; Matricule de l’Université de Louvain, Publiée par A. Schillings, Bruxelles 1966 VI; Pisma do wieku Jana Sobieskiego; Traktaty polsko-austriackie z drugiej połowy XVII wieku, Oprac. Z. Wójcik, W. 1985; Urkunden u. Actenstücke, XII 406, XIX 213, 219, 235; Vol. leg., V 276, 336, 352, 553, 687; Zawisza K., Pamiętniki […] wojewody mińskiego, Wyd. J. Bartoszewicz, W. 1862 s. 18; – AGAD: Arch. Publiczne Potockich, rkp. 163a t. 30 k. 465, Arch. Radziwiłłów, Dz. II nr 1578, 1611, 1612, 1708, Ks. 69/9 (pow. piński 1682), Dz. V nr 3089, 6168 (listy z 1667 i 12 I 1672), 10816 (listy z 9 II 1667 i 25 VII 1668), 13276 (list z 20 X 1664), 13824, 16717 (listy z sierpnia i 5 XI 1678), Dz. X (Sapiehowie); B. Czart.: rkp. 175 nr 23, 31, rkp. 177 nr 233, 240, 244, rkp. 178 nr 1, 3, 110; B. Kórn.: rkp. 106; B. Narod.: rkp. 6643 s. 279, BOZ rkp. 911 (pod datami: 16 XII 1682, 25 VI 1686, 21 II 1693); B. PAN w Kr.: rkp. 354 k. 355–355v, rkp. 1404 t. I s. 164–251; Centr. gosudarstvennyj istoričeskij archiv w Mińsku: Fond 1705, op. 1, d. 24 s. 75–77; Lietuvos centrinis valstybinis istorijos archyvas w Wil.: SA 2665 nr 6 i 16, SA 2666; – Mater. Red. PSB: Skorowidz Sapiehów, oprac. przez Eustachego S. Sapiehę.
Andrzej Rachuba