Świder Franciszek (1911—1997), malarz, rzeźbiarz.
Ur. 27 I w Karwinie na Śląsku Cieszyńskim w ubogiej rodzinie robotniczej, był najmłodszym dzieckiem Jana i Teresy z Kobieluszów. Miał siostrę Stefanię oraz braci Józefa i Leona.
Dzieciństwo spędził Ś. z rodziną w górniczej kolonii Rajka, a następnie w Karwinie. Po włączeniu Karwiny w r. 1919 (formalnie w r. 1920) do Czechosłowacji rodzina przyjęła tamtejsze obywatelstwo. W l. 1918—27 uczył się Ś. w miejscowej polskiej szkole. Od r. 1927 kształcił się w Krakowie, w Państw. Szkole Sztuk Zdobniczych i Przemysłu Artystycznego, pod kierunkiem Karola Homolacsa, Jana Bukowskiego i Henryka Uziembły. Po ukończeniu nauki w r. 1932 wyjechał do Pragi; jako słuchacz Szkoły Przemysłu Artystycznego (Umělecko-průmyslová škola) uczył się tam rysunku u Františka Kysely. W r. 1933 podjął studia w tamtejszej ASP (Akademie výtvarných umění), w pracowni malarstwa figuralnego Jakuba Obrovskiego. W polskiej szkole w Suchej Górnej koło Karwiny powstało t.r. pierwsze malowidło ścienne Ś-a: tryptyk Z życia uczniów. Pod koniec studiów wykonał ilustracje do książek Pawła Kubisza „Przednówek” (Czeski Cieszyn 1937) i „Rapsod o Oszeldzie”, wydanej dopiero w r. 1953 (Ł.). W czerwcu 1937 wziął udział w Cieszynie w wystawie współczesnych malarzy i rzeźbiarzy polskich w Czechosłowacji. Uzyskawszy w r.n. dyplom artysty malarza, wrócił do Karwiny i uprawiał twórczość plastyczną jako wolny zawód. Wykonał wówczas płaskorzeźbione, polichromowane stacje Drogi Krzyżowej do kościoła p. wezw. św. Wawrzyńca w Cierlicku-Kościelcu w pow. karwińskim (zachowane bez polichromii). Po zajęciu Karwiny przez Niemców w r. 1939 odmówił podpisania volkslisty, wskutek czego został przymusowo zatrudniony jako robotnik pomocniczy w firmie Herrmanna Fabera w pobliskiej Orłowej. Z tego okresu pochodzą portrety rodziców oraz liczne szkice i karykatury.
Po wojnie, nadal nie podejmując stałego zatrudnienia, malował Ś. portrety: Praczka, Ojciec, Portret żony (wszystkie 1946), i Wujek Kobielusz (1947) oraz pejzaże beskidzkie, m.in. Las (1946). W Czeskim Cieszynie uczestniczył w r. 1948 w wystawie zbiorowej obrazów i rzeźb, a w r. 1950 w wystawie artystów plastyków Sekcji Literacko Artystycznej Polskiego Związku Kulturalno-Oświatowego w Czechosłowacji. W marcu 1949 został członkiem Związku Czeskich Artystów Plastyków, ale już w grudniu t.r. usunięto go z przyczyn politycznych. Kilkakrotnie projektował monumenty martyrologiczne w okolicach Karwiny: Pomnik tragedii żywocickiej w Hawierzowie-Żywocicach, z monumentalną grupą kobiety z dzieckiem stojącej nad ciałem mężczyzny (odsłonięty w r. 1949), Pomnik ofiar faszyzmu w Karwinie-Dołach, z dwiema postaciami męskimi (1952) i Pomnik ofiar wojny w Trzyńcu z figurą hutnika (1955). W umieszczonej w hotelu «Piast» w Czeskim Cieszynie polichromii Brygada kulturalna (1953, zniszczona 1974) odwoływał się do kultury ludowej Śląska Cieszyńskiego. W praskiej galerii w ujeżdżalni zamkowej wystawiał w l. 1952 i 1953 razem z Rudolfem Żebrokiem oraz w r. 1955 podczas III Przeglądu Czechosłowackiej Sztuki. Zaprojektował sześć monumentalnych witraży do kina «Radość» w Hawierzowie (1957) oraz sgraffita: Praca i nauka (1957) na budynku polskiej szkoły w Czeskim Cieszynie i Wyzwolenie Ostrawy (1958) na gmachu szkoły w Ostrawie. Nadal malował portrety i okoliczne pejzaże (Puszcza Mionší, 1960).
W l. sześćdziesiątych uczestniczył Ś. kilkakrotnie w wystawach zbiorowych w Karwinie (1961, 1966) i Hradcu nad Moravicą (1963). Do tematu wojny wrócił, wykonując pomniki: Poległym partyzantom w Nydku (wspólnie z Bronisławem Firlą, 1966), Ofiarom faszyzmu w Lesznej Dolnej (1968) i Ofiarom hitleryzmu w Ropicy; wszystkie miały formę głazów lub obelisków z napisami w językach polskim i czeskim. Projektował i odkuwał liczne pomniki nagrobne, m.in. malarza Rudolfa Żebroka (1971), z płaskorzeźbioną różą, rodziny Gąsiorów (1975), z czterema wysokimi kamiennymi słupami, lekarza i poety Janusza Gaudyna (1985); wszystkie znajdują się na cmentarzu komunalnym w Karwinie-Mizerów. Natomiast na cmentarzu komunalnym w Czeskim Cieszynie umieszczono pomnik poety Henryka Jasiczka i jego żony (1977), w formie częściowo ociosanego bloku skalnego z reliefem o motywach roślinnych na jego dzikiej części. W r. 1977 odbyła się w Czeskim Cieszynie wystawa „Dziecko w oczach artysty”, na której pokazano prace Ś-a i Franciszka Bałona. Ś. uczestniczył również w ekspozycjach zbiorowych lokalnego środowiska artystycznego, m.in. w Opolu (1974), Karwinie (1979/80, 1985), Ostrawie (1982) i Bielsku-Białej (1995, wystawę pokazano też w Krakowie, Bratysławie, Ostrawie, Pradze i Wiedniu). W r. 1992 w Galerii Mánesa w Karwinie zorganizowano pierwszą wystawę indywidualną jego twórczości pt. „Franciszek Świder”, a w r. 1996 w tamtejszej Bibliotece Regionalnej „Wystawę twórczości Franciszka Świdra z okazji 85. urodzin artysty”.
Ś. uprawiał malarstwo realistyczne, głównie olejne, rzadziej witrażowe, a także grafikę, zwłaszcza książkową, i rzeźbę. W jego dorobku malarskim najwyżej są oceniane portrety i pejzaże. Często sięgał po tematykę związaną ze Śląskiem Cieszyńskim, a jego prace mają również walory dokumentacyjne. W 1. poł. l. pięćdziesiątych uległ wpływom socrealizmu. Zmarł 22 III 1997 w Karwinie, został pochowany na cmentarzu w dzielnicy Karwina-Doły, w grobie rodzinnym, który w r. 1969 zaprojektował.
W zawartym 20 IX 1949 małżeństwie z Anną z Gorylów (zm. 1955) miał Ś. syna Jana (ur. 1950). W r. 1999 odbyła się w Karwinie „Wystawa dorobku artystycznego Franciszka Świdra”, a w Hawierzowie-Żywocicach ekspozycja „Franciszek Świder (1911—1997)”. Wystawy indywidualne Ś-a zorganizowano też w r. 2005 w Czeskim Cieszynie („Franciszek Świder. Wybór z twórczości”), a w r. 2011, w stulecie urodzin, w Karwinie („Franciszek Świder”) i Cieszynie („Franciszek Świder i jego dzieło”). Prace Ś-a pokazywano również na ekspozycjach zbiorowych w Karwinie (2007) i Hawierzowie-Żywocicach (2011). Jego dzieła znajdują się głównie w posiadaniu rodziny, nieliczne są obecne w Muz. Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie i Muz. Tĕšínska w Czeskim Cieszynie oraz w zbiorach prywatnych.
PSB (Kubisz Paweł); — Holý P., Franciszek Świder — malíř Slezska, Karviná 1999; Legowicz H., Franciszek Świder, Karviná 1996; Polscy artyści na Zaolziu 1945—1995, Bielsko-Biała 1995; Sikora W., Firla B., Franciszek Świder, Czeski Cieszyn 1971; Stenchlá K., Franciszek Świder. Katalog. Muzeum Těšínska, Český Těšín 2011; — Bittmar H., Pędzlem, dłutem i sercem, „Głos Ludu” 2001 nr z 27 I; Čepelák B., Šedesátiny Františka Świdra, „Těšínsko” R. 14: 1971 nr 3; Dombrovský Z., Hornické kolonie karvinského okresu II. díl, Ostrava 2008; Hýl V., Polští výtvarníci na Těšínsku, „Těšínsko” R. 12: 1969 nr 2; Kaszper K., Artysta malarz Franciszek Świder obchodziłby 95 lat, „Třinecký hutnik” 2006 nr 2; Macošková N., Świderových nedožitých sto let, „Havířovsko” 2011 nr 2; Owczarzy W., Dał świadectwo o nas, „Głos Ludu” 2006 nr 2; Pol. życie artyst. w l. 1915—39; Schönwald B., Spacer pośród wspomnień i dzieł sztuki, „Głos ludu” 2011 nr z 22 I; Tyrlík M., Dokud žijí lidé a zvířata, není to nejhorší. V jakých barvách vidí svět pětaosmdesátiletý malíř a sochař František Šwider, „Moravskoslezský den” R. 7: 1996 nr 23; tenże, Portrét umělce jako osamělého běžce. Víkend s Františkem Šwidrem, tamże R. 6: 1995 nr 90; — „Głos Ludu” 1997 nr z 25 III; „Hlasy Havířova” R. 5: 1994; „Kultura” 1937 nr 30; „Těšínsko” R. 21: 1978 nr 3.
Irena Prengel Adamczyk