Szanior Franciszek (1853–1945), ogrodnik-planista.
Ur. 6 X w Warszawie, był synem Wincentego (1803–1876), uczestnika powstania listopadowego, w r. 1881 nauczyciela muzyki w Inst. Maryjskim w Warszawie, oraz Emilii z Chrzanowskich (1819–1901). Miał ośmioro rodzeństwa, m.in. brata Aleksandra i siostrę Teodorę.
S. uczył się w Gimnazjum Realnym w Warszawie. Zgodnie z tradycją rodzinną kształcił się początkowo muzycznie, jednak od sierpnia 1871 do r. 1872 odbywał praktyki zawodowe w warszawskich ogrodach: Pomologicznym i Botanicznym, razem z Edmundem Jankowskim oraz braćmi Władysławem i Józefem Kaczyńskimi. Wspólnie z nimi tłumaczył „Arbres et arbrisseaux à fruit de table” A. Breuila oraz opracowywał słownik ogrodniczy (niewyd.). W l. 1873–4 odbył z Jankowskim praktyki w Szkole Hodowli Drzew m. Paryża (École Municipale et Départamentale d’Arboriculture de la Ville de Paris). Dzięki listom polecającym, wystawionym dla Jankowskiego przez właścicielkę Wilanowa Aleksandrę Potocką, mogli razem zwiedzić wiele publicznych i prywatnych ogrodów w Cesarstwie Niemieckim (na terenie dawnego W. Ks. Pozn. oraz w Berlinie i Hamburgu), Belgii (w Antwerpii, Brukseli i Gandawie), a także we Francji. Po powrocie do Warszawy został S. młodszym ogrodnikiem w Ogrodzie Pomologicznym. W tym okresie poślubił Franciszkę Burzyńską, lecz po śmierci ojca opuścił żonę i zamieszkał z matką. Wraz z Jankowskim, Kaczyńskimi oraz Jerzym Aleksandrowiczem (Alexandrowiczem) zorganizował w prywatnej szkole ogrodniczej przy Ogrodzie Pomologicznym tajny kurs dla praktykantów tego ogrodu, zalegalizowany w r. 1879 jako Szkoła Ogrodnicza Jerzego Aleksandrowicza; od t.r. był w niej nauczycielem. Z rekomendacji Aleksandrowicza otrzymał w r. 1878 nominację na stanowisko głównego ogrodnika m. Warszawy. Równocześnie podjął pracę jako ogrodnik Ogrodu Saskiego (był nim do r. 1911) i zamieszkał tam w domku ogrodnika, zwanym przez warszawian domkiem w kwiatach. Wg tradycji rodzinnej organizował w nim, wspólnie z jezuitą ks. Henrykiem Pydynkowskim, tajne spotkania unitów. Przyczynił się do przekształcenia Ogrodu Saskiego w reprezentacyjny trakt komunikacyjny Warszawy. S. zagęścił w nim sieć alejek i zwiększył liczbę kwietników, a także częściowo wymienił szatę roślinną. To pierwsze doświadczenie w przekomponowaniu i konserwacji zieleni miejskiej zaowocowało w następnych latach wybitnymi realizacjami warszawskich zieleńców i parków. W r. 1879 był S. jednym z założycieli dwutygodnika „Ogrodnik Polski”; na jego łamach opublikował t.r. artykuły: Szklarnie (nr 1, 9) oraz Letnie rozmnażanie roślin kobiercowych (nr 2), a w r. 1882 omówienia wystaw jego autorstwa, w tym pierwszej wystawy róż w r. 1882 (nr 19–24) oraz cykl artykułów omawiających różne rośliny ozdobne (nr 5–10, 12, 14, 21, 23). W r. 1879 rozpoczął, trwające do r. 1907, prace nad przekomponowaniem parku pałacowego w Kozłówce. Należał do twórców założonego w r. 1880 Komitetu Opieki nad Plantacjami m. Warszawy oraz zawiązanego w r. 1884 Tow. Ogrodniczego Warszawskiego. Był współwłaścicielem, m.in. ze swym bratem Aleksandrem, istniejącego od r. 1880 składu nasion «Ogrodnik Polski». W r. 1881 przekomponował i powiększył park miejski w Kaliszu, nadając mu cechy parku naturalistycznego. We wrześniu t.r. brał udział w organizacji I Ogólnej Wystawy Ogrodniczej w Dolinie Szwajcarskiej w Warszawie. Wspólnie z Walerianem Kronenbergiem zaadaptował w r. 1885 tereny Placu Ujazdowskiego pod wystawę ogrodniczą. W l. 1899–1905 był redaktorem „Ogrodnika Polskiego”. Zamieszczał tu już wcześniej, obok artykułów fachowych, także opisy i omówienia wystaw ogrodniczych oraz prezentacje i plany ogrodów Warszawy z opisami.
W l. 1899–1905 realizował S. własny plan powiększenia Parku Sosnowego w Ciechocinku; była to jego pierwsza praca z dziedziny tworzenia parków zdrojowych. Zaprojektował w r. 1890 urządzenie bulwarów warszawskich na terenie dawnych okopów jerozolimskich. W l. 1891–5 przekształcił w Warszawie stary i zaniedbany Ogród Krasińskich w nowoczesny park naturalistyczny, a w l. 1893–6 założył nowy, krajobrazowy Park Ujazdowski na dawnych terenach wystawy ogrodniczej. Zaprojektował też i urządził teren I Ogrodniczej Prowincjonalnej Wystawy, zorganizowanej w r. 1892 w Łodzi przez Tow. Ogrodnicze Warszawskie. Wspólnie z Kronenbergiem przekształcił w r. 1895 ogród dworski w Opinogórze Górnej (pow. ciechanowski), a w l. 1901–7 ogród pałacowy w Krasnem. W r. 1900 rozpoczął prace w parku otaczającym dworek Henryka Sienkiewicza w Oblęgorku (prowadził je zapewne do r. 1902). Zatrudniony przez magistrat Warszawy, zaprojektował w r. 1905 monumentalny Park Skaryszewski (od r. 1929 Ogród im. I. Paderewskiego), pierwsze wielkomiejskie założenie w dzielnicy Praga; początkowo była to część planowanych tam terenów wystawowych. Przy pracach ziemnych rozpoczętych tamże w r. 1906 uczestniczyli masowo bezrobotni, zatrudnieni przez magistrat Warszawy. S. stworzył tam park naturalistyczny; umiejętnie wykorzystując jako naturalną granicę Jezioro Kamionkowskie, wzbogacił projekt o elementy geometryczne i modne wówczas odniesienia tatrzańskie (sztuczny wodospad, iglasta roślinność górska).
S. należał do założycieli powstałego w r. 1907 Tow. Ogrodniczego Łódzkiego oraz uczestniczył w posiedzeniach Koła Łódzkiego Polskiego Związku Zawodowego Ogrodników. W r. 1908, w związku z Wystawą Przemysłowo Rolniczą w Częstochowie, uporządkował tereny w zachodniej części miasta, tworząc u stóp Jasnej Góry parki im. Stanisława Staszica oraz 3 Maja. W obu parkach zaprojektował główny ciąg pieszy, biegnący po przekątnej, oraz sieć odchodzących alejek, dzielących parki na kwadratowe części. W r. 1909 wszedł w skład pierwszego zarządu Tow. Ogródków Robotniczych. W należącym do Bielskich majątku Atteczyzna w dawnym woj. brzesko-litewskim przekomponował w r. 1910 park ze starodrzewem. W r. 1912 brał udział w wystawach w Warszawie, Siedlcach i Kaliszu, które omówił w „Ogrodniku” (1912 nr 9, 19), a następnie odbył z Jankowskim podróż naukową do Niemiec (Berlin, Hamburg, Hellerau, Drezno, Szczecin, Gdańsk). Szczególną uwagę zwracał tam na miasta-ogrody (zwłaszcza Hellerau) oraz ogrody robotnicze; po powrocie propagował ich idee. Od r. 1913 wykładał teorię tworzenia ogrodów ozdobnych na zorganizowanych w Warszawie przez Tow. Kursów Naukowych Wyższych Kursach Ogrodniczych, przekształconych w r. 1916 w Wyższą Szkołę Ogrodniczą. T.r. objął redakcję „Ogrodnika” (powstałego w r. 1911 w miejsce „Ogrodnika Polskiego”). Krótko przed wybuchem pierwszej wojny światowej założył park angielski, obok nowego pałacu rodziny Koziełł-Poklewskich w Krasnym Brzegu. Od r. 1915 należał do Koła Planistów przy Tow. Ogrodniczym Warszawskim. W r. 1922 odszedł z Wyższej Szkoły Ogrodniczej, a w r. 1924 z funkcji redaktora naczelnego „Ogrodnika”.
Do mniej znanych i niedatowanych prac S-a należało uporządkowanie zieleni Piaseczna oraz parków w Zurnem, Brwinowie, Złotym Potoku, Guzowie, Jabłoniu i Małej Wsi. Jedną z ostatnich jego prac było powiększenie w r. 1925 założenia parkowego w Spale, do czego wykorzystał pobliski las. W l. dwudziestych kilkakrotnie uczestniczył w wystawach: m.in. w r. 1924 na ekspozycji Planów i Ogrodów w Warszawie pokazał projekty przekształceń ogrodów Krasińskich i Saskiego oraz plany Parku Ujazdowskiego i Skaryszewskiego. Brał udział w wystawach ogrodniczych w Poznaniu (1926) i Milanówku (1927). W r. 1927 został przedstawicielem francuskiej firmy nasiennej «Tezier Fréres Selectioneurs – Cultivateures – Greniers». Z okazji jubileuszu pięćdziesięciolecia jego pracy, Tow. Ogrodnicze Warszawskie urządziło 11 II 1928 akademię, a władze miasta przyznały mu «dar» w kwocie 10 tys. zł. Od 1 IX 1931 do r. 1939 prowadził S. w Warszawie przy ul. Kredytowej Biuro Porad Ogrodniczych. Ciężko chory, zamieszkał z żoną w Kamieńsku (pow. radomski). S. był jednym z głównych twórców ogrodów naturalistycznych przełomu XIX i XX w. Jego specjalnością były parki i zieleńce miejskie, które realizował głównie na terenie Mazowsza; nie stronił jednak także od realizacji przypałacowych (wg E. Jankowskiego wykonał ich kilkadziesiąt), umiejętnie przekształcając zastane stare założenia na nowoczesne parki krajobrazowe. Wniósł wielki wkład w rozwój ogrodnictwa oraz jego nauczanie na terenie Król. Pol. i Polski międzywojennej. Zmarł 5 II 1945 w Kamieńsku, został pochowany na miejscowym cmentarzu parafialnym. Był odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1936).
Małżeństwo S-a z Franciszką Burzyńską było bezdzietne.
Bratankiem S-a był Tadeusz Szanior (zob.).
Fot. w: Pamiętnik Jubileuszowy Wystawy Ogrodniczej w Poznaniu 25 IX – 3 X 1926, P. 1926 s. 302, Narod. Arch. Cyfrowe: http://audiovis.nac.gov.pl/obraz/16415; – Enc. Warszawy (1994); Łoza, Architekci; Słown. techników, z. 10; W. Enc. Ilustr., III–IV (hasło: ogrody w Polsce); Wielka Encyklopedia PWN, W. 2005 XXVI 369; Zieliński J., Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Śródmieście historyczne, W. 1995–2006 I, VII–VIII, XII; – Aftanazy R., Materiały do dziejów rezydencji, W. 1986 cz. 1 t. 1–2; Bogdanowski J., Polskie ogrody ozdobne, W. 2000; Ciołek G., Ogrody Polskie, W. 1978; tenże, Zarys historii kompozycji ogrodowej w Polsce, Ł.–W. 1955 z. 4; Charazińska E., Ogród Saski, W. 1979; Gajewski M., Urządzenia komunalne Warszawy, W. 1979; Jankowska M., Warszawskie środowisko ogrodników-planistów na przełomie XIX i XX wieku. Warunki kształtowania się zawodu, w: Architektura i urbanistyka w krajobrazie historycznym Królestwa Polskiego 1815–1914, W. 1992; Jankowski E., Dwa jubileusze. Franciszek Szanior, „Ogrodnik” 1928 nr 5 s. 94–5; tenże, Dzieje ogrodnictwa w Polsce, W. 1923–38 I–II; tenże, Franciszek Szanior, „Kur. Warsz.” 1928 nr 41 (wyd. poranne); Kieniewicz S., Warszawa w latach 1791–1914, W. 1976; Leśniakowska M., Architektura w Warszawie, W. 1998; Majdecki L., Historia ogrodów, W. 2008 II; Nurek I., Franciszek Szanior, w: Polscy architekci krajobrazu przełomu XIX i XX wieku, W. 1996; Prosnak J., Polihymnia ucząca, W. 1976 (dot. ojca); Putowska L., Oblęgorek Muzeum Henryka Sienkiewicza, Kielce 2008; Putowska L., Rębosz I., Muzeum Henryka Sienkiewicza w Oblęgorku. Przewodnik, Kielce 1992; Szymański S., Najstarsze zieleńce Częstochowy, „Sylwan” 1964 nr 2 s. 44; Urbański A., Memento kresowe, W. 1929 s. 98; Wildner I., Życie i działalność Franciszka Szaniora (praca magisterska z r. 1981 w SGGW); – Jankowski E., Wspomnienia ogrodnika, W. 1972; Nowak S., Z moich wspomnień, Częstochowa 1933 cz. 2 s. 145; Witkowska K., Powązki. Mówiące kamienie, Kr. 2009 (dot. ojca); – „Głos” 1890 nr 17 s. 204; „Głos Podlasia” R. 3: 1912 nr 36; „Kraj” 1903 nr 6 (dod. „Życie i Sztuka”); „Kur. Warsz.” 1882 nr 164, 1892 nr 26, 1900 nr 342, 1928 nr 41; „Ogrodnik”1924 nr 24 s. 351, 1928 nr 5 s. 94–5 (fot.); „Ogrodnik Pol.” 1893 nr 18, 1897 nr 23 s. 550; „Polska Zbrojna” 1928 nr 99; „Prawda” 1892 nr 11 s. 132; „Przegl. Tyg.” 1892 nr 10 s. 127; „Świat” 1928 nr 9 s. 17 (fot.); „Wędrowiec” 1893 nr 39 s. 614, 1898 nr 2 s. 29; – AAN: sygn. PRM cz. 10 (Księga Kawalerów Orderów Odrodzenia Polski. Obywatele Polscy, II 161); – Mater. Red. PSB: Życiorys S-a oprac. przez jego bratanka Tadeusza (zob.).
Juliusz W. Zacher