Szembek Franciszek h. własnego (zm. 1693), kasztelan kamieniecki.
Był synem Stanisława (ok. 1584 – 28 IV 1638), sekretarza królewskiego i administratora żup solnych, i Anny Amendzianki (zm. 1646), 1.v. żony Walentego Rymera (Remera), bratankiem Aleksandra (1596–1654, zob.), siostrzeńcem Doroty, zamężnej za Wawrzyńcem del Pace, synem Gulia (zob. Pace del Gulio). Miał siostry Annę, zamężną za Zbigniewem Gawrońskim, i Zofię, zapewne żonę Gabriela Krasińskiego (zob.), oraz przyrodniego brata Jana Rymera (Remera).
Po śmierci ojca opiekę nad S-iem i siostrą Zofią sprawowali do r. 1646 stryjowie Aleksander, Hieronim i Krzysztof. Wpisany do klasy gramatyki w półr. zim. 1639, pobierał S. naukę w Szkołach Nowodworskich; w r. 1644 ukończył klasę dialektyki. Dn. 17 VIII 1649 wpisał do ksiąg grodzkich krakowskich testament, zapewne w związku z wyprawą krakowskiego pospolitego ruszenia przeciw powstańcom kozackim, ponowił wpis 25 V 1651, prawdopodobnie więc wziął udział (lub miał taki zamiar) w wyprawie beresteckiej, najpewniej z pospolitym ruszeniem woj. krakowskiego, razem z kuzynem Karolem Szembekiem. Dn. 21 II 1652 uzyskał zgodę na przejęcie urzędu burgrabiego krakowskiego od Wojciecha Ujejskiego, a wg zapisu w księgach grodzkich krakowskich z 2 III t.r. również od Aleksandra Kozarzewskiego. Wraz z innymi burgrabiami oraz oddziałem star. lelowskiego Krzysztofa Rupniowskiego organizował pod koniec września 1655 obronę Zamku krakowskiego przed armią króla szwedzkiego Karola X Gustawa. Na sejmiku woj. krakowskiego w Proszowicach, 8 VIII 1661, wybrano S-a do sądu nad szlachtą niepłacącą podatków. Dn. 21 X t.r. podpisał protestację szlachty krakowskiej popierającej Uniw. Krak. przeciw jezuitom. Na sejmiku proszowickim 11 IX 1663 został jednym z czterech kandydatów do urzędu pisarza ziemskiego krakowskiego. Dn. 27 IX t.r. otrzymał zgodę na cesję burgrabstwa na rzecz brata stryjecznego, Stanisława Szembeka, a dzień później nominację na urząd pisarza; przysięgę złożył 6 I 1664.
W okresie napięcia między stronnictwem prokrólewskim a opozycją, skupioną wokół marsz. w. kor. Jerzego Sebastiana Lubomirskiego, S. uczestniczył pod koniec maja lub na początku czerwca 1665 w sądach ziemskich w Krakowie i nakłaniał szlachtę, by «kupiła się do Lubomirskiego». Później jednak nie deklarował się już tak jednoznacznie, ponieważ pod koniec grudnia 1665 król Jan Kazimierz wzywał go listownie do poparcia planów dworu. Utrzymywał kontakty z kaszt. krakowskim Stanisławem Warszyckim, którego w styczniu 1666 prosił o protekcję. Na sejm 1667 r. posłował S. z woj. krakowskiego. Podobnie jak pozostali posłowie krakowscy domagał się pozbawienia Tytusa Liwiusza Boratiniego (jako nowego indygeny) dzierżawionych starostw. Oskarżył też innego indygenę, Jacka Biankiego, o kupienie szlachectwa za 20 tys. złp. Podczas obrad 22 i 23 III t.r. wraz z pozostałymi posłami krakowskimi nalegał na przyjęcie konstytucji o bezpieczeństwie posłów, co doprowadziło do przejściowego zatamowania obrad. Został wyznaczony na deputata do skarbu kwarcianego w Rawie oraz wszedł do komisji do rewizji granicy z Mołdawią.
Dn. 16 V 1667 uzyskał S. zgodę na przejęcie star. bieckiego od Jana Wielopolskiego. Wjazd na starostwo odbył 29 VIII t.r., a 15 X otrzymał zgodę na cesję należącego do starostwa wójtostwa bieckiego. Po objęciu star. bieckiego S. mianował podstarościm Wacława Potockiego (być może za namową Jana Lipskiego, star. czchowskiego, lub Achacego Pisarskiego, star. wolbromskiego). Sejmik relacyjny proszowicki 6 VI zlecił S-owi sprzedaż 3 tys. bałwanów i 300 beczek soli z żup wielickich tytułem zapłaty podatków na wojsko, w przypadku gdyby dotychczasowe podatki nie wystarczyły. Przed sejmem nadzwycz. 1668 r. Jan Kazimierz prosił S-a (w liście z 21 XI 1667) o poparcie planów dworskich na sejmiku przedsejmowym w Proszowicach. Na popisie pod Proszowicami, 20–21 VI 1668, szlachta wyznaczyła S-a do delegacji na spotkanie z magistratem krakowskim w celu omówienia stanu bezpieczeństwa miasta.
Konfederacja woj. krakowskiego z 15 X 1668, zawiązana w okresie bezkrólewia po abdykacji Jana Kazimierza, powierzyła S-owi funkcję sędziego kapturowego w pow. bieckim. W r. 1669 oddał S. głos na Michała Korybuta Wiśniowieckiego z woj. krakowskim. Wraz z m.in. bp. krakowskim Andrzejem Trzebickim i woj. krakowskim Aleksandrem Michałem Lubomirskim uczestniczył 2 I 1670 w pracach komisji do zbadania stanu murów miejskich Krakowa. Uzyskał 13 III 1671 zgodę «in blanco» na przyszłą rezygnację ze star. bieckiego. Dn. 6 VII t.r. pełnił funkcję marszałka sejmiku w Proszowicach, zwołanego w związku z pospolitym ruszeniem. Po zakończeniu obrad Filip Kruczkowski wniósł przeciw niemu protestację, oskarżając go o niewłaściwe wydatkowanie pieniędzy z podatków. S. uczestniczył w pospolitym ruszeniu szlachty krakowskiej pod Krzeczowem 4 VIII, zwołanym w związku z zagrożeniem najazdem tatarskim. Na sejmiku proszowickim 24 VI 1673 został wybrany na komisarza do odebrania zbrojnego popisu szlachty, wyznaczonego na 1 VIII t.r. Ponadto szlachta upomniała się o zwolnienie S-a z podatków z uwagi na zniszczenia w jego wsi Słupowie.
W czasie bezkrólewia po śmierci Michała Korybuta posłował S. na sejm konwokacyjny 1674 r. z woj. krakowskiego i 15 I t.r. podpisał (z zastrzeżeniem praw Kościoła katolickiego) akt konfederacji generalnej. W dyskusji o hibernie podkreślił, że dobra królewskie są zrujnowane i postulował znalezienie innych źródeł finansowania wojska. Na sesji 9 II doprowadził do chwilowego zatamowania obrad, domagając się, wbrew zdaniu większości izby, a nawet innych posłów krakowskich, uznania za priorytetowe zwiększenie liczebności załogi wojskowej Biecza i Sącza. Sejm wybrał go na deputata do rewizji skarbu królewskiego. W elekcji t.r. S. prawdopodobnie nie uczestniczył. Przewodniczył 8 VIII 1675 popisowi szlachty pow. bieckiego pod Bieczem i Nowym Sączem, jednak na własną prośbę został zwolniony z dalszego dowodzenia i zastąpiony przez Jędrzeja Kuropatnickiego. W instrukcji proszowickiej na sejm koronacyjny Jana III Sobieskiego w r. 1676 szlachta upomniała się o zwolnienie S-a z podatków od zakupionego przez niego placu i kamienicy w Proszowicach, użytkowanych w czasie sejmików. Po kilkuletniej przerwie S. wrócił do działalności w samorządzie szlacheckim i 5 IV 1680 marszałkował sejmikowi proszowickiemu. W l.n. rzadziej uczestniczył w życiu publicznym, zapewne z przyczyn zdrowotnych. Sejmik relacyjny 18–22 V 1683 powierzył mu funkcję rotmistrza pow. bieckiego. Dn. 7 V 1684 otrzymał nominację na kaszt. sanocką. Sejm 1685 r. wyznaczył go na komisarza do rewizji skarbu kor., a na sejmiku proszowickim szlachta krakowska zleciła mu 5 II 1686 ocenę możliwości podatkowych woj. krakowskiego. W instrukcji poselskiej z 5 XI 1688 umieszczono prośbę w sprawie S-a, by na pokrycie przez niego wydatków na naprawę zniszczonego mostu przez Rudawę, wprowadzono cło od furmanów i kupców. W październiku t.r., po zerwanym sejmie, zgodnie z opinią posejmowej rady senatu, zgodził się S. z opinią króla o konieczności zwołania kolejnego sejmu. Dn. 30 XII awansował na kaszt. kamieniecką. Sejm 1690 r. powołał go do rady przy Janie III, ustanowionej w związku z wojną turecką, jednak w jej obradach S. nie wziął udziału.
Dn. 16 I 1667 otrzymał S. przywilej na 40 beczek soli za prawo przejazdu przez wieś Śledziejowice. W r. 1680 miał w woj. krakowskim wsie: Słupów, Węgrzec, Śledziejowice, Brzegi, Mietniów, Kokotów, Czarnochowice i Boguczyce. W Krakowie posiadał kamienicę. Synowi Przecławowi Stefanowi (zob.) scedował 9 VIII 1681 część wsi Bieśnia oraz dwadzieścia pięć innych wsi ruskich należących do star. bieckiego, zachowując dla siebie osiem wsi i m. Biecz, a całe starostwo ostatecznie przekazał mu 15 XII t.r. W poł. l. sześćdziesiątych wspierał S. reformatów w ich staraniach o osiedlenie się w Krakowie. Chcąc uprzedzić ewentualne protesty władz miejskich przeciw planom zakonników, nabył 17 III 1666 trzy nieruchomości, które następnie 30 VI t.r. przekazał reformatom; na budowę klasztoru ofiarował ogółem 2840 złp. W Morawicy i Zielenicach (koło Proszowic) założył bractwo różańcowe. Jako wotum za uzdrowienie, latem 1681 ufundował w Zielenicach kościół p. wezw. Nawiedzenia NMP, konsekrowany w r. 1691. Podobnie jak większość szlachty krakowskiej, sprzyjał Uniw. Krak., m.in. podejmując w czasie bezkrólewia (1668–9) sprawę wykonania zapisu sumy 10 tys. złp. zabezpieczonej na wsi Śledziejowice na mocy fundacji ustanowionej w r. 1652 przez kanonika krakowskiego Jakuba Górskiego. O statusie materialnym S-a świadczy m.in. fakt, że komornik ziemski krakowski Stanisław Marcinkowski w testamencie z 1 IX 1686 powierzył mu funkcję doradcy i opiekuna swej żony. S. regularnie występował jako świadek na ślubach w kościele Mariackim w Krakowie. Należał do pokolenia, które jako pierwsze w rodzinie awansowało do elity senatorsko-dygnitarskiej Korony. Jako star. biecki «winem kupczył szlachtę», co skrytykował Wacław Potocki w utworze „Do Imci P. Szembeka”. S. zmarł 29 III 1693; pogrzeb odbył się 7 IV w Krakowie. Epitafium poświęcone S-owi, przypisywane warsztatowi dębnickiego rzeźbiarza Michała Pomana, znajduje się w kaplicy Matki Boskiej Loretańskiej w kościele Mariackim w Krakowie.
S. był dwukrotnie żonaty: z Zofią z Pieniążków, córką Przecława, siostrą Jana Pieniążka (ok. 1630 – ok. 1712, zob.), oraz Anną Barbarą (25 X 1654 – 1710), córką Michała Krzysztofa Rupniowskiego (zob.). Z pierwszego małżeństwa miał synów: Stanisława (1650–1721, zob.), Przecława Stefana, Michała (zob.), Antoniego (zm. 1705), kanonika przemyskiego i krakowskiego, prepozyta w Książnicach, oraz Franciszka i Aleksandra (oboje zm. w dzieciństwie), a także córki: Teresę, w zakonie Franciszkę (zob. Szembekówna Teresa) i ułomną Ewę Rozalię, w zakonie Cecylię Mariancyllę od Trójcy Świętej (zm. 26 I 1701), od r. 1679 (śluby złożyła 16 IV 1680) karmelitankę bosą w klasztorze św. Marcina w Krakowie, autorkę tekstów ascetycznych i modlitw zebranych w rękopisie „Książka różnych nabożeństw i modlitw i nauk” (B. Klasztoru Karmelitanek Bosych «na Wesołej» Kr., rkp. 131). Z drugiego małżeństwa miał synów: Jana Sebastiana (zob.), Ludwika (zm. 1710), kanonika krakowskiego i warmińskiego oraz sekretarza w. kor., Franciszka (zm. 1712, zob.), Aleksandra Kazimierza (zob.) i Krzysztofa Andrzeja (zob.). Wnukiem S-a był Franciszek Antoni Szembek (zob.), a wnuczkami Bihilda (córka Jana Sebastiana), zamężna za Jerzym Augustem Wandalinem Mniszchem (zob.), Barbara Elżbieta (córka Franciszka), której drugim mężem był Jan Klemens Branicki (1689–1771, zob.), i Katarzyna (córka Aleksandra Kazimierza), zamężna za Dymitrem, synem Jana Stanisława Jabłonowskiego (1669–1731, zob.).
Portret olej. w klasztorze Franciszkanów-Reformatów w Kr., reprod. w: Pasiecznik J., Działalność klasztoru Franciszkanów-Reformatów w Krakowie 1625–1978, Kr. 1980 s. 54; – Dworzaczek; Enc. Org., XXIV; Elektorzy; Estreicher, XXX; Gil C., Słownik polskich karmelitanek bosych, Kr. 1999; Kossakowski, Monografie, III; Niesiecki, VIII; Stupnicki H., Herbarz polski i imionospis zasłużonych w Polsce ludzi, Lw. 1862 III 118; Urzędnicy, III/1, III/3, IV/2; – Biecz. Studia historyczne, Red. R. Kaleta, Wr. 1962 s. 429; Bąkowa J., Szlachta województwa krakowskiego wobec opozycji Jerzego Lubomirskiego w latach 1661–1667, Kr. 1974 s. 111; Chłapowski K., Starostowie w Małopolsce 1565–1668, w: Społeczeństwo staropolskie. Studia i szkice, W. 1986 s. 120; Ciara S., Senatorowie i dygnitarze koronni w drugiej połowie XVII w., Wr. 1990; Karp A., Biecz perła Podkarpacia, Rzeszów 1998 s. 44 (błędna data ustąpienia S-a ze star. bieckiego w r. 1682); Kubala L., Wojna szwedzka w roku 1655 i 1656, Lw. 1914 s. 119; Leśniak F., Wielkorządcy krakowscy XVI–XVIII wieku, Kr. 1996 s. 137; Matwijów M., Ostatnie sejmy przed abdykacją Jana Kazimierza 1667 i 1668, Wr. 1992; Michalewicz J., Michalewiczowa M., Fundationes pecuniariae Universitatis Iagellonicae in saeculis XV–XVIII, Kr. 1999 nr 808 s. 451, nr 981 s. 553; Pasiecznik J., Kościół i klasztor reformatów w Krakowie, Kr. 1978 s. 62, 69, 72, 189; Podgórnik-Kęder I., Józefiak J., Sanktuarium maryjne w Zielenicach, W. 1993 s. 21, 47, 56–7; Pomniki Krakowa Maksymiliana i Stanisława Cerchów, Kr. 1904 I s. XXXIII (błędnie S. jako kaszt. wiślicki i stolnik kor.), 280 (opis), II 387 (rys. epitafium); Przyboś A., Udział szlachty bieckiej w życiu politycznym Rzeczypospolitej w XVI i XVII w., w: Nad rzeką Ropą. Szkice historyczne, Kr. 1969 s. 257; Przyboś K., Walaszek A., Reprezentacja sejmowa województwa krakowskiego w XVII wieku, „Studia Hist.” T. 20: 1977 z. 3 s. 399; Sarna W., Episkopat przemyski obrządku łacińskiego, [b.m.r.w.] s. 395; Sieciechowiczowa L., Wacław z Potoka Potocki, W. 1965 s. 189; Sikora L., Szwedzi i Siedmiogrodzianie w Krakowie 1655–1657, Kr. 1908 s. 12; Staniszewska-Ochmann S., Staniszewski Z., Sejm Rzeczypospolitej za panowania Jana Kazimierza Wazy. Prawo – doktryna – praktyka, Wr. 2000 II 372; Sygański J., Z dawnych metryk kościoła Mariackiego w Krakowie, Lw. 1911 s. 14, 20, 22, 25–7; Ślawski T., Biecz. Zarys historyczno-krajoznawczy, Biecz 1996 s. 126 (błędna data ustąpienia S-a ze star. bieckiego w r. 1682); Wilczyński M., Klasztor św. Kazimierza oo. reformatów w Krakowie, Kr. 1893 s. 121, 125, 177; – Akta sejmikowe woj. krak., III–IV; Corpus Inscriptionum Pol., VIII z. 2; Rejestr poborowy województwa krakowskiego z roku 1680, Oprac. E. Trzyna, S. Żyga, Wr. 1959 s. 94–5, 277–8, 280, 287–9, 294, 301, 309–10; Dzielski W., Auspicatum laureatae sapientiae..., Cracoviae 1688; Chrapowicki J. A., Diariusz, Oprac. A. Rachuba, T. Wasilewski, W. 1988 s. 294; Piskorski S., Basilicus iactus..., Cracoviae 1666 (dedykacja dla S-a); Pisma do wieku Jana Sobieskiego, I cz. 2 s. 1388, 1502; Testamenty szlachty krakowskiej XVII–XVIII. Wybór tekstów źródłowych z lat 1650–1799, Oprac. A. Falniowska-Gradowska, Kr. 1997 (błędna data śmierci S-a w r. 1688, s. 251); Vol. leg., IV 916, 942, V 211, 241, 713, 772; – AGAD: Arch. Publ. Potockich, ks. 12 k. 370–1; AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Castr. Crac., t. 244 s. 676–8, 683–6, 690–3, t. 269 s. 1432–4, t. 271 s. 667–9, t. 273 s. 691–4, t. 274 s. 873–4, Castr. Crac. Rel., t. 71 s. 1258–61, 1349–51 Terr. Crac., t. 139 k. 3, 970, 1291–7; Arch. UJ: rkp. 96 k. 32, 43, 83, 106, 122, 154, 211, 245, 275; B. Czart.: rkp. 2713 k. 150; B. Jag.: rkp. 5357 t. I k. 167, 220v, rkp. akc. 339/99; B. Kórn.: rkp. 1994 k. 1 i n.; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 423 k. 2–5v; B. Ossol.: rkp. 247/II k. 341v; – Mater. Red. PSB: Kartoteka posłów XVII w., Oprac. Z. Trawicka.
Marcin Sokalski